UKŁAD ROZRODCZY SAMICZY

Pierwotne kom.rozrodcze, z których powstanie nabłonek nasieniotwórczy u samca, czy jajniki u samic, wnikają z zewnątrz do zarodka ze ściany woreczka żółtkowego. Gonady zaczynają się rozwijać za tylnym biegunem nerki, a jajowód macica, pochwa u samicy rozwija się z przewodu przypranerczowego (ductus paramesonephricus), sieć jądra, najądrze, nasieniowód u samca z przewodu pranerczowego (ductus mesonephricus).

Przewód przypranerczowy normalnie otwiera się do zatoki moczowopłciowej(sinus urogenitalis) – która w początkowej fazie rozwoju jest czymś na kształt kloaki ( bo tam otwiera się prostnica, przewodwy przypranerczowe, zarodkowe moczowody). Dopiero później powstaje przepona moczopłciowa oddzielająca odbyt od zatoki moczopłciowej. Zatoka moczopłciowa po bokach ograniczona jest przez wały moczopłciowe (tori urogenitales), które z czasem u samców przekształcą się w worek mosznowy, a u samic powstają wargi sromowe.

Zatoka moczopłciowa, do której uchodzą dwa przewody przypranerczowe. Z fragmentu przewodu rozwija się jajowód (część jajowodowa), z innego macica (część maciczna), z innego pochwa (część pochwowa). Przewody te zrastają się ze sobą poczynając od zatoki moczopłciowej do góry/do przodu. Od tego zależy końcowy efekt budowy układu rozrodczego samicy.

Macica:

Składa się z rogów macicznych - jeśli występują (cornua uteri), trzonu (corpus uteri) i szyjki macicy (cervix uteri). Jeżeli przewody przypranerczowe nie zrosłyby się ze sobą i z każdego oddzielnie rozwinąłby się jajowód, macica, pochwa, to taka samica będzie posiadała (zawsze pojedynczy) przedsionek pochwy (vestibulum vaginae) (powstały z zatoki moczopłciowej), dwie pochwy, dwie szyjki maciczne, dwa trzony, dwa rogi, itd. Są to tzw. dwupochwowce (didelphia) – np. opos, większość torbaczy.

Jeżeli zrośnie się część pochwowa – będzie pojedyncza pochwa, do której będą się otwierały dwie oddzielne macice – zwierzęta z macicą podwójną (uterus duplex). Macica ta występuje w jakby dwóch wersjach:

- podwójna (klasyczna) – np. u samicy królika,

- pojedynczy przedsionek pochwy, pojedyncza pochwa, do której otwiera się specyficzna szyjka maciczna (posiada jedno ujście pochwowe i dwa ujścia maciczne) – jest to macica dwudzielna (uterus dipartitus), np. u świnek morskich.

Jeżeli zespolenie pójdzie jeszcze dalej – przedsionek pochwy, pochwa, pojedyncza szyjka maciczna, trzon i dwa rogi – macica dwurożna (uterus bicordis) – wszystkie samice mięsożernych, koni, świń, przeżuwaczy.

Są jej 2 rodzaje: klasyczny (wyżej) i gdy mamy trzon macicy, dwa rogi (związane ze sobą więzadłem międzyrożnym, stąd do wnętrza trzonu macicy pukla się fałd, zwany przegrodą/żaglem (septum/velum uteri) – jest to macica przegrodowa (uterus subseptus) – u świni, mięsożernych i przeżuwaczy > u nich najczęściej rogi są zdecydowanie dłuższe niż trzon.

W pierwszym typie nie ma więzadła, żagla – jest to macica bezprzegrodowa (uterus nonsubseptus) – u klaczy.

W przypadku gdy mamy przedsionek pochwy, pochwę, szyjkę maciczną i jedną litą macicę bez rogów, a do niej uchodzą dwa jajowody, to jest to macica pojedyncza/prosta (uterus simplex) – u naczelnych.

Poszczególne części układu rozrodczego:
JAJNIK (ovarium/oophorus) – budowa różna ze względu na ilość potomstwa w miocie (bo jeżeli samica rodzi wiele młodych, to w jednym cyklu musi uwalniać wiele komórek jajowych):

- unipara (jedno młode)

- multipara (wiele młodych)

Koty: 3-5 młodych

Psy: 3-6 (a nawet 10)

Świnie: 8-12 (a nawet 18).

Cykl:

- zwierzęta poliestralne (bez względu na porę roku) – świnia,

- zwierzęta poliestralne sezonowo (w cykl rujowy 3-4 miesiące w roku) – np. owcy, kozy,

- zwierzęta diestralne (2 razy do roku) – suka,

Przez te czynniki jajnik ma różne kształty.

Jajnik suki: dł.ok. 1,5cm, szer.1cm, gr. 1cm, powierzchnia gładka lub drobnoguzkowa, kształt migdała.

Jajnik kotki: dł.ok.8-9mm, kształt migdała.

Jajnik krowy: dł.ok.3,5cm, szer.2cm, gr.2cm, ale duże pęcherzyki, kształt śliwki.

Jajnik świni: dł.ok.5cm, walcowaty, kształt owocu morwy.

Jajnik klaczy: dł.ok.5-8cm, szer.3-5cm, kształt kasztana (bo odsłonięta kora).

Jajnik kozy/owcy: dł.ok.1,5-2cm, podobny do krowiego (śliwkowy).

Jajnik wisi na fałdzie otrzewnowym zwanym krezką jajnikową (mesovarium). Miejsce, gdzie przyczepia się krezka, to brzeg krezkowy (margo mesovaricus ovari), a po drugiej stronie brzeg wolny (margo liber), dalej pow.boczna i przyśrodkowa (facies lateralis et medialis ovari), 2 końce: jeden związany z jajowodem poprzez strzępki jajowodowe (extremitas tubaria), a drugi to koniec maciczny (extr.uterina) – bo przez więzadło jajnika związany jest z rogiem macicy – jest to więzadło własne jajnika (lig.proprium ovari).

Jajnik zawieszony na krezce, od której biegnie zgrubiałe pasmo tk.łącznej, które określa się mianem więzadła podwieszającego jajnik (lig.suspensorium), które zawiesza jajnik w jamie brzusznej. Z jednej strony krezka jajnikowa obejmuje jajnik, a dalej przedłuża się na krezkę jajowodu (mesosalpinx) – bo jajowód ma kilka różnych nazw. Jajnik z jednej strony zawieszony jest na lig.suspensorium, które kontynuowane jest w mesovarium i mesosalpinx – w trakcie rozwoju wykonuje obrót i obracający się wzdłuż osi wyznaczonej przez to więzadło jajnikowe, jajnik nawija na siebie krezkę jajnika i jajowodu – co powoduje, że trafia w coś co wygląda jak tutka z papieru (jak gdyby wziąć kartkę papieru w dłoń i nawinąć ją na tę dłoń) – w ten sposób powstaje torebka jajnikowa (bursa ovari). Torebka jajnikowa zapobiega ciążom pozamacicznym.

Jeżeli coś leży wewnątrz jamy otrzewnowej (która jest przestrzenią między otrzewną trzewną, a ścienną), to ma położenie wewnątrzotrzewnowe – na przykład jelita leżą pozaotrzewnowo, bo są otoczone tylko otrzewną trzewną, bo się w nią wpuklają.

Jedynym narządem, który leży naprawdę wewnątrzotrzewnowo jest jajnik, dlatego, że otrzewna, która go pokrywa zrasta się z nim bardzo ściśle, a komórki jajowe w trakcie owulacji wypadałyby do jamy otrzewnowej. Natomiast jest wiele mechanizmów, które „nakazują” komórce jajowej wpaść do jajowodu (a nie wypaść poza) – jednym z takich elementów jest właśnie torebka jajnikowa.

Doskonale rozwinięta jest u mięsożernych i u świni – ponieważ w jednej owulacji uwalnianych jest wiele komórek jajowych. Stąd torebka musi być szczelna, głęboka, żeby komórki nie wypadały do jamy brzusznej.

Najsłabiej rozwinięta jest u klaczy – ponieważ klacz owuluje tylko z jednego miejsca na jajniku. Wystarczy, że to miejsce będzie skierowane wprost w stronę jajowodu i tam już nic nie może wypaść poza ten jajowód.

Unaczynienie jajnika:
przez tętnicę jajnikową (arteria ovarica), która jest bezpośrednim odgałęzieniem aorty. Jej odpowiednikiem u samca jest tętnica jądrowa (arteria testicularis) , a bardziej ogólnie te naczynia nazywamy tętnicami nasiennymi wewnętrznymi (jeżeli nie rozpatrujemy ich w kategoriach płci, to gonady zaopatruje tętnica nasienna wewnętrzna (arteria spermatica interna)). Jajnik otoczony jest tzw.osłonką białawą (plica albicans) pod nabłonkiem rozrodczym.

Pęcherzyki jajnikowe leżą tuż pod powierzchnią torebki białawej, a te, które dojrzewają, zagłębiają się w miąższu jajnika.

Po owulacji do jamy pęcherzyka dojrzewającego wylewa się krew, która krzepnie i powstaje ciałko czerwone (corpus rubrum). Następnie na skutek działania hormonu luteinizującego z komórek ziarnistych powstają komórki luteinowe (żółte), stąd i ciałko żółte. Jest ono odpowiedzialne za produkcję progesteronu, a ten odpowiedzialny jest za przygotowanie macicy do przyjęcia zarodka, czyli wzmaga produkcję mleczka macicznego przez gruczoły maciczne, rozrost endometrium.

Jeżeli samica nie zostanie zapłodniona, to endometrium wyprodukuje hormon prostaglandynę E2 (PGE2), który powoduje luteolizę ciałka żółtego (czyli zostaje ono zdegradowane). Komórki lutealne ulegają uwstecznieniu, progesteron przestaje być produkowany, brak progesteronu i estrogenów powoduje zmiany wsteczne rozwoju błony śluzowej macicy, która powoli zanika. Takie ciałko żółte (które trwa jakiś czas i potem zanika) nazywamy ciałkiem żółtym cyklicznym (lub u ludzi menstruacyjnym – corpus luteum menstruationis).

Jeżeli samica zostanie zapłodniona, to ciałko żółte odpowiedzialne jest za utrzymanie ciąży. Progesteron powoduje tzw. blok progesteronowy – macica pod wpływem progesteronu jest niewrażliwa na działanie oksytocyny (nie kurczy się). Podczas ciąży w zależności od fizjologii gatunkowej ciałko żółte może trwać przez pierwszy okres ciąży, potem łożysko przejmuje jego funkcję, ale może być tak, że ciałko żółte jest głównym źródłem progesteronu przez całą ciążę. Jest to ciałko żółte ciążowe (corpus luteum graviditatis). Po porodzie takie ciałko zanika (jako ciałko białawe – corpus albicans) i powstaje wyraźna blizna.

W sytuacji gdy mamy: owulację > powstaje ciałko żółte cykliczne > nie ma ciąży > ciałko mimo to nie zanika – jest to stan patologiczny. Ciałko żółte nazywa się tutaj ciałkiem żółtym przetrwałym (corpus luteum persistent). Jest to najczęstsza przyczyna niepłodności u bydła.

JAJOWÓD (tuba uterina (dosłownie trąbka maciczna), oviductus, salpinx) – podwieszony jest na krezce jajowodu (mesosaplinx) i ma 3 części:

- lejek (infundibulum tubae)

- bańkę (ampulla tubae)

- cieśń (isthmus tubae)

Lejek wyposażony jest w strzępki (fimbriae), z których część przyrasta do powierzchni jajnika (jako fimbriae ovaricae), a część to wolne, niezrośnięte. Te, które się zrastają utrzymują jajowód w odpowiedniej bliskości od jajnika, a wolne mają zdolność ruchu i przesuwają komórkę jajową w jajowodzie podczas owulacji. W jajowodzie komórka jajowa ulega zapłodnieniu i transportowana jest jajowodem do jamy macicy.

Długości jajowodów:

suka: 6-9cm,

świnia: 15-30cm,

koza/owca: 15-16cm,

krowa: 25-28cm,

klacz: 25-30cm.

Na dnie lejka jest ujście brzuszne jajowodu (ostium adominale tubae uterinae), które prowadzi do wnętrza jajowodu, a do rogu macicznego otwiera się ujście maciczne (ostium uterinum tubae uterinae).

MACICA:

suka: rogi - kilkanaście cm, trzon i szyjka 1-2cm,

kotka: rogi – kilka/kilkanaście cm, trzon i szyjka 1,5cm,

świnia: rogi 140 (nieciężarna, ale rodziła) 210cm (ciężarna), trzon 5cm, szyjka 15-30cm,

krowa: rogi 25-40cm, trzon 1-3cm, szyjka 15-18cm,

klacz: rogi 25-40cm, trzon 20-25cm, szyjka 6-7cm,

*długość rogów zależy od tego, czy samica rodziła, czy nie.

Budowa warstwowa macicy:

- endometrium (najbardziej wewnętrzna), ulega cyklicznym zmianom, jest odpowiedzialna za przyjęcie zarodka i za produkcję hormonów, może stać się poważnych zaburzeń rozrodu (endometrioza (u kobiet) – fragmenty błony śluzowej macicy usadawiają się na np. otrzewnej i tam funkcjonują i produkują hormony, które zaburzają cykl płciowy na tyle delikatnie, że nie daje to żadnych poważnych objawów, ale nie można zajść w ciążę. Endometritis – zapalenie błony śluzowej macicy, wyst. często po ciężkich porodach, albo zatrzymaniu łożyska (retentio secundinale)).

-myometrium (potężna warstwa mięśniowa),

-perimetrium,

-parametrium.

Wygląd macic:

Macica mięsożernych wyglądem przypomina trochę procę, krótki trzon i szyjka macicy, występuje przegroda macicy = żagiel macicy (lelum uteri). Macica lochy - bardzo długie rogi przypominające pętle jelit, wiszące na więzadle szerokim macicy – ligamentum latum uteri – aż do dna jamy brzusznej, długa szyjka, krótki trzon macicy, brak części pochwowej szyjki macicznej (partio vaginalis cervicis). Macica przeżuwaczy – rogi maciczne przypominają rogi barana, występ, więzadło międzyrożne, charakterystyczne są brodawki maciczne (papillae uterinae) ułożone w 4 podłużnych rzędach (w każdym z rogów) – biorą udział w powstawaniu łożyska (placenta), na początku są wielkości monety pięciozłotowej, a biorące udział w powstawaniu łożyska, najbardziej rozrośnięte pod koniec ciąży - wielkości pięści.

U małych przeżuwaczy w każdym z rzędów jest ich ok.10 (więc w całej macicy będzie ich razem ok.80), u dużych przeżuwaczy ok.14-16.Są bardzo silnie uszypułowane, a wewnątrz brodawki znajduje się zagłębienie, do którego wpukla się część płodowa łożyska. Częstym powikłaniem u bydła jest zatrzymanie łożyska (przez to uszypułowanie) – trzeba je wtedy odkleić. Macica klaczy – płozy sań, bezprzegrodowa, długi trzon.

Szyjki maciczne:

Locha – szyjka łagodnie zaczyna się w ścianie pochwy. W niej znajdziemy ujście maciczne (ostium uterinum) i pochwowe (ostium vaginale), a pomiędzy nimi kanał szyjki macicy (canalis cervicis uteri). U świni jest on pofałdowany, ponieważ błona śluzowa szyjki wyposażona jest w tzw.poduszeczki (pulvini) – zaplemnienie u świń jest domaciczne (stąd żołądź knura wygląda jak korkociąg).

* Ejakulat knura (porcja nasienia z jednego wytrysku) – 750ml

-ogiera – 100-250ml

-buhaj – 15ml

- tryk – 0,4-1,5ml

Szyjki maciczne – c.d.

Klacz – posiada bardzo wyraźną część szyjki wysterczającą do pochwy – jest to część pochwowa szyjki macicznej (pars vaginalis cervicis uteri), wyposażona jest w fałdy podłużne, część pochwowa wpukla się bardzo głęboko, dając sklepienie dogrzbietowe i dobrzuszne (a właściwie dookoła szyjki mamy głęboki zachyłek pomiędzy szyjką maciczną, a ścianami pochwy) – należy uważać przy podawaniu leków domacicznych, albo przy sztucznej inseminacji do macicy, aby kateterem nie przebić jednego ze sklepień i nie dostać się do jamy otrzewnowej. Aby temu zapobiec, kateter zakłada się dwiema rękami – jedną perfectum (trzymając szyjkę maciczną, żeby ścisnąć sklepienia), a drugą trzymając kateter umieszcza się go w kanale szyjki macicznej.

Krowa – dobrze wykształcone sklepienie dogrzbietowe, na terenie szyjki oprócz dobrze wykształconych fałdów podłużnych, występują dobrze wykształcone fałdy okrężne - jest ich 4, u kozy 4-6, u owcy 2 fałdy okrężne – oprócz tego u owcy coś, co konsystencją przypomina chrząstkę.

POCHWA (vagina, colpos) – narząd błoniasto - mięśniowy, wyposażony w śluzówkę, wyposażona w fałdy podłużne (rozciąganie się), uchodzi do przedsionka pochwy (vestibulum vaginae), który jest narządem wywodzącym się z zatoki moczopłciowej (sinus urogenitalis). Granicę między pochwą właściwą, a przedsionkiem pochwy stanowi fałd błony śluzowej, który u zwierząt występuje w formie szczątkowej – jest to błona dziewicza (hymen). Natomiast stałą granicę morfologiczną wyznacza ujście zewnętrzne cewki moczowej (ostium externum utethrae). Ze względu na poziomą postawę przedsionek pochwy jest dosyć długi (kilka centymetrów). Przedsionek od zewnątrz zamknięty jest przez srom (vulva, pudendus).

SROM budują dwie wargi sromowe (labia vulvae). U zwierząt nie ma odpowiednika warg sromowych mniejszych ludzi! Wargi sromowe zwierząt są odpowiednikiem warg sromowych większych ludzi.

Dwie wargi sromowe: prawa i lewa, ograniczają szparę sromową (rima pudendi). Łączą się ze sobą spoidłami wargowymi (commisura labiorum): spoidło wargowe dogrzbietowe i dobrzuszne (commisura labiorum dorsalis et ventralis). Najczęściej spoidło dogrzbietowe warg sromowych jest zaokrąglone, a dobrzuszne zaostrzone – wyjątkiem jest klacz, u której jest odwrotnie. W dolnym spoidle warg sromowych osadzona jest łechtaczka (clitoris). Jest homologiem prącia – odnogi łechtaczki (crura clitoridis), które rozpoczynają się na guzach kuszowych, biegną ku przodowu łącząc sięw trzon łechtaczki (corpus clitoridis), który kończy się żołędzią łechtaczki (glans clitoridis). Żołądź okryta jest napletkiem (praeputium). Wewnątrz budują to ciała jamiste (corpora cavernosa).

Przestrzeń pomiędzy odbytem, a górnym spojeniem warg sromowych nazywa się kroczem (perineum) – w trakcie ciężkich porodów krocze może ulec rozerwaniu, dlatego jako zabieg prewencyjny stosuje się ‘nacięcie krocza’ (tak naprawdę przecina się wargę sromową).