WYKŁAD 3

Rodzina jako podstawowa agenda socjalizacji

Rodzina jest instytucją ogólnoludzką, spotykaną we wszystkich epokach i kulturach. Od niepamiętnych czasów odgrywała i do dnia dzisiejszego odgrywa niezwykle istotną rolę w procesie socjalizacji. Rodzina zaspokaja istotne potrzeby odczuwane przez człowieka, m.in.: zaspokajanie popędu seksualnego, zaspokajanie elementarnych materialnych potrzeb życiowych oraz rodzenie i wychowywanie dzieci.

WSTĘP

Rodzina jest jednym z najważniejszych czynników socjalizacji. Jest ona pierwszym i najbardziej trwałym światem społecznym dla niemowlęcia i dziecka. To w niej tworzą się pierwsze i najbardziej trwałe więzi społeczne. W rodzinie także niemowlę, a później dziecko, poznaje główne elementy kultury.

Rodzina jako najmniejsza komórka lub instytucja społeczna jest podstawą wszystkich społeczeństw, niezależnie od szerokości geograficznej. Rodzina powstaje dzięki małżeństwu. Małżeństwo jako konieczny warunek istnienia rodziny, jest to społeczny, legalny, seksualny związek (w kręgu kultury europejskiej, czy szerzej – judeochrześcijańskiej - jest to związek monogamiczny).

W socjologii rodzina jest przedmiotem zainteresowania w dwojaki sposób. Po pierwsze socjologia opisuje rodzinę jako grupę społeczną. W tym ujęciu zwraca się uwagę na wewnętrzne ustrukturownienie rodziny, charakter relacji miedzy jej członkami oraz wypełnianie przez nią funkcje. Po drugie rodzina jest w socjologii traktowana jako instytucja kontrolująca proces reprodukcji osobników ludzkich. A ponieważ kontrola ta przybiera w poszczególnych społeczeństwach różne formy, to w tym ujęciu socjologia zwraca uwagę na kulturową i historyczną zmienność form rodziny.

RODZINA - DEFINICJE, CECHY CHARAKTERYSTYCZNE I FUNKCJE


Rodzina jest określana jako pierwsza i podstawowa instytucja społeczna.
Definiując rodzinę w ramach teorii socjologicznej, należy uznać rodzinę za mikrostrukturę społeczną, czyli za MAŁĄ GRUPĘ społeczną, opiera się ona bowiem na styczności bezpośredniej. Charakter stosunków jest nieformalny, jest ona więc GRUPĄ NIEFORMALNĄ.

Rodzina jest grupą złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i rodzicielskim. Pokrewieństwo może być rzeczywiste lub zastępcze, zachodzić w linii wstępnej i zstępnej, występować w linii prostej i bocznej. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa pokolenia (rodzina mała) albo trzy pokolenia bądź też kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej (rodzina duża).

Ponadto rodzina jest jednym z niewielu znanych tzw. powszechników kulturowych, ponieważ występuje ona w każdym ze znanych społeczeństw, w każdej kulturze, jest zatem uniwersalną instytucją społeczną. Na potwierdzenie faktu, iż rodzina jest podstawową mikrostrukturą przytacza się następujące argumenty:
- historycznie jest najstarszą formą życia społecznego,
- jest najpowszechniejszą grupą społeczną, której członkiem był i jest z reguły każdy człowiek,
- jest podstawą istnienia społeczeństwa.

W socjologii rodzina uznawana jest ponadto (wg innej typologii) za GRUPĘ PIERWOTNĄ. Charakteryzuje się bowiem względną trwałością (jej istnienie nie jest obliczone na krótki okres), niewielką liczebnością (ogranicza się najczęściej do rodziców i ich dzieci, czasem też do dziadków i innych krewnych). Więź społeczna w rodzinie oparta jest na stosunkach face-to-face.

Rodzina jest także pierwszą i podstawową agendą socjalizacji, bowiem to w jej ramach przychodzą na świat dzieci i w niej nabywają podstawowe wzorce zachowania.

Rodzina jest miejscem biologicznych narodzin człowieka oraz podstawowym środowiskiem jego biologicznego i duchowego rozwoju.

FUNKCJE RODZINY WG TYSZKI

1. Materialno-ekonomiczna - aspekt produkcyjny, zarobkowy, usługowo-konsumpcyjny, gospodarczy.

2. Opiekuńczo-zabezpieczająca - opieka czasowa lub stała, wspomaganie osób niepełnosprawnych.

3. Prokreacyjna - zaspokajanie reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa.

4. Seksualno-rodzinna - społecznie akceptowana forma współżycia płciowego.

5. Legalizacyjno-kontrolna (rodzina kontroluje zachowania swoich członków i stosuje – w imieniu całego społeczeństwa - kary wobec tych, którzy naruszają normy społecznie akceptowane.

6. Socjalizacyjna /uspołeczniająca/ - przygotowanie dzieci do pełnienia podstawowych ról społecznych i wzajemne dostosowanie osobowości małżonków w formie spontanicznej, żywiołowej. Wychowanie poprzez życie, intencjonalne i wewnątrzrodzinne.

7. Klasowa (stratyfikacyjna) - rodzina przekazuje swoim dzieciom status społeczny, pozycję klasową swych rodziców, wpaja wzory właściwe dla danej klasy społecznej.

8. Kulturowa - wpajanie wzorów estetycznych (częściowo zazębia się z funkcją socjalizacyjną).

9. Rekreacyjno-towarzyska - rodzina jest środowiskiem, w którym człowiek znajduje oddźwięk społeczeństwa, minimum kontaktów towarzyskich, atmosferę, życzliwości, która umożliwia rozładowywanie napięć psychicznych powstałych poza rodziną; wynika to z naturalnej dla każdego człowieka potrzeby przynależności i uznania.

10. Emocjonalno-ekspresyjna - człowiek zaspokaja w rodzinie swe potrzeby emocjonalne, potrzeby wyrażania siebie.

Waga poszczególnych funkcji zależy głównie od charakteru społeczeństwa, w którym dana rodzina żyje. Np. w społeczeństwach zachodnich większy akcent będzie położony na funkcję seksualno-rodzinną i rekreacyjno-towarzyską, zaś np. w społeczeństwie indyjskim, podzielonym na kasty, większe znaczenie mieć będzie funkcja stratyfikacyjna (klasowa), ze względu na konieczność odtwarzania tradycyjnego systemu uwarstwienia.

 

TYPY RODZIN

• Małe i duże

• Monogamiczne i poligamiczne

• Patriarchalne i matriarchalne

Patrylinearne i matry
Rodziny możemy również klasyfikować ze względu na przynależność klasową, źródło utrzymania, środowisko zewnętrzne zamieszkania, styl życia rodzinnego.

W pracach socjologicznych, a jeszcze częściej w publicystyce, spotkać się można z pojęciem RODZINY TRADYCYJNEJ oraz – niejako w opozycji do niej – z pojęciem RODZINY NOWOCZESNEJ.

RODZINA TRADYCYJNA – zazwyczaj pod tym pojęciem kryje się rodzina patriarchalna i patrylinearna, czyli taka, która ukształtowała się w większości społeczeństw z kręgu kultury judeochrześcijańskiej; w Polsce przydomek „tradycyjna” oznacza, iż głową rodziny jest mężczyzna, który zapewnia jej byt materialny i reprezentuje jej interesy na zewnątrz; zadaniem zaś kobiety jest rodzenie dzieci i opieka nad nimi oraz prace domowe; ośrodkiem życia takiej rodziny jest dom; życie rodzinne organizuje cykl świąt o charakterze religijnym. W rodzinie tradycyjnej liczy się przede wszystkim ciągłość pokoleń. Podstawowym celem związku dwojga ludzi było zapewnienie przetrwania rodzaju ludzkiego.

RODZINA NOWOCZESNA – to przede wszystkim rodzina mała (nuklearna), dwupokoleniowa, posiadająca oddzielne mieszkanie i prowadząca odrębne gospodarstwo domowe. Oprócz męża również żona pracuje zawodowo poza domem. Występuje w niej brak dystansu między mężem i żoną. Znacznemu zmniejszeniu ulega dystans między dziećmi i rodzicami. W rodzinie nowoczesnej, poszukuje się przede wszystkim szczęścia. Jego zyskanie jest deklarowanym celem związku dwojga ludzi. W badaniach opinii publicznej w Polsce „szczęśliwe, udane życie małżeńskie” jest od lat wartością wskazywaną przez respondentów jako ważny bądź też najważniejszy cel w życiu.


Raporty CBOS-u:
W prowadzonych w Polsce badaniach operuje się trzema modelami małżeństwa. Są to modele: „tradycyjny” – jedynie mąż pracuje i zarabia wystarczająco na utrzymanie rodziny, żona zaś zajmuje się wyłącznie prowadzeniem domu i wychowywaniem dzieci; „partnerski” – mąż i żona tyle samo czasu przeznaczają na prace zawodową i w równym stopniu zajmują się domem i dziećmi; „mieszany” – mąż i żona pracują zawodowo, mąż poświęca więcej czasu na pracę zawodową, żona oprócz pracy zawodowej zajmuje się domem i dziećmi. Trzeci model jest w gruncie rzeczy wariantem modelu tradycyjnego zmodyfikowanym o potrzebę wsparcia budżetu domowego druga pensją. Deklarowany stopień poparcia dla każdego z tych trzech modeli przedstawia pierwszy z poniższych raportów CBOS-u (POTRZEBY PROKREACYJNE ORAZ PREFEROWANY I REALIZOWANY MODEL RODZINY)

MAŁE I DUŻE

KRYTERIA KLASYFIKACJI RODZIN:

Ze względu na wielkość – rodziny małe (nuklearne) i duże (rozszerzone, starsze historycznie). W najwęższym i tradycyjnym rozumieniu rodzina to kobieta i mężczyzna i ich dzieci, w socjologii jest to tzw. rodzina nuklearna, czyli innymi słowy rodzina mała. Z kolei rodzina liczniejsza, do której oprócz rodziców z dziećmi należą inni krewni i rozgałęziona rzesza powinowatych, to rodzina rozszerzona. Mogą się na nią składać dwie rodziny nuklearne, zamieszkałe pod jednym dachem, lub rodzina nuklearna wraz z dziadkami, w tym wypadku mamy do czynienia z rodziną trzypokoleniową.

MONOGAMICZNE I POLIGAMICZNE

Ze względu na liczbę partnerów w związku małżeńskim – rodziny monogamiczne i poligamiczne. Rodziny monogamiczne oparte są na związku jednego mężczyzny z jedną kobietą, natomiast rodziny poligamiczne to te, w których dopuszcza się związki z wieloma osobami. Poligamia, potocznie zawężana często jedynie do wielożeństwa, w istocie dzieli się na dwie podkategorie: poliginię, czyli wielożeństwo i poliandrię, czyli wielomęstwo. Według danych statystycznych poligamia w postaci wielożeństwa (czyli poliginii) występuje aż w 84 % spośród 853 społeczeństw zbadanych przez antropologów do 1994 roku! Współcześnie istnieją jednak także społeczeństwa, w których dopuszczane są związki jednej kobiety z kilkoma mężczyznami. Poligamia w postaci wielomęstwa (poliandrii) występuje współcześnie tylko w dwóch ludzkich zbiorowościach - wśród tybetańskiego ludu Tre-Ba, zamieszkującego płaskowyż Limi w Nepalu oraz u Indian Tlingit na południowej Alasce.

PATRIARCHALNE I MATRIARCHALNE

Ze względu na hierarchię prestiżu i władzy – rodziny patriarchalne, w których władzę w sprawują mężczyźni i rodziny matriarchalne, w których władzę sprawują kobiety (choć toczony jest spór czy jest ona bytem rzeczywistym czy tylko teoretycznym).

PATRYLINEARNE I MATRYLINEARNE

Ze względu na dziedziczenie nazwiska i majątku, prestiżu - rodziny patrylinearne, w których potomstwo dziedziczy po ojcu (biologicznym lub domniemanym) i pozostaje pod jego opieką i rodziny matrylinearne, czyli takie, w których męskie potomstwo dziedziczy po matce, zaś największym prestiżem w rodzinie cieszy się brat matki, pełniący rolę opiekuna.

 

PATRYLOKALNE, MATRYLOKALNE I NEOLOKALNE

Ze względu na miejsce zamieszkania – rodziny patrylokalne, w których dom rodzinny znajduje się w siedzibie ojca, rodziny matrylokalne, gdzie gospodarstwo domowe usytuowane jest w siedzibie matki i rodziny neolokalne, które zakładają własną, nową siedzibę.

ENDOGAMICZNE I EGZOGAMICZNE

Ze względu na charakter – rodziny endogamiczne, w których małżeństwo zawierane jest w obrębie tej samej grupy (społecznej, etnicznej) i egzogamiczne, gdzie małżeństwa mogą być zawierane pomiędzy partnerami z różnych grup.

 

ALTERNATYWNE MODELE RODZINY

• KONKUBINAT (nazwa potoczna, ale i nadal występująca na gruncie prawa) - kohabitacja bez małżeństwa, czyli wspólne zamieszkiwanie dwóch osób płci przeciwnej, które utrzymują ze sobą kontakty seksualne i więź emocjonalną, ale również (w przeciwieństwie do MAŁŻEŃSTWA INTYMNEGO) wychowują dzieci bądź wspólne, bądź pochodzące z poprzedniego związku. Na konkubinat decydują się głownie osoby, które „odrzucają prawo państwa do kontroli nad swymi uczuciami”, ale coraz częściej także ludzie ubodzy, których nie stać na ponoszenie kosztów związanych ze ślubem i urządzanie „obowiązkowej” według polskich zwyczajów uczty weselnej.

• LUDZIE SAMOTNI I SAMOTNI RODZICE osoby samotne żyjące bez partnera seksualnego i z dala od krewnych; duża część tych ludzi to rozwodnicy. W ostatnich latach coraz więcej ludzi decyduje się na samotność z wyboru, tzw. samotność twórczą, ze względu na chęć poświęcenia się pracy zawodowej i nie trwonienia czasu na rodzinę i dzieci. Inną jeszcze kategorię tworzą samotne matki lub ojcowie, którzy postanowili odziedziczone po nieudanych małżeństwach lub urodzone poza małżeństwem dzieci (tzw. dzieci nieślubne) wychowywać samodzielnie.
  
  Samotne rodzicielstwo jest uwarunkowane kulturowo, np. w Polsce jest ono statystycznie częstsze w miastach, gdyż na wsiach nadal - głównie ze względów religijnych – piętnuje się rodziny niepełne. Na początku lat 90-tych urodzenia poza małżeństwem stanowiły w Polsce ok. 6-7 %. W ostatnich latach ich liczba wzrosła do 17-20 %. W roku 2007 ze związków pozamałżeńskich urodziło się ponad 22 % dzieci w miastach, zaś ponad 15 % na wsi. W krajach tzw. starej Unii, średnio co trzecie dziecko przychodzi na świat poza małżeństwem (wg danych z 2006 roku).

• RODZINA DWUSTOPNIOWA gdzie I° to „bycie ze sobą” na próbę przed ślubem, czyli tzw. „małżeństwo intymne” (czyli związek nieformalny), zaś II° to „małżeństwo rodzinne”, czyli małżeństwo sformalizowane, które powstaje najczęściej wówczas, kiedy już pojawią się dzieci, wyłącznie dla ich dobra. W wypadku małżeństwa intymnego można się jeszcze bez trudu i konsekwencji rozejść, w przypadku małżeństwa rodzinnego nie jest to już takie proste, gdyż jest ono sformalizowane i pociąga za sobą określone skutki prawne. Jak wynika ze statystyk w Polsce wzrasta liczba związków nieformalnych. Podczas kiedy w badaniach z 1988 roku 51% respondentów stwierdziło, że nie zna żadnej pary żyjącej w tego rodzaju związku, w badaniach z 1993 roku odpowiedziało tak tylko 10% badanych.

• RODZINA NOMADYCZNA najczęściej bezdzietna, oparta na tzw. małżeństwie na odległość, zwanym też niekiedy małżeństwem wizytowym. Najczęściej ze względu na odległość miejsc pracy małżonkowie mieszkają daleko do siebie i odwiedzają się np. w weekendy. Te rzadsze niż u par żyjących na stałe razem spotkania są swego rodzaju świętem, ale rozłąka małżonków może stanowić pole do zazdrości. Sytuacja takiego małżeństwa zmienia się wówczas, gdy pojawia się maleństwo.

• RODZINA-UKŁADANKA /INACZEJ: WIELORODZINA/rozwodnicy połączeni ze sobą nadal specyficzną więzią, ze względu na wychowywanie wspólnych dzieci. Byli małżonkowie znajdują sobie nowych partnerów, a dzieci pochodzące z rozbitych małżeństw muszą się przyzwyczaić, iż mają jednego rodzica „na co dzień” (tego który z nimi mieszka), drugi zaś staje się rodzicem niedzielnym. W takich rodzinach, powstałych na gruzach poprzednich, pojawia się problem nowego określenia koligacji rodzinnych – dzieci, ale i wszyscy członkowie nowo powstałej rodziny, muszą popracować nad wyborem swych krewnych, bo potencjalnych partnerów jest już zbyt wielu. W ten sposób powstają rodzinne patchworki, czyli rozwodowe łańcuszki pokrewieństwa.

• KÓŁKO PRZYJACIELSKIE grupy osób, które nie mają wobec siebie zobowiązań, regularnie się spotykają, dzieląc ze sobą triumfy i porażki, wspólnie obchodzą uroczystości, bo właśnie to grono przyjaciół pełni dla nich funkcje rodziny (choć czasem to tzw. kółko przyjacielskie ulega rozpadowi, np. w czasie świąt, niejako z konieczności spędzanych w rodzinie naturalnej). Bliscy, znajomi ze studiów, czy z pracy są dla siebie niejako rodziną; niekiedy grono przyjaciół prowadzi wspólne gospodarstwo domowe. Charakterystyczna jest tu rotacja partnerów i seryjna monogamia, w ramach związków nieformalnych. Ten rodzaj życia zbiorowego charakterystyczny dla ludzi młodych (w wieku dwudziestu- trzydziestu kilku lat); możemy go zauważyć np. w niektórych amerykańskich serialach, takich jak „Przyjaciele” czy „Seks w wielkim mieście”. Socjologowie zachodni zastanawiają się, iż być może w przyszłości pojawią się nowe postulaty - dotyczące prawnych przywilejów dla tego typu związków między ludźmi (wspólne polisy ubezpieczeniowe, nowe typy rent i emerytur, itp.).

ZWIĄZKI HOMOSEKSUALNE WIĄZKI HOMOSEKSUALNE – formalny związek partnerki między osobami tej samej płci; w niektórych państwach Europy i niektórych stanach USA jest prawnie usankcjonowany (zobacz mapa).

Legalizacja małżeństw homoseksualnych

Kraj	Data
Holandia	1 kwietnia 2001
Belgia	30 stycznia 2003
Hiszpania	30 czerwca 2005
Norwegia	11 czerwca 2008( Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2009 )
Szwecja	1 maja 2009
Kanada	20 czerwca 2005
stan Massachusetts	18 listopada 2003
stan Kalifornia	7 września 2007
RPA	14 listopada 2006

PODSTAWOWE RÓŻNICE MIĘDZY TRADYCYJNYM A ALTERNATYWNYM TYPEM RODZINY

cechy tradycyjnej rodziny:	nietradycyjne alternatywy:
prawnie zawarte małżeństwo	niezamężna kohabitacja
posiadanie dzieci	dobrowolna bezdzietność
dwoje rodziców	samotne rodzicielstwo (bez małżeństwa w ogóle lub poprzedzone małżeństwem)
trwałość	rozwód, powtórny związek (w tym sytuacje opieki prawnej nad dzieckiem obojga rozwiedzionych rodziców), binuklearne rodziny, rodziny rekonstruowane
mężczyzna utrzymuje rodzinę, posiada autorytet	praca zawodowa obojga małżonków, małżeństwa rozdzielone z powodu pracy (commuter marriage)
wyłączność seksualna	pozamałżeńskie związki (w tym małżeństwa seksualnie otwarte, modele wahadłowe)
heteroseksualność	związki osób tej samej płci
gospodarowanie dwóch dorosłych osób	gospodarstwo wielu dorosłych (w tym komuny, wspólnoty, rozszerzona rodzina, rodzina z dołączonymi członkami niespokrewnionymi, „niby” rodziny)