Wykład I, Socjologia miasta – krótki rys historyczny

Orientacje ekologiczne: nazywa się nimi liczne nurty, kierunki, które poszukują i interpretują zależności zachodzące między określoną przestrzenią a zachowaniem jej użytkowników. Ekolodzy badają zachowania przestrzenne ludzi oraz zbiorowości, a także identyfikują dewiacje przestrzeni miejskiej: patologie biologiczne, psychiczne, społeczne. Postrzegają oni „szeroko” te dewiacje/choroby przestrzeni miejskiej zaliczając do nich segregacje przestrzenne itp.

Ekologia bada relacje zwrotne między jednostkami ekologicznymi (rośliny, zwierzęta, ludzie), a ich środowiskiem. Świat istot żywych tworzy system dynamicznych współzależności. Każdy organizm podlega ciągłemu przystosowywaniu się do środowiska przyrodniczego. Jest więc ograniczany warunkami środowiskowymi. Sprowadza się to wszystko do schematu: środowisko ↔ funkcja ↔ organizm

Podstawy tej nauki wypracowali: Charles Darwin, Alfred Wallace. Postrzegali oni świat ożywiony, jako układ wielorakich zależności tworzących sieć życia. U jej podstaw jest walka o przetrwanie.

Naukowa ekologia zapożyczyła od niej pojęcia: sieć życia, to w niej organizmy przystosowały się do innych osobników z własnego jak i innego gatunku; przystosowanie oparte na walce o byt; środowisko jako kompleks warunków przystosowania. Pojęcie ekologia ludzka/społeczna pojawiło się po raz pierwszy w podręcznikach socjologii Roberta Parka i Williama Burgessa. Mimo walki o miejsce w przestrzeni i zabiegów adaptacyjnych utrwala się sfera współdziałania pomiędzy rywalizującymi o przestrzeń zbiorowościami terytorialnymi, wspólnotami. Nosi ona charakter więzów symbiotycznych i nie zawsze jest uświadamiana. Została określona jako biotyczna. Ekolodzy odnosili wszelkie przejawy rywalizacji do określonego terytorium, zwanego obszarem naturalnym. Pojęcie wprowadził Friedrich Ratzel. Oznaczało to dla niego terytorium i przestrzeń o podobnych charakterystykach fizjonomiczno-fizjograficznych. Dla Parka, Burgessa i McKenziego oznaczał on dzielnice ograniczone charakterystycznymi dla miasta budowlami, parkami, liniami kolejowymi. Badacze chicagowscy stworzyli pojęcie „obszaru i porządku ekonomicznego”. Porządek ekonomiczny opiera się na wymianie dóbr i usług na konkurencyjnym rynku. Znaczenie wymiany rośnie wraz z zaawansowaniem podziału pracy. Natura ludzka pełni dużą rolę w kreacji formy przestrzennej. Z analizy Parka, Burgessa i McKenziego wynikało, że procesy segregacyjne są atrybutem miasta i jego naturalnym korelatem. Ich źródłem może być rywalizacja o najdogodniejsze miejskie obszary. Brakuje jednak przestrzeni najcenniejszej i w związku z tym traktuje się ją jako rzadkie dobro.

Najważniejsze osiągnięcia tego nurtu:

- odczytywanie relacji miedzy organizmami żywymi a przestrzenią

- interpretowanie gry o przestrzeń w kategorii gry o sumie zerowej, w których sukces jednych odbywa się kosztem drugich

- wskazanie na kluczowe procesy w mieście

- odczytywanie stref koncentrycznych

Słabości to:

- brak odwołań do świata odczuć pojedynczych mieszkańców, ich postrzegania i waloryzowania przestrzeni

- brak zamkniętej i zwartej teorii miasta i procesów urbanizacji

Szkoły kulturalistyczne: głównym obszarem zainteresowania jest przestrzenne rozmieszczenie ludzi i ich ruchliwość, opisane z punktu widzenia wiedzy kulturalnej. Znaniecki uważał, że przedmiotem studiów humanistycznych jest analiza wartościowań wynikłych z ludzkich doświadczeń codziennych i odświętnych. Pojmował on miasto jako całość nieprzestrzenną, humanistyczną, realizującą się w doświadczeniu i działaniu ludzkim. Badać miasto to analizować jego zindywidualizowany odbiór, docierać do podejmowanych działań. Odtwarzać należy świat doznań badanych. Odczytywanie wartości wiąże się z założeniem indywidualizmu ontologicznego i epistemologicznego. Pierwszy polega na przyjęciu tezy, że społeczeństwo istnieje poprzez jednostki, które je tworzą. Drugi – badanie społeczeństwa to studiowanie postaw, zachowań poszczególnych jego członków. Odrzuca się holizm. Kulturalizm zrywał z naturalizmem ontologicznym i poznawczym szkoły czikagowskiej. Pozycja ekologiczna- prawo obecności człowieka w pewnej przestrzeni.

Neoekologia: dla Louisa Wirtha miasto jest względnie dużą, zwartą, gęstą grupą osiedleńczą złożoną ze zróżnicowanych jednostek i grup. Sformułował twierdzenia:

- im większa liczebność ludzi, tym bardziej prawdopodobna jest liczba zindywidualizowanych zachowań.

- indywidualizacja zachowań stanowi podstawę segregacji przestrzenno-społecznej jednostek wg różnorakich cech: przynależności etnicznej, statusu ekonomicznego, społecznego, preferencji.

- wzrastająca liczba mieszkańców uniemożliwia osobiste kontakty, eliminując w znacznym stopniu związki bezpośrednie na rzecz relacji bezosobowych

- im większa liczba ludzi biorących udział w interakcjach, tym łatwiej dostrzec utylitarny charakter stosunków społecznych i zmniejszającą się spontaniczność zachowań i działań.

Twierdzenia dotyczące rosnącej gęstości zaludnienia (konsekwencje):

- większe zróżnicowanie funkcji i aktywności, bardziej zróżnicowana struktura społeczna

- specjalizacja funkcji i aktywności przyczynia się do ilościowego wzrostu kontaktu ludzi przy powiększającym się dystansie społecznym

- wyraźniejsze kontrasty między zamożnością i nędzą, porządkiem i chaosem itp.

- zaostrzeniu ulega walka o najdogodniejsze miejsca, wyraźne oddzielenie miejsc pracy od zamieszkania, powstają nowe sfery miejskie

- sprzyja segregacji przestrzennej, gett

- rosną frustracje

Znaczące skutki dla życia i funkcjonowania społeczności niesie także rosnąca heterogeniczność jej członków.

Szkoły konwencjonalne: rozwój jest definiowany przez jako ewolucyjny, jednoliniowy, stadialny proces zmian społecznych. Prekursorem nurtu: Gideon Sjoberg. Wyliczył 3 następujące po sobie stadia rozwoju społeczeństw: społeczeństwo ludowe przedliterackie, feudalne i nowoczesne miejskie. Posiadały one niezmienne korelaty strukturalne. Towarzyszą one miastom bez względu na ich kontekst istnienia. Analizował on miasta, jakie powstają w różnych typach społeczeństw. Sądził, że aglomeracje miejskie są głównymi ośrodkami zmian społecznych i powinny stanowić główny przedmiot dociekań. Ponadto, charakterystyki społeczne, kulturowe, ekonomiczne i polityczne miast można przenosić na całe społeczeństwa, które tworzyły miasto. Inspirował się Georgem Simmlem, F. Tooniesem, E. Durkheimem i R. Redfieldem.

Miasta przedprzemysłowe: funkcjonowały jako siedziba rządów, centra religijne. Ekologiczne podziały miast pokrywały się ze zróżnicowaniem społecznym. Oznacza to, że występujące w miastach i społeczeństwach klasy oraz warstwy zajmują ściśle określoną przestrzeń. Również większość grup zawodowych ma wyodrębnioną przestrzeń w której przebiega aktywność profesjonalna i społeczna ich członków. Struktura tego miasta jest hierarchiczna. Ruchliwość pionowa jest nikła. Najwyższe miejsca dla elit. Zamieszkują centrum przeważnie. Wykorzystują swa pozycje w systemie władzy, religii, wykształcenia. Dążenia takie prowadzą do przekształcenia się elit w endogamiczne grupy dziedziczenia, w których pozycja jest uzyskiwana na zasadzie przypisania, a nie za pomocą indywidualnych osiągnięć. Kolejna klasę stanowią rozległe masy ludności miejskiej. Zajmują podporządkowaną pozycję w hierarchii statusu - sankcjonowaną. Ostatnia klasa to ludność pozakastowa. Zamieszkuje obrzeża, wykonuje pracę niepodejmowaną przez elity i masy miejskie.

W mieście przemysłowym: powstaje wyraźny system klasowy, narasta dystans przestrzenny. Elity stają się podatne na nowiny techniczne, masy miejskie dążą do zachowania ideałów tradycyjnych oraz towarzyszących im wartości. Pojawia się nowa technologia, praca staje się towarem. Miasta powstawały wokół centrów wielkiego przemysłu, handlu, bankowości. Nastąpiła separacja dzielnic mieszkalnych od terenów przemysłowych. Rewolucja mikroprocesora, miasta informatyczne. Dominuje sektor przetwórczy (usługi w postprzemysłowym), półwykwalifikowani robotnicy.

Szkoły makrostrukturalne i strukturalno-funkcjonalne; wszelkie typy i rodzaje przestrzeni miejskiej w szczególności, są produktem materialnych sił sprawczych pozostających w związku z innymi elementami materialnymi i ludźmi. Podstawowe stosunki produkcji znajdują swój wyraz w strukturze społecznej, ekonomicznej i ideologicznej, a przede wszystkim w postaci praktyk przestrzennych i społecznych. W trakcie tych praktyk ludzie w poszczególnych społeczeństwach wytwarzają swoją przestrzeń, naznaczają ją i przyswajają. Stosunki społeczne i stosunki przestrzenne pozostają ze sobą w dialektycznym związku układów: produkcji, konsumpcji, wymiany i zarządzania. Wytwarzanie i użytkowanie przestrzeni dzieje się w procesach interakcji informacyjnej, komunikacyjnej, partycypacyjnej i konfliktowej. Szkoły makrostrukturalne traktuja miasto jako system (holizm ontologiczny i poznawczy)W globalnym świecie szczególną rolę odgrywają globalne miasta, których wpływy przekraczają granice krajów sytuowania.

Szkoły humanistyczne: odwołują się do socjologii życia codziennego, paradygmatu definicji sytuacji i aktora z jednej strony, a z drugiej – do systemów znakowych i symbolicznych, semiotycznych, waloryzacyjnych i mentalnych mieszkańców miast. Życie codzienne miast przedstawiane w konwencji dramaturgicznej. Odtwarzanie zindywidualizowanych i subiektywnych postaw, uczuć, dążeń aktorów miejskich odbywa sie na lokalnej scenie zróżnicowanego otoczenia społecznego i jego sekwencji zdarzeniowej. Aktorzy miejskiej sceny odgrywają i przedsiębiorą rozmaite role: pierwszo/drugoplanowe, epizodyczne. Posługują się symbolami, rekwizytami itp. W obrębie socjologii codzienności istnieją owe formacje teoretyczne: symboliczny interakcjonizm, etnometodologia, socjologia fenomenologiczna, dramaturgizm, socjologia absurdu, s. egzystencjalna. s. codzienności zwraca dużą uwagę na doświadczenia jednostkowe, indywidualne sposoby definiowania sytuacji, podejmowanie na podstawie tych doświadczeń działań. Zwraca uwagę na zrutynizowane zachowania jednostek, zbiorowości, na ich kreatywność, stygmatyzację, wytwarzanie przestrzeni.

Semiologia miasta i przestrzeni: pozajęzykowe systemy znakowe. Znak w przestrzeni miejskiej: to bodziec uruchamiający w umyśle mieszkańca obraz innego bodźca, jest generatorem znaczenia. Zachowania semiotyczne traktują miasto i jego przestrzeń, jako system znaków „odczytywanych” przez aktorów w trakcie ich codziennych aktywności.

Wykład II, Socjologia miasta, podejście współczesne

Subdyscyplina socjologii. Przebyła ewolucję: od węższej perspektywy empiryczno-analitycznej do szerszej koegzystencji kilku podejść krytyczno-normatywnych i deskryptywnych. Jest pochodzenia anglosaskiego, a ściślej amerykańskiego(określił to M Castells).

Podczas gdy formowała się socjologia, popularna była też krytyka procesów urbanizacyjnych, metropolie uważano za personifikacje sił niszczących życie społeczne i jednostkowe.

Ferdinand Tönnies jako pierwszy zinterpretował miasto i miejskość. Jego Gemeinschaft (formy społeczne oparte na bliskości i pokrewieństwie, stosunki społ. oparte na woli organicznej wspartej emocjami)
i Gesellschaft (stosunki społeczne o charakterze formalno-rzeczowych, fragmentacji ról społecznych, woli arbitralnej) ilustrował miejskimi przykładami: miasto handlowe jest typowe dla stowarzyszenia. Jeśli handel obejmuje produkcję – miasto fabryczne. Jego bogactwem jest kapitał. Idee i poglądy zmieniają się szybko. Większość działań jest koordynowana przez wykalkulowaną wymianę wartości.

Emile Durkheim – O podziale pracy społecznej. Solidarność mechaniczna i s. organiczna wiążą ludzi w podstawowe formy życia zbiorowego. Miasta powstały w wyniku demograficznego rozrostu społeczeństwa, siły fizycznej i moralnej gęstości zaludnienia(skłonność ludzi do społecznego współdziałania, duża rola moralności). Gęstość ta zwiększa się dzięki rozwojowi nowych środków komunikacji, co pozwala rozrastać się dużym miastom.

Weber opisał (Gospodarka i społeczeństwo), że aby osiedle stanowiło miejską gminę musi mieć: fortyfikacje obronne, rynek, odrębny sąd i niezależne częściowo prawa, funkcjonujące zrzeszenia, częściową autonomię.

Georg Simmel – (Mentalność mieszkańców wielkich miast) miejski fenomen odtwarzał w świetle ludzkich odczuć i zachowań. Miasto jest źródłem złych wpływów mających znaczenie dla psychiki ludzkiej i negatywnych zjawisk. Jest areną walki między kulturą zbiorowości, której wartością jest pieniądz a kulturą jednostki, która próbuje oprzeć się na trwałym systemie wartości.

Robert Park (szkoła chicagowska) sformułował pierwsze metodologiczne podstawy społecznych badań nad miastem.

Louis Wirth – Urbanism as a way of life. Esej, który stał sie emblematem socjologii miasta. Rezultatem był model miasta z cechami: wielkość terytorium i populacji, gęstość zaludnienia i zróżnicowanie mieszkańców(rasowe, narodowościowe, religijne, itp. Skutkuje tym, że indywidualne role społeczne i kontakty są fragmentaryczne, stosownie do charakteru kręgów społecznych. Wzmacnia się anonimowość, itp.).

4 główne orientacje w definiowaniu miasta:

­- ekologiczna – miasto jest specyficzną strukturą społeczno-przestrzenną, w której zachodzą procesy selekcji, koncentracji, inwazji i sukcesji. Kształtują miejską przestrzeń, tworząc strefy naturalne.

- historyczna – miasto to manifestacja społecznego doświadczenia, daje możliwość odtworzenia sposobu rozumienia świata przez ich przedników.

- strukturalno-socjologiczna – miasto charakteryzuje się strukturalizacją środowiska społecznego pierwotnego i znaczne rozszerzenie się środowiska społecznego pierwotnego i wtórnego. Mieszkańcy kontaktują się niewielką grupą ludzi wchodzącą w skład zbiorowości miejskiej i utrzymuje bliższe relacje z wyspecjalizowanymi grupami.

- kulturalistyczna- A. Wallis wskazał, że miasto charakteryzują cechy: prestiżowo funkcjonalne zróżnicowanie architektury, podział miejskiej na centrum i jego obszary oraz ponadlokalne funkcje pełnione w stosunku do określonego terytorium.

Kazik Krzysztofek: kultura, która wyrosła z twórczego nacisku, jest pochodną społecznego zróżnicowania, gęstości zaludnienia i przestrzennej bliskości ludzi. Jest ona także współtwórcą multinarracyjnego fenomenu miasta. Manifestuje się poprzez: różnorodność architektury, wielości instytucji, wzorach interakcji. Miasto jest wyrazem i wytworem kultury.

3 odmienne szkoły myślenia w socjologii miast:

- durkheimowski organicyzm i wczesny funkcjonalizm

- weberowskie uwzględnianie szerszego kontekstu zjawisk społecznych

- psychologia społeczna i aksjomatyka F. Znanieckiego i Williama Thomasa

Część socjologów zwróciła się ku strukturalnemu marksizmowi: Manuel Castells, Jean Lijkine, Ray Pahl, Peter Saunders, David Harvey.

Orientacja ekologiczna:

socjologowie skupieni wokół uniwersytetu chicagowskiego. Miasto traktowane jako laboratorium społeczne. Od tej orientacji wywodzą się terminy: arterie, tkanka miejska, serce miasta. Analizowali miejską przestrzeń i zachodzące w niej zjawiska oraz procesy. Muszą one jednak dać się przyporządkować poszczególnym częściom przestrzeni. Zróżnicowanie przestrzenne struktury społecznej jest naturalne. Czynnikami segregacji: status rasowy i ekonomiczno-zawodowy, dalej zaś rodzinny.

Robert Park wprowadził pojęcie ekologii społecznej. Głosił, że społeczeństwo jest zorganizowane na dwóch poziomach: biotycznym i kulturowym. Pierwszy jest impersonalną siłą zmuszającą do zachowań podobnych do współzawodniczenia o zapewnienie sobie przestrzeni życiowej. Na drugim, kulturowym poziomie organizacji zachowania te są w pewnym stopniu ograniczane przez kulturę.

Model kompozycji miasta oparty na koncentrycznym układzie stref zróżnicowanych pod względem warunków życia i położenia społecznego. Wyjaśniał dynamikę wzrostu miasta. Sformułował ją Ernest Burgess. Ten model został zmodyfikowany przez: Horace Hoyta, Chauncyego Harrisa i Edwarda Ullmana.

Zasługą szkoły chicagowskiej w badaniach miast były: 1. Identyfikacja nowej formy kultury i sposobu życia – urbanizmu, 2. Traktowanie go jako naturalnego składnika egzystencji w mieście, gęsto zaludnionym i zróżnicowanym pod względem etnicznym i społecznym.3. zwrócenie uwagi na kwestie dezorganizacji, integracji i spójności.

Neoekologia społeczna była kontynuacją i rozszerzeniem badań ekologii społecznej szkoły chicagowskiej Próbowała przezwyciężyć jednostronną orientację przestrzenną szkoły ch. na rzecz rozleglejszej perspektywy badawczej procesów społecznych.

• Ekologia międzymiejska – zajmuje się badaniem współzależności i konkurencji między miastami. Przedmiotem badań stały się stosunki dominacji i podporządkowania miedzy tymi miastami.

Neoekologia społeczna

Główne nurty	Przedstawiciele	Główne założenia
Analiza czynnikowa – wzory rozmieszczenia kategorii społecznych w przestrzeni miasta	Brian J. Berry John Kasarda	Czynniki położenia społecznego I stratyfikacji różnicują zbiorowość mieszkańców; wzory kumulacji cech stratyfikacyjnych
Analiza obszarów społecznych	Eshref Shevky Wendell Bell	Delimitacja obszarów społecznych za pomocą ind eksykacji podstawowych zmiennych

Orientacja ekologiczna

Główne nurty	Przedstawiciele	Główne założenia i problematyka badań
Urbanizacyjno-ekologiczny	Robert Park, Ernest Burgess Roderick Mckenzie Louis Wirth	Studia nad różnymi aspektami życia miasta; badanie naturalnych obszarów, urbanizmu; miasto jako wynik procesów: koncentracji, centralizacji, segregacji, inwazji, sukcesji; istnienie stref przestępczości; słabość instytucji społecznych; korupcja władzy
Kryminologiczny	Clifford Shaw Frederick thrasher Ellsworth Faris	Dezorganizacja społeczna; Niepełne przystosowanie do życia w mieście
Psychologii społecznej	William Thomas	Socjologia problemów społecznych
Prognozowania życia społecznego	William Ogburn

Orientacja kulturalistyczna (inspirowana M Weberem). Antynaturalistyczny nurt.

William Thomas, Florian Znaniecki, Herbert Blumer.

Z przestrzenią postrzeganą w określony sposób przez ludzi łączyło się pojęcie wartości rozpatrywanych na dwóch płaszczyznach: społecznej I ekonomicznej. Wartości interesowały przedstawicieli o.k. jako wytwory kultury jednostek i grup społecznych zajmujących dane terytorium.

Znaczna część tej orientacji jest tożsama z antropologią miasta lub przestrzeni. Czołowe miejsce zajmuje antropologia miasta.

Oscar Lewis wprowadził do badań termin „kultura biedy” – negatywny wzorzec życiowy przekazywany z generacji (?) na generację przez mieszkańców najuboższych dzielnic. Kultura ubóstwa dotyczy dzielnic będących zwykle gettami, gdzie mieszkańców cechuje ksenofobia, fatalizm, brak umiejętności planowania.

AUTOR/RZY	RODZAJ BADAŃ	PRZEDMIOT BADAŃ
Michael Young Peter Willmott,	Socjologia społeczności lokalnych	Przemiany więzi i adaptacja w społecznościach wielkomiejskich
Oscar Lewis,	Socjologia underclass	Powstawanie i społeczne uwarunkowania kultury biedy
Amos Rapoport	Socjologia przestrzeni na użytek architektury	Analiza kultury i osobowości jako kategorii pośredniczących w percepcji przestrzeni
Douglas Porteous	Socjologia społeczności, socjologia przestrzeni	Zachowania jednostek, społeczności i zbiorowości w przestrzeni miejskiej; procesy percepcji i waloryzacja przestrzeni
Anzelm Strauss	Socjologia i antropologia przestrzeni	Proces tworzenia się uwarunkowanych kulturowo i społecznie wyobrażeń miast
Peter Gould, Rodney White	Antropologia przestrzeni	Analiza procesów powstawania mentalnych wyobrażeń przestrzeni i miasta, uwarunkowanych przez kulturę i styl życia
Kevin Lynch	Socjologia i antropologia przestrzeni	Analiza procesu powstawania i struktury obrazów miasta, uwarunkowanych przez kulturę

Orientacja strukturalistyczna

Radykalna. Odejście od pojmowania miasta jako formy życia społecznego sui genesis. Nowa socjologia miasta sięgała do marksistowskiej ekonomii politycznej. Silny wpływ strukturalistycznej wersji neomarksizmu na młodego Castellsa. Interdyscyplinarne i holistyczne ujmowanie problematyki miejskiej w wymiarze generalnym i z perspektywy wielkich procesów rządzących współczesnym kapitalizmem.

W wyniku nasilonych procesów imigracyjnych sformułowano teorie klas mieszkaniowych –opisywały stratyfikacje różniących się kolorem skóry, pochodzeniem mieszkańców przemysłowego Birmingham pod względem możliwości zamieszkania na równych prawach z białymi. Badania wykazały, że nawet dobrze sytuowani imigranci byli pozbawiani możliwości zakupu mieszkań i zmuszani do zajmowania substandardowych lokali. Zwróciło to uwagę na nierówności społeczne na tle etnicznym.

Szkoły/Autorzy	Orientacje teoretyczno-metodologiczna	Tematyka badawcza
Teoria obiegu kapitału i akumulacji klasowej/ David Harvey,	Inspiracja strukturalnym neomarksizmem w ujęciu Henri Lefebvre’a	Procesy koncentracji oraz cyrkulacji kapitału w formie trzech obiegów sprzeczności między dysponentami kapitału a zbiorowością mieszkańców. Mają postać konfliktu klasowego, powstają na tle różnic interesów w związku z jakością środowiska zamieszkania; proces wytwarzania miejskiego środowiska materialnego w sposób mający służyć cyrkulacji kapitału, produkcji i konsumpcji; zawłaszczenie zysku z inwestycji miejskich w postaci renty klasowo-monopolistycznej.
Nowa socjologia miasta/David Harvey	Marksizm klasyczy, neomarksizm Heni Lefebvre’a, teoria obiegu kapitału	Proces produkcji; obieg kapitału; klasowo uwarunkowane zróżnicowanie przestrzeni miejskiej
Szkoła regulacyjna Christine Boeyer	Strukturalizm neomarksizm	Relacje między trzema głównymi dziedzinami: kapitałem, pracą oraz władzą polityczną; przejście od reżimu akumulacji i sposobów regulacji – fordyzmu do wymogu akumulacji i sposobów deregulacji – posfordyzmu
Szkoła kalifornijska David Gordon,	Strukturalny neomarksizm	Szerokie, uniwersalne i interdyscyplinarne badania kondycji współczesnych miast, zurbanizowanego społeczeństwa i wzorów integracji przestrzeni przez pryzmat systemowych i strukturalnych uwarunkowań politycznych, ekonomicznych i społecznych
Szkoła kalifornijska – podejście konfliktowe David Gordon	Strukturalny neomarksizm akcentujący współczesne formy walk klasowych	Sprzeczności interesów klasowych jako główny czynnik zmian zachodzących w przestrzeni miejskiej
Szkoła kalifornijska-teoria lokalizacji Michael Stroper, Richard Walker	Strukturalny neomarksizm jako podłoże pracowniczej teorii lokalizacji	Polityczna mobilizacja lub demobilizacja załóg pracowniczych jako wiążący czynnik lokalizacji inwestycji
Szkoła kalifornijska-podejście rynkowe, John Logan, Harvey Molotch	Strukturalny neomarksizm wzbogacony o elementy perspektywy krytycznej jako podłoże teorii maszyny wzrostu	Interesy kapitału jako zasadniczy czynnik kształtowania struktury przestrzeni miast; maszyna wzrostu jako mechanizm poszukiwania przez kapitał zysku na rynku budowlanym, czemu sprzyjają władze miast poszukujące możliwości poszerzenia bazy podatkowej
Teorie nierównego rozwoju, Michael Smith, Joe Feagin	Teorie modernizacji; kapitalistyczny rozwój oparty na nowym międzynarodowym podziale pracy	Obiektywizowanie się w ekonomiczno-przestrzennej i społecznej bazie systemów społecznych i urbanistycznych procesów akumulacji, konkurencji, eksploatacji i restrukturyzacji
Teoria miast globalnych Saskia Sassen	Teorie globalizacji i modernizacji	Integracja globalnych rynków oraz operacji kapitału i ich wyraz w centralnych miejscach, gdzie urzeczywistnia się proces globalizacji
Teoria dualizacji Alejandro Portes, Manuel Castells	Perspektywa krytyczna	Pogłębianie się rozpiętości ekonomicznych i kulturowych pomiędzy awansującymi a marginalnymi warstwami struktury społecznej miast

Szkoła regulacyjna i szkoła kalifornijska

Szkoła regulacyjna: Christine Boyer, Richard Walker. Osią założeń były argumenty o decydującej roli państwa w narzucaniu wzorów.

Fordyzm: System kapitalistycznej organizacji pracy i autokratycznego zarządzania ustalony przez H. Forda, założyciela i jednoosobowego właściciela wielkich zakładów samochodowych. Użyty w roli symbolu metody masowej produkcji i jej negatywnych skutków. Za jego pomocą udowodniono monopolistyczny kapitalizm, bezwzględny reżim akumulacji. Era fordyzmu to masowa produkcja, konsumpcja.

Postfordyzm (po 1980 r.) sposób produkcji oparty na elastycznych metodach wytwarzania i zindywidualizowanej konsumpcji. Także zatrudnianie w domu. Wykształcały się nowe style życia, sposoby spędzania wolnego czasu i uczestniczenia w kulturze.

Szkoła kalifornijska: to szkoła różnych podejść.

- konfliktowe: za punkt wyjścia przyjmuje konflikt powstający na tle warunków rozszerzonej reprodukcji i tezę, że motorem zmian zachodzących w przestrzeni jest narastanie sprzeczności lub interesów klasowych. Duża rola zorganizowania politycznego pracowników przy planowaniu inwestycji przemysłowych.

- pracownicza teoria lokalizacji: Michael Stroper, Richard Walker; w wypadku planowania inwestycji kapitał – poza cechami kadry pracowniczej czy jej kwalifikacji – bierze pod uwagę sposób związkowego zorganizowania pracowników oraz siłę ich solidarności na wypadek strajków

- podejście rynkowe: duży nacisk na aspekty ekonomiczne, kluczowa rola i priorytet interesów kapitału oraz ich wpływ na kształtowanie przestrzeni miasta. Teoria maszyny wzrostu – za Marksem: rentierzy stanowią odrębna podklasę ze względu na wyróżniające ich cechy i interesy w stosunku do reszty klasy właścicieli kapitału. Dla Molotcha i Logana odpowiednikami klasy rentierskiej sa deweloperzy osiedli mieszkaniowych. Mają decydująca role w stymulowaniu rozwojem miasta. Celem maszyny jest zdobywanie nowych terenów pod budowę i pozyskiwanie przychylności organów lokalnych i innych instytucji. Miasta są w tym zachowaniu do samonapędzających się mechanizmów – maszyn wzrostu, których działanie przypomina błędne koło: bez ciągłego powiększania liczby podmiotów płacących podatki niemożliwe jest zwiększanie dochodów miejskich budżetów. Dlatego rozszerza się tereny pod zabudowę.

Teorie nierównego rozwoju i miast globalnych:

Głównym obszarem swoich zainteresowań uczyniły: akumulację, konkurencję, eksploatację i restrukturyzację oraz obiektywizowanie się ekonomiczno-przestrzennej i społecznej bazie systemów urbanizacyjnych.

Dwa odłamy: nowy międzynarodowy podział pracy ( Folker Frobel, Jurgen Heinrischs, Otto Krey). Analizowano system produkcji i dystrybucji dóbr przemysłowych. Wniosek: skoro Europa po II WŚ była samowystarczalna pod względem produkcji i dystrybucji wielu dóbr to już w poł. lat 70. większość europejskiej produkcji przemysłowej była kontrolowana przez międzynarodowe koncerny. Na dalszy plan schodzą lokalne tradycje. Głównym kryterium: zysk z tytułu jak najmniejszych kosztów. Wykształcają się bieguny krajów bardziej-mniej rozwiniętych.

Teoria dualizacji – efekt niewspółmierności płaszczyzn dynamicznej zmiany: dobrze prosperujące firmy zatrudniające wykwalifikowanych elitę, drugiej – duża liczba pracowników sfery obsługi i niewielkich podmiotów działających na granicy legalności. Pogłębia się ekonomiczny i kulturowy dystans.

Teoria rozwoju zależnego- Samir Amin. Zajmowała się całokształtem stosunków między krajami wysoko rozwiniętymi a zacofanymi.

Wykład III, Przestrzeń społeczna – koncepcje, korelaty, elementy

Henri Lefebvre rozpatruje przestrzeń w taki oto sposób:

1) to czysta forma, przejrzysta, jasna. Koncept ten wyklucza ideologie i interpretacje, 2) wytwór społeczny, stwierdzalny przed wszelkim teoretyzowaniem na podstawie empirycznego opisu. To rezultat pracy i jej podziału. Jest miejscem ludzi oraz wyprodukowanych przez nich przedmiotów i rzeczy które je zajmują.
3) środek, narzędzie, środowisko, zapośredniczenie. Intencjonalne narzędzie polityki, którym się manipuluje.
4) wytwór jak inne, przedmiot/suma przedmiotów.

Ludzie epoki przedindustrialnej traktowali siebie jako element przyrody, przestrzeń była dla nich środowiskiem postrzeganym w sposób naturalny od wewnątrz, nie można było nią manipulować. Z czasem, wraz z erą przemysłową zaczęto postrzegać ją jako środek do osiągania celów gospodarczych. Towarzyszyło temu przekonanie, iż wraz z rozwojem techniki człowiek potrafi panować nad przyrodą. Traktowano ją instrumentalnie.

Lefebvre rozwija koncepcję przestrzeni jako wytworu społecznego. Wskazuje na to, że przestrzeń-natura oddala się, nie jest już niczym więcej niż surowcem, z którego czerpią poszczególne społeczeństwa. Także każde społeczeństwo wytwarza własną przestrzeń. Poszczególne społeczeństwa mają odrębne praktyki przestrzenne.

Wraz z rozwojem kapitalizmu zazębiają się trzy poziomy: reprodukcja biologiczna (rodzina, reprodukcja siły roboczej i r. społecznych stosunków produkcji. Wytwarzanie przestrzeni zawiera trzy procesy: praktyki przestrzenne; sposoby przedstawiania produkcji, warunkowane sposobem produkcji i porządkiem, który on narzuca; kompleksy symboli wywodzące się z ukrytej strony życia społecznego (przestrzenie przedstawień).

Przestrzeń jest też aktywna, bywa konfliktowa, modyfikuje zjawiska i procesy w niej zachodzące. Aspekty przestrzeni:

- przestrzeń-ziemia tworzy się i przekształca wskutek działania zmiennych fizycznych, ekologicznych i biologicznych. Zasoby staja się przedmiotem rywalizacji i konfliktów

- przestrzeń-nośnik, która wskutek doskonalenia środków komunikacji i transportu nabiera charakteru „pozalokalnego”. Mimo delokalizacji nie traci swego znaczenia

- przestrzeń-dystans stanowi przeszkodę w komunikacji i wymianie, ta przestrzeń, która istnieje w stopniu w jakim środki techniczne nie likwidują bariery umożliwiającej interakcję między odseparowanymi jednostkami.

- przestrzeń-symbol: kiedy już jakaś grupa jest związana z pewna częścią przestrzeni, przekształca ją na swój obraz, równocześnie uginając i adaptując do rzeczy, które stawiają opór. Zwracali na te relacje uwagę: E. Durkheim, M. Mauss, M. Halbwasch.

Przestrzeń ma tym samym dwa charaktery: symboliczny i funkcjonalny. Wynika z tego trojaki rodzaj ludzkich zachowań: 1) praktyki przestrzenne uwarunkowane sposobem produkcji i panującą ideologią; 2) naznaczanie przestrzeni, nadawanie jej formom znaczenia, zgodnie z panującymi stosunkami społecznymi i ideologią. Może być naznaczana przez różne klasy. Naznaczana pierwotnie w procesie wytwarzania (jak choćby XIX-wieczne budynki fabryczne, podkreślające prestiż, potęgę, znaczenie; wtórnie: wydeptane trawniki; 3) przyswajanie przestrzeni.

Obecnie przyswajanie przestrzeni wg Chombarta de Lauwe jest utrudnione bo: wzrasta poczucie zagrożenia w związku z przeludnieniem, zanieczyszczeniem środowiska i degradacją miast, zanik punktów orientacyjnych pozwalających orientować się w przestrzeni i strukturze społecznej co wywołuje chaos informacyjny.

Wzajemne usytuowanie jednostki – form przestrzennych – innych ludzi określają parametry: położenie, kierunek i dostępność. Położenie może być bliskie lub dalekie, może mieć także charakter ekologiczny, określany kosztem przejazdu czy społeczny. Ludzi może dzielić duża odległość fizyczna a mimo to mogą ze sobą sąsiadować: na terenach rzadko zaludnionych.

Miejsce jednostek i grup społecznych w przestrzeni wyznacza w sposób znaczący centralne lub peryferyjne położenie. Pojęcie centrum jest jedną z ważniejszych kategorii przestrzennych. Związane jest z porządkami kosmologicznymi w najszerszej skali systemów kulturowych. Centrum oznacza potęgę, władzę polityczną, ekonomiczną i ideologiczną. Gromadzi się tam dobra i informacje, to miejsce wymiany, oznaka siły i bogactwa. Daje poczucie możliwości, korzystanie z różnego rodzaju urządzeń i udogodnień. Przeciwstawiane jest mu pojęcie peryferii.

Ważna rolę w postrzeganiu przestrzeni odgrywają także kategorie oznaczające kierunek: dół (piekło, siedziba szatana) – góra (niebo, Królestwo Boga), przód (najważniejsze organy u człowieka/zwierząt, wspaniałe fasady domów) – tył (pomieszczenia w domu służące celom przyziemnym), lewa – prawa strona, północ-południe, wschód – zachód.

Granice: potrafią utrudnić dostęp do poszczególnych obszarów. Niektóre z nich maja charakter formalny i nieformalny (linie kolejowe, ogrodzenia, brzegi rzeki itp.). Drogi odgrywają kluczową role w wytwarzaniu przestrzeni. Wiele miast zawdzięcza swój plan istniejącemu poprzednio układowi dróg, np. proste drogi wysadzane drzewami wzmacniające efekt perspektywy prowadziły do magnackich pałaców. To co znajduje się w bezpośrednim otoczeniu dróg tez jest istotne. Choćby fasady budynków. Także przejścia odgrywają dużą rolę: drzwi, bramy, wrota, progi i mosty. Drzwi wyznaczają zakres wewnętrzności i zewnętrzności oraz umożliwiają sprawowanie kontroli ruchu i wymiany z otoczeniem. Znaczenie drzwi podnosi symbolika progu, którego przekraczaniu towarzyszą rozmaite obrzędy. Próg ma swoich strażników, bogów, duchy. Mosty łącza dwa obszary podzielone w sposób naturalny. Jego budowa zwiększa dostępność przestrzeni.

przestrzeń osobista: ma charakter intymny, prywatny. W tej przestrzeni człowiek ma największa swobodę zachowań. Przestrzeń życiowa: codziennej egzystencji to najbliższe otoczenie mieszkania, osiedle, dzielnica, miejsce pracy, codziennych zakupów, spacerów. Mają charakter publiczny. Przestrzeń ekologiczna: odwiedzana okazjonalnie, obszar istniejących, nie zawsze realnych możliwości, mało znany, teren słabo bądź wcale nieprzyswojony.

Formy przestrzeni: produkcji, konsumpcji, władzy, symboliki, wymiany.

Przestrzenne formy produkcji dzielimy na rolnicze i pozarolnicze (warsztaty rzemieślnicze, fabryka, kopalnia, także biura, laboratoria, studia radiowe – tam gdzie wytwarza się usługi, wiedzę itp.) przestrzeń konsumpcji to obszar działań związanych ze społecznym, zbiorowym, indywidualnym przywłaszczeniem produktu, wartości dodatkowej. Przestrzeń władzy można rozumieć dwojako: terytorium na którym rozciąga się jurysdykcja, bądź obszar instytucji przy pomocy których władza jest sprawowana. Przestrzenie symboliki obejmują różnorodne miejsca i obszary związane wysoko cenionymi przez dane społeczeństwo wartościami. Przestrzeń wymiany to różnej wielkości obszary transferu oraz przemieszczania się dóbr, informacji i ludzi. Mogą to być rynki lokalne, regionalne, krajowe, międzynarodowe. To także teren wraz z urządzeniami służącymi wymianie: ośrodki i dzielnice handlowe, obszar magazynów, dworce kolejowe, porty, lotniska.

Czynniki warunkujące wytwarzanie:

- środowisko naturalne: sama przyroda stawia opór; należy do terenów chronionych; jest niezagospodarowana bo ludzie naruszyli jej zasoby.

- rozwój techniki i technologii. Wynika z tego wiele zagrożeń bo możliwości ludzkie nie osiągnęły kresu w ingerencji tej. Do najważniejszych czynników określających możliwości wytwarzania przestrzeni zalicza się: wzrost produkcji żywności umożliwiającej coraz większą koncentrację ludności zajmującej się działalnością pozarolniczą oraz wprowadzenie coraz doskonalszych środków transportu, komunikacji.

- stosunki panowania-podległości.

Marks zredukował wartość użytkową przestrzeni do dwóch funkcji: instrumentu produkcji (kopalnie, wodospady, tereny upraw) i biernego nośnika środków produkcji i obiegu (fabryki, magazyny, biura) lub konsumpcji. Planowanie przestrzeni jest w rękach władzy instrumentem regulacji, służącym do kontroli władania i wytwarzania przestrzeni, doktryny urbanistyczne są ideologiczna nadbudową i racjonalizacją stosowanych mechanizmów tej regulacji i kontroli.

- systemy wartości i kategorie kultury składające się na model świata danego społeczeństwa. Każdy model świata zawiera kategorie postrzegania i pojmowania przestrzeni oraz relacji czasoprzestrzennych.

Każda przestrzeń wytwarzana jest przez poszczególnych „aktorów”. Jest korelatem klas, warstw i grup społecznych. Za każdą z nich kryją się owi aktorzy, którzy ją wytworzyli zgodnie ze swymi interesami i ideologią i których potrzeby zaspokajają. Między przestrzenią a społeczeństwem istnieje sprzężenie zwrotne.

W okresie feudalnym głównymi aktorami byli mieszczanie, bogaci kupcy, rzemieślnicy. Wznosili mieszczańskie kamienice, sukiennice, ratusze, kościoły, katedry. Wraz z likwidacją autonomii miasta i wzrostem potęgi centralistycznego pastwa głównym aktorem staje się monarchia absolutna. Rozpoczyna się przebudowa miasta. W okresie kapitalizmu pojawili się przedsiębiorcy przemysłowi, podporządkowując jej pozostałe formy przestrzeni, a fabryka staje się dominującym elementem krajobrazu. W okresie monopolistycznego kapitalizmu państwowego następuje znaczna zmiana aktorów: organizacje gospodarcze. Pojawiają się architekci, urbaniści, pojawiają się nowe formy architektoniczne, inżynierskie. W realnym socjalizmie: instytucje polityczne, przedsiębiorstwa przemysłowe i budowlane.

Wykład IV, Miasto w perspektywie historycznej

Główne idee, które zrodziły się w miastach europejskich, miały swój początek w starożytności. Było to wyrazem przejścia do osiadłego trybu życia i jego nowej organizacji. Ówczesne miasta stanowiły obszar zamknięty. Rzeczywistość zmuszała do określenia stosunku między przestrzenią prywatną a publiczną, miastem a zapleczem.

Polis = miasto-państwo. Jego koncepcję wyraził Arystoteles. Szukano miasta idealnego. Arystoteles wyrażał stanowisko: „życie cnotliwe wymaga aktywności”. Aktywność kierowana ku polityce, kulturze, metafizyce. Podkreślał, że miasto musi współdziałać z otaczającymi go miejscowościami. Jest miastem otwartym, społeczność heterogeniczna. Miasto ma mieć harmonijny krajobraz (architektura, jego rozplanowanie), części miasta mają mieć różne funkcje, bo miasto to też różnorodność zawodów mieszkańców. Nie powinno przekraczać 10 000 mieszkańców (tzw. mirooa).

W Rzymie kontynuacją polis były urbs. Integracja, łączy geograficznie szkielet administracyjny, który tworzą prowincje i Rzym jako centrum, wspólny wzorzec prawa i organizacji przestrzennej. Mają jednolity, geometryczny układ przestrzenny, porządkujący i różnicujący formy architektoniczne budowli. Twarde prawo! Zasługą rzymskiej urbanizacji jest powstanie regularnych podziałów terenów rolnych, budowa traktów, mostów, akweduktów, kanałów.

Najazdy barbarzyńców paradoksalnie przyczyniły się do stworzenia (ratowania) nowych idei, wartości pozwalające przezwyciężyć kryzys. Narodziły się pomysły, które stały się podłożem nowej średniowiecznej cywilizacji. Miasta Europy Północnej zaczęły upodabniać się do miast śródziemnomorskich. Miasta rozwijają się w pełni świadomości swoich wartości terenu, w konkretnym krajobrazie, celów i możliwości. Idee urbanistyczne i ekonomiczne modyfikują przestrzeń miejską. Ulega przeobrażeniom wewnętrznym jedność miasta. Tracą pierwotne znaczenie budowle wolnostojące, dzielnice rezydencjalne, gmachy publiczne.

W drugiej połowie X wieku następuje stabilizacja sytuacji politycznej a to intensyfikuje procesy cywilizacyjne. Powstanie nowych miast inicjują królowie, feudałowie, kościoły, zakony i nowe miasta. Miasto jest jednocześnie nośnikiem idei oraz narzędziem ekonomicznym.

Małe miasta stają się poligonem planowania przestrzeni miejskiej. Można było eksperymentować z obliczem miasta. Ich funkcje to: utylitarna (produkcja, wymiana, usługi), przestrzeń symboliczna, sakralna.

Przewrót nastąpił ok. drugiej poł. XII wieku. Miasta powstają na nieregularnym, niepowtarzalnym planie. Wraz ze sztuką gotycką stosowano plan ortogonalny, który można stosować do każdych warunków naturalnych. Często inspirowano się jednak antykiem. Miastem zaczynają interesować się pisarze, poeci, śpiewacy.

Powstają dzieła architektoniczne (XIV – XVI). Wypierają dawne formy. Miasto staje się sceną, na której mieszkaniec śledzi swoje losy i innych, szuka sensu i znaczenia świata.

W drugiej połowie XV w. świat otworzył się przed podróżnikami, kupcami, przedsiębiorcami. Odkrycia geograficzne unifikują świat: połączenie izolowanych terenów w całość. Konfrontacja wartości (tych europejskich z „kolonialnymi”) intensyfikowała procesy cywilizacyjne. Duża rola miast portowych. Modyfikacja miast europejskich na wskutek zapatrzenia się na różnice urbanizacyjne. Szczególną rolę odegrała europejska kolonizacja na terenie Ameryki (tam oparto plan na „szachownicy”, brak było wyraźnego rozróżnienia granic między miastem a wsią).

Pod koniec wieku XVIII w wyniku europejskich idei oświeceniowych przekształcały się miasta amerykańskie. Stały się przedmiotem zakresu władzy ustawodawczej, sądowniczej i wykonawczej.

Pod koniec XVIII wieku krajobraz miast wszedł w fazę kryzysu. Tworzyły się społeczeństwa demokratyczne, nastąpił postęp technologiczny i eksplozja demograficzna przekroczyły swój punkt krytyczny. Wszystkie te zmiany zrywały na wszystkich niemal poziomach związki z przeszłością. Miasto staje się areną nowych możliwości, walk, porażek. Status nieruchomości regulują akty notarialne. Miasta rozrastają się ponad miarę. Zmniejsza się możliwość kontroli miejskiej. Rodzi się krajobraz chaotyczny, burzący porządek wcześniejszy. Destrukcji ulegają normy estetyczne i urbanistyczne. Powstają tym samym dzielnice peryferyjne, które składają się z bezstylowych budynków mieszkalnych pomiędzy fabrykami.

Tworzy się miasto niezależne. Miasto odbiega od teoretycznego wzorca. Jest to efektem wojen, rewolucji, kryzysów ekonomicznych, szalejącej gospodarki.

Próbowano zmian: choćby linearna koncepcja rozwoju miasta wg Haussmanna. Wyposażała ona Paryż w urządzenia komunalne i siec usług, system kanalizacji, oświetlenia gazowe, budynki użyteczności publicznej, urządzenie parków publicznych. Przestrzeń publiczna i prywatna stają się sobie przeciwne. Granice stanowi ciąg pierzei ulicznej. W wyniku „haussmannizacji” degradacji ulegają stare centra i ich integracyjne funkcje. (więcej - notatki z ćwiczeń).

Stara cześć miasta staje się sui generis skansenem, ale też ulega homogenizacji. W tych miejscach lokowane są sklepy, banki, restauracje, hotele.

Współczesne miasto: miasto coraz częściej traktowane jest, jako narzędzie w osiągnięciu doskonałości ludzkiej egzystencji. Koncepcje te mają dwie strony: zmierza się do zaangażowania inwencji twórczej artystów w różne sprawy projektowania miejskiego, a z drugiej strony przekształca się je, aby stanowiły źródło interesów prywatnych i publicznych. Miasto ma nie być tylko przestrzenią produkcyjną czy usługową, ale też sceną „życia godnego”.

Sceną działania współczesnych projektów jest środowisko naturalne i na tym tle definiowane jest pojęcie miasta. Jego podstawowe funkcje: miejsce zamieszkania, pracy, kształcenia umysłu i ciała. Najważniejszym elementem miasta jest dom mieszkalny.

W okresie międzywojennym zaczęły powstawać solidniejsze koncepcje przebudowy/modernizacji miast. Na pierwszy ogień poszedł Londyn. Był przeludniony.

Wykład V, Miasto przemysłowe

Notatki z testu na ćwiczenia

+ Najbardziej dynamiczną gałęzią przemysłu było włókiennictwo.

Obowiązek uczenia dzieci, pracownicy nisko wykwalifikowani łatwo przyswajali nowinki techniczne, wyzysk ludzi. Taniość przestrzeni: ziemi, powietrza i surowców nie trwała jednak długo. Postęp uprzemysłowienia powodował wzrost cen uzbrojonych terenów, ujawniając działanie renty gruntowej, która determinowała społeczne wytwarzanie przestrzeni.

W wieku XVIII zakończył się proces degradacji miast jako samodzielnych ośrodków wymiany. Niektóre z nich przekształciły się w centra władzy państwowej i miejsca pasożytniczej konsumpcji, inne wegetowały. Opór miast przeciw nowym sposobom produkcji był skuteczny. Nowe formy produkcji powstawały poza obszarem jurysdykcji miejskiej w sferach obrzeżnych lub magnackich latyfundiach. przemysł wkroczył jednak do wnętrza miasta a to poprzez silną konkurencję, która wypchnęła rzemieślników posiadających narzędzia i wiedzę, nieb pędnych do wytwarzania kompletnego artykułu. Społeczne wytwarzanie przestrzeni stało się stawką gry ekonomicznej i politycznej na dużą skalę, w której brali udział potężni aktorzy: państwo, wielkie organizacje gospodarcze, przedsiębiorcy budowlani, specjaliści-technicy. Z tej gry został wyłączony zwykły użytkownik, który nie miał wyboru. Ważnym czynnikiem w wytwarzaniu przestrzeni był kapitalizm wolnokonkurencyjny: podporządkowanie potrzebom wymiany. Przestrzeń produkcji była formą dominującą. Przekształcono relacje miejsce pracy-zamieszkania, specyficzne formy segregacji społeczno-przestrzennej, tworzenie aglomeracji miejskich i początki rozpadu miasta.

Procesy urbanizacji przebiegały nierównomiernie. Najwcześniej w Wielkiej Brytanii. W końcu wieku XVIII w Polsce mieszkało ok. 14 mln ludzi, z czego jedynie odsetek w miastach. W drugiej połowie XVIII w. pojawił się w Polsce przemysł manufakturowy.

Po utracie niepodległości przez Polskę nastąpił regres miast polskich.

W pierwszej połowie XIX wieku nastąpił wzrost. W latach 1873-1913 Warszawa wkroczyła w okres wielkokapitalistycznego rozwoju. Wzrosło zatrudnienie, koncentracja przemysłu (czego powodem był polityka Rosji przed napływem kapitału zachodniego). Nowe fabryki rozmieszczano wzdłuż zachodnich odcinków kolei obwodowej. Otoczono miasto fortyfikacjami, bo miasto pełnić funkcje obronne, ale w efekcie hamowały jego rozwój. Na terenach przyfortecznych powstawała nędzna zabudowa drewniana, wewnątrz wznoszono nowe dzielnice mieszkaniowe i przemysłowe.

W wyniku procesów urbanizacji uległy przyśpieszeniu zjawiska aglomeracyjne. Aglomeracja jest rezultatem procesu funkcjonalnego powiązania i przestrzennego łączenia się z różnicowanych przestrzeni, których zbiornikiem jest obszar organizujący tę całość i pełniący funkcje przestrzeni centralnej.

Początkowo manufaktury, fabryki powstawały poza obszarem miast. Wzrost produkcji wymagał coraz większej liczby robotników. Niezbędna stała się budowa mieszkań dla sprowadzanych robotników.

Emil Menier stworzył fabrykę czekolady. Piękna budowlę, okazałą, na której wzorowali się inni architekci.

Kamienice mieszczańskie wznoszono wskutek rosnących cen ziemi na zdeformowanych działkach. Na parterze kamienicy znajdowały się sklepy, ponad antresola trzy główne kondygnacje mieszkalne. Każde mieszkanie przeznaczone dla zamożnej klienteli miało 608 pokoi z kuchnią, łazienka i WC. Wyższe pietra to Male mieszkania dla służby i mniej zamożnych.

Haussmannowska przebudowa Paryża stworzyła model eleganckiej dzielnicy burżuazji.

Wraz z nowym sposobem wytwarzania przestrzeni pojawiły się doktryny urbanistyczne. Źródłem niektórych z nich była krytyka bądź negacja panujących stosunków społecznych. Wyrażała się utopijnymi koncepcjami społeczno-przestrzennej organizacji społeczeństwa. Inne doktryny czerpały inspirację z technokratycznych pomysłów doskonałej organizacji przestrzeni, która miała zapewnić sprawne i bezkonfliktowe funkcjonowanie społeczeństwa na wzór działania idealnej maszyny.

Falanster był gmachem, który służył do mieszkania i pracy zrzeszonych. W centrum mieszczą się lokale do czynności zbiorowych, sale rady, giełda, sale jadalne, biblioteka, pomieszczenie dla studiów naukowych. W lewym skrzydle lokale dla dzieci, warsztaty pracy; prawe skrzydło to apartamenty mieszkalne. Pomiędzy skrzydłami – dziedziniec honorowy. Z tyłu ubikacje i mieszkania. Zaprojektował go Karol Fourier.

Jean Baptiste Godin stworzył familister, czyli pałac robotników.

Robert Owen proponował powołanie zrzeszeń opartych na wspólnej pracy równocześnie w przemyśle i w rolnictwie (komuna). Koncepcje te wszystkie opierały się na tęsknocie za miastem idealnym. Autorzy wychodzili z założenia, że nowe formy życia społecznego wymagają odpowiednich form przestrzennych.

Ebenezar Howard stworzył dość realistyczny projekt nowej organizacji przestrzennej miasta. Przyporządkował dążenia ludzkie do trzech „magnesów”: miasto, wieś i miasto/wieś. Miasto to miejsce odizolowane od natury, z zanieczyszczonym powietrzem, intensywnymi kontaktami społecznymi, izolacja w tłumie, duża wartość pieniądza i czasu, silne zróżnicowanie społeczno-przestrzenne, duża odległość od miejsca pracy. Wieś na odwrót + nasilona emigracja. Miasto/wieś pozbawiona wad dwóch wcześniejszych „magnesów”, kumuluje ich zalety. Idea ta leży u podłoża koncepcji urbanistycznej miasta-ogrodu: kształt koła, podzielone na sektory, jego centrum to park z usytuowanymi usługami: biblioteka, muzeum ,teatr, sala koncertowa, szpital itp., na obwodzie miał być zlokalizowany przemysł, oddzielony od części mieszkalnej pasmem zieleni. Miasto posiadałoby własne tereny żywieniowe. Po osiągnięciu maksymalnej liczby ludności (32 tys) jej nadmiar zakładałby nowy ośrodek w odpowiedniej odległości.

W latach 1901-1904 Tony Garnier opracował projekt miasta przemysłowego. Teren miasta podzielony na wąskie, długie pasy biegnące ze wschodu na zachód w celu właściwej orientacji pomieszczeń w budynkach. Między blokami znajdowały się otwarte przestrzenie wypełnione zielenią, tzw. bloki wspólnoty. Przemysł oddzielony pasmem zieleni. Środek stanowiły dzielnice uniwersyteckie, tereny sportowe.

W Ameryce Płn. Wcześniej niż w Europie rozpoczął się proces tworzenia suburbiów.

Jednym ze skutków urbanizacji było powstanie regionów miejskich i miast metropolitarnych.

„pierwsze miasto” to wielka dominująca aglomeracja, stolica, ośrodek handlowy i gospodarczy, miejsce identyfikacji kulturowej i narodowej.

Miasta kapitalistyczne zostały rozbite na poszczególne bloki mieszkalne, na oddzielone od siebie strefy zagospodarowania połączonej jedynie drogami transportowymi. Miasto-maszyna musiało funkcjonować skutecznie! Skupiało dwa typy mieszkalnictwa: bloki giganty dla mas i domy indywidualne dla zamożniejszych.

Wykład VI, Współczesna urbanizacja. Przemiany i szanse rozwoju miast

Dzisiejsza cywilizacja związana jest z globalizacją produkcji i przepływów kapitału, nową hierarchizacją przestrzeni, nowymi wartościami w systemach społecznych, ekonomicznych i ekologicznych; także zagrożeniami cywilizacyjnymi. Nowymi „aktorami” epoki postindustrialnej stały się korporacje i firmy deweloperskie działające w sektorze budownictwa.

Kapitalizm nazywany jest globalnym systemem ekonomicznym. Zaczął obejmować cały glob od lat 60. Maksymalny zysk, minimalny koszt. Firmy zmuszane do ponadnarodowej konkurencji, przegrani bezwzględnie wykluczani.

„Nowa geografia centrów i obrzeży” – hierarchia miejsc zajmowanych przez poszczególne regiony i miasta na światowej arenie. Wszystko w wyniku nierówności w poziomie życia, globalnego charakteru zjawisk geograficznych.

Orientacja makrosocjologiczna miasta głosi iż na obecną sytuację ekonomiczną i cywilizacyjną miasta i jego mieszkańców oraz na główne kierunki polityki miejskiej oddziałują przyczyny zewnętrzne w stosunku do samych miast, a tym bardziej zbiorowości społecznych – przede wszystkim makrostrukturalne i systemowe czynniki polityczne, ekonomiczne i społeczne.

Współczesną urbanizacje można nazwać procesem wytwarzania przestrzeni mieszkalnej, podporządkowanym logice zmian form gospodarowania cechującej kolejne stadia rozwojowe kapitalizmu (industrializacja, dezindustrializacja).

Urbanizacja to wzrost znaczenia miast, wyraża się powstawaniem nowych, rozprzestrzenianiem się ich, powiększa się liczba mieszkańców.

Przez cały XX wiek rozwija się intensywny proces urbanizacyjny. Wśród krajów europejskich najwyższy wskaźnik urbanizacji maja Belgia i Wielka Brytania. Polska na średnim poziomie. Sieć miejska Polski rozwija się stopniowo. Wyraźny jest podział na regiony rolnicze i przemysłowe oraz zróżnicowanie będące pochodna zaborów. Długo utrzymywał się ziemiańsko-wiejski charakter kultury. Zmiany zachodziły po II WŚ. Wykształcał się miejski styl życia, „wynosił się na górę” warstw chłopskich i robotniczych. Pobudzało to konieczność odbudowy kraju, wymuszone przesunięcie terytorialne, głównie industrializacja.

w europie proces ten miał charakter powszechny, stopniowo ulegał spowolnieniu, w miarę jak społeczeństwa i gospodarki krajów wkraczały w fazę postindustrialną. Współcześnie proces urbanizacji jest wolniejszy niż w Afryce.

Ważnym czynnikiem rozwoju miast było i jest pełnienie funkcji administracyjnych, komunikacyjnych, handlowych, kulturalnych, turystycznych, uzdrowiskowych.

Pozytywne skutki urbanizacji: możliwość znalezienia pracy, mieszkania, łatwość przemieszczania się i komunikowania, łatwy dostęp do szkolnictwa, służby zdrowia, placówek kulturalnych, szeroko pojętej usługi.

Negatywne: degradacja środowiska, ekonomiczny spadek śródmieść, degradacja fizyczna budynków, przeciążenie komunikacji publicznej, problem z utylizacja śmieci, wzrost patologii społecznych, przestępczości, zachorowalność, bezrobocie, wykluczenie społeczne i marginalizacja, pojawiają się enklawy ubóstwa (w bogatych miastach).

Rozprzestrzenia się tkanka miejska, czyli ludzie o wysokich dochodach, uczestnicząc masowo w suburbanizacji osiedlają się na słabo zaludnionych przedmieściach, strefach podmiejskich. Dzielnice przez nich opuszczone zajmowane są przez ludność o niskich zarobkach, tworząc gęste enklawy ubóstwa, slumsy. Tworzą się nierówności społeczne i przestrzenne. Niska jest jakość budynków, sposoby ich konserwacji, brak przestrzeni zaspokajającej rosnące zapotrzebowania usług publicznych.

Kryzys urbanizacyjny: pogarszanie się warunków życia miejskiego...

Kształtowanie się „nowej biedy”: szerzy się nierówność pod względem poziomu życia czy możliwości konsumpcji. Jej przyczyny wg Saskii. Sassen to: paradoksalny wzrost poziomu zamożności społeczeństwa, jego awans cywilizacyjny w tym większym stopniu miasta ulęgają polaryzacji przestrzennej. Czyli rozziew pomiędzy strefa awansu, nowoczesności i dobrobytu a obszarami zacofania połączonego z trwałym ubóstwem mieszkańców dużych miast stale się pogłębia. Makrosocjologiczny nurt socjologii miasta upatruje kryzys na tle całego systemu ekonomiczno-politycznego i struktury społecznej, widząc w nim skutek dynamiki rozwojowej współczesnego kapitalizmu.

Trzecia rewolucja przemysłowa (czyli współczesne formy rozwoju ekonomicznego w najbardziej zaawansowanych krajach) nadal dzieli i aranżuje przestrzeń wg kryteriów użyteczności. Centra znalazły się poza głównym nurtem tej rewolucji.

Rewitalizacja/odnowa miast zaczęła się na początku lat 50. XX w. W Stanach Zjednoczonych. Była reakcją ludzi na degradację środowiska społecznego i przestrzennego. Formy i jej charakter zmieniały sie wraz z warunkami rozwoju całego społeczeństwa. Ogólnonarodowy program odnowy trwał od 1948 do 1973 roku. Główna idea: specjalne względy dla biznesu budowlano-mieszkaniowego w celu zachęcenia go do inwestowania w centrach miejskich. Oficjalnym celem było zlikwidowanie substandardowgo budownictwa, ożywienie ekonomiczne śródmieść, budowa nowoczesnych mieszkań, redukcja segregacji rasowej w miejscu zamieszkania. Trwałą pozostałością była zmiana przestrzennej, funkcjonalnej i estetycznej struktury centralnych obszarów miast.

Obecnie odnowa miast to: przystosowanie wielu fragmentów miasta do zmieniających się potrzeb społeczności miejskich i jednostek. Odnowa dotyczy architektury miasta, infrastruktury technicznej, zagadnień prawnych, ekonomicznych, administracyjnych i politycznych i powinna być realizowana poprzez bezpośrednie konsultacje z mieszkańcami.

T. Markowski powodzenie rewitalizacji upatruje w wymiarze ekonomicznym. Utożsamia r. z marginalizacją terenów wypadających z obszarów innowacji oraz zachodzenia procesów rozwojowych. Dotyczy to na równi terenów centralnych jak i peryferyjnych.

Rewitalizacja zbieżna jest z rewaloryzacją. To kompleksowe działania techniczne: modernizacja infrastruktury, rewaloryzacja zabudowy, poprawa funkcjonalności ruchu kołowego i pieszego, zwiększenie estetyki przestrzeni publicznej i renowacja obiektów o wartościach historycznych i architektonicznych. Przeciwdziała zjawiskom wykluczenia społecznego grup, dobra wizja zagospodarowania oraz konsekwentny mechanizm zwrotu poniesionego nakładu.

Łódź (jako miasto przemysłowe): jej rozwój rozpoczyna się w połowie XIX wieku. Powstało wraz z napływem ludności niemieckiej, żydowskiej i rosyjskiej. Największy rozkwit zawdzięcza inwestowaniu zagranicznego kapitału, czemu sprzyjały korzystne warunki finansowe, niskie ceny gruntów i perspektywy ogromnego rynku zbytu. Zachodnie wzorce gospodarowania. Cały czas przemysłowa. Zaczęto budować kulturalno-naukową tkankę miasta: powstaje uniwersytet, politechnika, uczelnia medyczna, artystyczna, wojskowa. Zajmuje ona niską pozycję pod względem atrakcyjności. Głownie ze względu na brak możliwości wypoczynkowych, zły klimat społeczny, słaba dostępność komunikacyjna. Doceniono: dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna i niskie koszty prowadzenia działalności gospodarczej. Jest jednym z największych w Europie ośrodków produkcji urządzeń AGD.

Wykład VII Metropolizacja

Zdolność polityczna instytucji narodowych i ponadnarodowych do opracowania i realizacji strategii wzrostu gospodarczego krajów i regionów, którymi zarządzają to czynnik, który charakteryzuje się trudnościami w krajach Europy Środkowej i Wschodniej w mechanizmie globalizacji.

W drugiej połowie XX wieku w krajach wysoko rozwiniętych zakończyły się dwie ery: agrarna i przemysłowa. Po roku 1990 rozpoczęła się era poprzemysłowa. Wielką rolę odgrywała wiedza i informacja przetwarzana na wiele dziedzin, co rzutowało na intensyfikację produkcji i wzrost ekonomiczny. To usługi są głównym motorem rozwoju. Upada zawód rolnika.

Rozwijają się ponadnarodowe organizacje, korporacje.

Jedną z cech charakterystycznych poprzedniego modelu kapitalizmu były zintegrowane pionowo przedsiębiorstwa tworzące pod ochrona związków zawodowych stabilny rynek pracy, który dawał możliwości awansu i pewność zatrudnienia. Powstała jednak liczna, ale zróżnicowana klasa średnia.

Na metropolizacje wpłynęły także:

- ciężar gospodarki kapitalistycznej z wytwórczości przemysłowej przesunął się na usługi

- zdelokalizowano fabryki z okręgów przemysłowych do obszarów słabo/wcale nieuprzemysłowionych. Delokalizację wywołało zapotrzebowanie na tańszą siłę roboczą.

Ta delokalizacja produkcji spowodowała przymus wzmocnienia centów zarządzania i finansowania tej działalności. Zwiększyło to zapotrzebowanie na usługi finansowe, doradcze, prawnicze i reklamowe. Była to jedna z głównych przyczyn metropolizacji.

Po delokalizacji produkcji następuje delokalizacja usług ( Indie przodują, specjalizują się w programowaniu, kreślarstwie przemysłowym i przetwarzaniu danych).

Można wyróżnić 5 głównych tendencji:

- miejsca pracy i wzrost gospodarczy koncentrują się głownie w metropoliach

- despecjalizacja gospodarki regionalnej i miejskiej ( zdominował ją sektor usług)

- wzrasta różnica między centami a peryferiami oraz częstotliwość i gęstość relacji między metropoliami

- rosną nierówności między regionami i miastami oraz wewnątrz stref metropolitarnych

- nasilają się zróżnicowani czasoprzestrzenne między jednostkami.

W metropoliach rozwijają się właśnie funkcje usługowe.

Metropolizacja to przejmowanie przez wielkie miasta funkcji kierowniczych w zarządzaniu gospodarka postindustrialną w skali ponadnarodowej. Metropolie się umiędzynarodawiają. Szczególnie ich działalności usługowych.

W metropoliach wyraźna jest dyskryminacja kobiet we wszystkich rodzajach zatrudnienia.

W wielkich miastach żyje więc sektor osób zarabiających krocie i tych zarabiających niewiele, niewykształconych. To nowe miejskie warstwy pośrednie. Polaryzacja! Sprzyja jej napływ imigrantów zinnych krajów zasilając zmarginalizowane kategorie mieszkańców.

Polaryzacja na centrum-metropolię i jej otoczenie – bliższe i dalsze peryferie.

Polaryzacja wewnątrz metropolii: bieda – bogactwo.

Główni aktorzy metropolitarni:

Sektor	Aktorzy
Finanse	Banki inwestycyjne, wielkie korporacje międzynarodowe, banki centralne
Otoczenie biznesu	Agencje reklamowe, agencje PR, państwowe urzędy statystyczne
Środki masowego przekazu	Prasa międzynarodowa i lokalna, agencje prasowe, stacje radiowe
Przestrzenie konsumpcji	Galerie handlowe, wielkie domy mody, międzynarodowe hotele
Instytucje kulturalne rangi międzynarodowej	Zabytki klasy zerowej, muzea, spektakle

Rozwój metropolii odbywa się: przez ruch naturalny, pozytywny bilans migracji i rozszerzenie zainwestowania miejskiego. 2 modele kształtowania metropolii: wzrost i przekształcenie obszaru aglomeracji oraz wzajemne powiązanie dwóch i więcej aglomeracji i innych miejscowości blisko siebie położonych.

Wyróżnia się (bo procesy metropolizacji są nierówne):

- metropolie światowe: sterują procesami globalizacji, kontrolują gospodarką światową

- kontynentalne: mają niedostatecznie zróżnicowane funkcje międzynarodowe. Ich rozwój oparty jest na ponadnarodowych powiązaniach regionalnych

- regionalne: rola węzłowa w skali danego kraju, mają ew. jakąś specjalizację światową (np. wino z Bordeaux).

Metropolie w sieci: układy między metropoliami realizowały się poprzednio za pomocą widzialnej infrastruktury komunikacyjnej. Teraz z kolei to: transport lotniczy, telekomunikacja. Metropolie sa węzłami komunikacji zarówno widzialnej jak i niewidzialnej.

Efekt tunelu: gdy środki komunikacji omijają nie tylko małe, ale i średnie miasta, aby dostać się bezpośrednio do metropolii.

Aby osiągnąć efekt synergii niezbędna jest długodystansowa sieć informacji i komunikacji przekazująca wiedzę między ośrodkami decyzyjnymi i badawczymi.

Miasto aby się stało węzłem sieci, muszą charakteryzować się:

- dyrekcyjność: gromadzenie zdolności i możliwości rozwoju funkcji strategicznych i decyzyjnych na najwyższym poziomie

- globalność

- adaptacyjność

Ośrodki dyspozycji politycznej: Strasburg (siedziba RE, ETPC), Genewa (Światowa Organizacja Zdrowia, Międzynarodowa Organizacja Pracy), Luksemburg (Wspólnota Węgla i Stali, Europejska Izba Obrachunkowa, Trybunał Sprawiedliwości) Bruksela (NATO, Komisja Europejska).

Ośrodki gospodarcze, charakterystyczne są dla nich tradycja (gwarancja kompetencji miejsca, klimat polityczny), funkcje handlowe: Amsterdam, Frankfurt, Mediolan.

Ośrodki kulturalne: min. Rzym, Paryż, Londyn, Berlin, Ateny, Madryt.

Ośrodki portowe: Rotterdam, Hamburg, Marsylia

Technopolie: to ośrodki, których strategia rozwoju gospodarczego polega na waloryzacji istniejącego potencjału w zakresie kształcenia uniwersyteckiego i badań naukowych:

Odłamy klasy średniej: Yuppie – młodzi miejscy profesjonaliści. Lata 80. Pokolenie japiszonów w Polsce pojawiło się z początkiem wielkiej transformacji. Pokolenie N –dobrze wykształceni, mają pełna świadomość, że informacja stanowi i wiedza stanowią najcenniejszą wartość. W klasę metropolitarną zamieniają się gdy jest: pracoholizm, dążność do kariery, luźne związki seksualne, odkładanie założenia rodziny, luksusowa konsumpcja.

Istotnym czynnikiem segregacji społeczno-przestrzennej są procesy renowacji starych dzielnic miasta, które prowadzą do zmiany profilu obszaru i jego zburżuazyjnienia. Także tym czynnikiem są szkoły (wykształcenie).

Segregacja może być o tyle pozytywna, że ludzie znajdują się „między swoimi”.

Wykład VIII, Suburbanizacja i dezidustrializacja

Alternatywne ujęcia socjologii miasta:

- spojrzenie na miasto z perspektywy świadomości społecznej

- wyobrażenie środowiska miejskiego

Ludzie w miastach żyją w wielowymiarowym środowisku, działającym na ich odczucia i mającym większy bądź mniejszy wpływ na ich losy.

Punkty widzenia miasta:

- wg konwencjonalnej definicji miasto to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, przewaga ludności pracującej poza rolnictwem, specyficzny miejski styl życia.

W większości krajów europejskich nie ma rozróżnienia na miasta duże i małe. W krajach anglosaskich istnieje różnorodny i wielostopniowy podział na jednostki o różnym statusie formalno-prawnym.

W Polsce przyjęto definicje prawną: miasto to jednostka osadnicza o przewadze zwartej zabudowie i funkcjach nierolniczych posiadająca prawa miejskie bądź status miasta nadawany w trybie określonym przepisami.

Większość publikacji przedstawia linearne ujęcie rozwoju miast: od najdawniejszych twierdz Mezopotamii do współczesnych wielkich metropolii.

Z kolei starożytni grecy nazywali swe miasta jako polis (miasto-państwo). Było o ujęcie urbanistyczne jak i polityczno-społeczne.

Miasta polis jak i miasta-stolice swój rozwój zawdzięczały czynnikom politycznym. Toteż wraz z upadkiem państwa upadały i miasta.

Od starożytności przechodzimy do średniowiecza. Miasta oznaczać zaczęły status uwalniający od feudalnych powinności wg niemieckiej maksymy: miejskie powietrze czynni wolnym. Sprzyjało to rozdrobnieniu osadnictwa(głównie za sprawą handlu i rękodzieła).

Miasta odzwierciedlały systemy wartości dominujące w danym momencie historii oraz panujące ustroje polityczne.

Linearna koncepcja ma taką wadę, że nie uwzględnia iż w innych regionach świata rządziły inne reguły. Np. chrześcijańskie miasto średniowieczne różniło się od miast muzułmańskich; prekolumbijskie osiedla miejskie były odmienne od tych zakładanych przez hiszpańskich kolonizatorów.

W znaczeniu społecznym miasto było środowiskiem heterogenicznym. Każde miasto, tak jak udzie ma swoje cechy ogólne i specyficzne.

Przełomem w postrzeganiu linearnej ciągłości świata jest rewolucja francuska.

Miasto w świadomości funkcjonuje na dwóch płaszczyznach: poznawczej i emocjonalnej.

Duże miasto nasycone jest symbolami i znakami informacyjnymi. Mieszkańca interpretuje się jako czytelnika tych znaków.

Miasto w świadomości to indywidualne i grupowe, zarówno naukowe i potoczne przejawy odczuwania miasta, których owocem są przekazy na jego temat. To także publicystyczna, beletrystyczna ekspresja emocji, zaangażowania, wyczulenia i uwrażliwienia na kształt, cechy i specyfikę miejskich zjawisk. Z tej perspektywy odczytać można niekonwencjonalne obrazy miasta, rekonstruować symboliczne znaczenie i związane z nimi wartości.

Topika miejska( Elżbieta Rybicka) – miasta traktowane są jako temat, motyw lub obraz, czasami mit. Literaturę realistyczną i naturalistyczna charakteryzuje zogniskowanie problemu na relacje miasto-wieś, na społecznych skutkach urbanizacji i industrializacji. W literaturze współczesnej miasto funkcjonuje jako wyzwanie wobec tradycyjnych sposobów przedstawiania( np. Manhattan Transfer Dos Passosa,Ulisses Joyce’a).

W końcu XVIII w. narodził się nowoczesny kapitalizm. Zauważono pierwsze oznaki przemiany mieszczaństwa w społeczeństwo obywatelskie i „przeprowadzka” wieśniaków na tereny miejskie. To również wpłynęło na literaturę i postrzegania miasta w opozycji do wsi.

Z literackich symboli i metafor można zestawić wyrazisty obraz miasta będącego statyczną scenografią bądź dynamiczną siłą kształtującą losy. Choćby Charles Dickens w Ciężkich czasach winę za nieszczęścia bohaterów obarcza fikcyjne miasto Coketown, z którym kryje się budzący w jego opisie Manchester pierwszej poł. XIX w. z brudnymi od sadzy budynkami. Także Dostojewski w Zbrodni i karze szkaluje Moskwę.

W wieku XIX („para i elektryczność”) F. Engels opisywał swe przerażenie Manchesterem, bądź Andrew Mearns napisał pamflet: Gorzki płacz wypędzonego Londynu.

W drugiej poł. XIX w. ludzie w miastach czuja się jak u „siebie”: wielopiętrowe kamienice czynszowe, sklepy przy głównych ulicach, aleje, promenady. Dla paryżan duże znaczenie miała przebudowa wg pomysłu Haussmanna. Technika okazała się lekarstwem na miejskie problemy: wybrukowane i sprzątane ulice, bieżąca woda, elektryczność, kanalizacja, tramwaje.

Trzy normatywne modele miasta jako wypadkowe teorii i praktyki urbanizacji wg Kevina Lyncha:

- model kosmologiczny – miasto, którego kształt jest wynikiem interpretacji Boga i świata.

- m. praktyczny – miasto-maszyna ( np. wizje urbanistyczne Le Corbusiera:...)

- m. organiczny – natura miasta bliższa jest zachowaniu żywych organizmów niż poddanej ludzkiej kontroli maszyny do mieszkania

Miasto – środowisko mieszkalne

Pojęcie środowiska obejmuje 3 płaszczyzny: obiekty wytworzone przez naturę lub człowieka, interakcję i więzi z innymi ludźmi oraz kultury – normatywnej regulacji zachowań i symbolicznych znaczeń.

Postrzeganie miasta jako środowiska uwzględnia to, ze przestrzeń miejska jest sztucznie wytworzona przez drugiego człowieka w długim procesie historycznym oraz że mieszkańcy pozostają w długim związku.

Robert Park stwierdził, że czynniki geograficzne mają znaczenie dla socjologa tylko wtedy gdy określają warunki, w których ludzie komunikują się między sobą.

Jan Szczepański kreślił środowisko zakładając, że za każdą czynność i ludzką działalność kryją się oddziałujące na nie bodźce zewnętrzne: przedmioty naturalne, ludzie i ich wytwory. Cały ten układ staje się środowiskiem tylko przez odniesieni do podmiotu.

Paweł Rybicki opisywał środowiska miejskie jako „typowe”. Wnikał w strukturę środowiska wielkomiejskiego, dostrzegając jego niestałość i płynność co w rezultacie dzieli je na dwie sfery: bliższą czyli środowisko aktualne oraz dalszą – ś. Potencjalne.

Anna Karwińska rozwinęła formułę środowiska przestrzenno-społecznego. Nawiązywała do oddziaływania dwóch głównych płaszczyzn: środowiska naturalnego i kulturowego znaczeń przypisywanych określonym obiektom, norm regulujących życie społeczne, wartości przedmiotów i innych elementów kultury, a także interakcji. Goffmanowska metafora teatru życia zwraca uwagę na ważną funkcję przestrzeni miejskiej, czyli wielość scen, na których rozgrywane są różnorodne spektakle.

To, że środowisko jest zawsze „czyjeś”, oznacza, że jest umiejscowione w świadomości jednostkowej i społecznej.

Miejskie środowisko mieszkalne to zbiór obiektów oddziałujących aktywnie na ludzką świadomość, należących do wzajemnie współzależnych płaszczyzn: materialno-przestrzennej, zbiorowości oraz kultury i systemów wartości. Powiązanie tych płaszczyzn nie jest hierarchiczne, ale współśrodkowe – każda z nich tłumaczy swoją rolę i znaczenie przez odniesienie do pozostałych. Centrum tego układy zajmuje podmiot (jednostkowy bądź zbiorowy). Najbliższe mu przestrzeń to środowisko aktualne, zróżnicowane od: płci, wieku, rasę, status społeczny. Zakres może ulegać zmianie w wyniku ruchliwości społecznej lub przestrzennej. Środowisko potencjalne używane jest rzadziej, przez co jest mniej znane.

Dla Kevina Lyncha środowiskiem jest to, co stanowi zbiór różnych desygnatów (sposobów rozumienia lub odczytania) podmiotów i przedmiotów wokół podmiotu.

Ekolodzy ze szkoły chicagowskiej zainteresowali się procesem zajmowania przestrzeni miejskiej i związanej z tym prawidłowości w ich naturalnym otoczeniu. Środowisko miejskie jawiło im się jako zespół warunków wymagających odpowiedniego przystosowania.

Zygmunt Pióro uzupełnił zalożenia teoretyczne szkół ekologicznych o społeczno-kulturowe uwarunkowania ludzkich interakcji i postaw. Wyróżniał czynniki wpływające na kształt środowiska mieszkalnego:

- czynniki natury przestrzenno-materialnej: historyczne układy przestrzenno-funkcjonalne, zniszczenia wojenne, nowe realizacje w starych miastach, nowe osiedla i miasta

- cz. ustrojowe: ograniczenie prawa własności i wartości, polityka kwaterunkowa, centralnie sterowana gospodarka planowa

- cz. natury społeczno-kulturalnej: utrzymywanie się tradycyjnych wzorów zachowań i wartości oraz ich interferencja z nowymi, wytworzonymi w związku z rewolucją społeczno-techniczną, zderzenie się w miastach dwóch kultur – wiejskiej i miejskiej.

Wg Turowskiego elementy środowiska miejskiego (odzwierciedlające się w świadomości ludzi tam zamieszkujących; zachodzi tam stosunek rozpoznawania, odczytywania, przeżywania i waloryzowania):

- mikrośrodowisko mieszkalne, obejmujące mieszkanie, dom , otoczenie przydomowe

- szersze środowisko mieszkalne, obejmujące zespół mieszkalny, osiedle, dzielnice

- mikrośrodowisko mieszkalne, czyli drogi, kanały komunikacji i transportu, urządzenia i ośrodki ogólno miejskie.

Wykład IX, Podmiejska ekspansja

Konsekwencją podmiejskiej ekspansji była Suburbanizacja (odpływ ludności z centrum na obszary peryferyjne, rozwijające się podmiejskie jednostki osadnicze). Kolejne fazy to dezurbanizacja i rozlewanie się miast.

Metropolitarność w końcu wieku XIX miała na celu bardziej olśniewać monumentalizmem gmachów; ogólnie aranżacją miejskiej przestrzeni.

Wpływ na kształt obecnych metropolii (ich dekorum) wraz z kształtowaniem się śródmieścia (2 poł XIX w.)

Redukcja kosztów i ułatwienie dojazdów do pracy były głównym powodem koncentracji przestrzennej, a maksymalizacja zysków – podnoszenia wzwyż tańszych budynków mieszkalnych (tzw. hantle), budowanych w pobliżu lub wzdłuż torów kolejowych.

Mieszkania (te tanie) zasiedlano wielokrotnie w nadmiarze. Czynszowe budownictwo wypełniało do granic pojemności dzielnice miast, gdzie jeszcze w końcu XIX wieku z powodu braku kanalizacji wylewano, jak w średniowieczu nieczystości na zewnątrz co rozprzestrzeniało choroby. Miasta były przepełnione. W efekcie średnia długość życia w mieście była niższa o 1/3 niż na wsi.

Technologie produkcyjne, które pod koniec XIX w. wykorzystywano do pogłębiania zalet wspólnej lokalizacji nazwano dekoncentrującymi. Kurczył się przemysł ciężki, rozwijał przetwórczy i produkcji dóbr konsumpcyjnych. Także usług świadczonych przez małe i średnie firmy. Z centrum na peryferie się wszystko rozciągało. Znaczącym bodźcem był rozwój komunikacji: zmniejszały się koszty transportu. Korzystał głównie przemysł.

Przyspieszała się dekoncentracja miasta, która przekształca się w urbanizację. Miasta, które do tej pory miało wyodrębnione granice przekształcało się w rozprzestrzenione pod względem formy aglomeracje miejsko-przemysłowe.

Z początkiem okresu międzywojennego struktury przestrzenne miast przybierały formy policentryczne. Mniejsze i większe składniki aglomeracji spajały zależności funkcjonalne i sieci komunikacji, ale ich granice rozmywały się i łączyły z terenami wiejskimi. Zaczęto używać terminu „obszary zurbanizowane”. Obejmował on aglomeracje terenów o cechach nie w pełni miejskich. O tym nowym podetapie urbanizacji zadecydowały czynniki: wzrost zaludnienia, przemieszczanie się przemysłu na tereny podmiejskie i zmiana rodzajów i form mieszkalnictwa ( głównie jednorodzinne bądź bloki na obrzeżach miast. Zastąpiły robotnicze osiedla, kamienice itp.)

Suburbanizacja: rozpoczęła się w fazie metropolitarnej. W jej wyniku nastąpił rozwój infrastruktury na obszarach podmiejskich. Tworzy to tzw. miasta-sypialnie. Dopełniła proces dekoncentracji struktury przestrzennej miast i przesądziła o finalnym przybieraniu przez nie kształtu policentrycznych aglomeracji. Głownie ten proces dotyczył USA, Kanady, Australii.

Następowała wskutek rasowych przemieszczeń się ludności poszukującej pracy (lata 30. XX w.) Do Ameryki zaczęła przybywać czarna ludność z biednego, wiejskiego Południa. Przekształcała się struktura społeczno-zawodowa. Popularne „białe kołnierzyki”. Biała i bogatsza część Ameryki stała się masowym społeczeństwem, poddanym chęci ucieczki na przedmieścia, do jednorodzinnych domów, między autostrady a centa handlowe.

W Europie Suburbanizacja zaszłą na mniejszą skalę. Głównie przez brak terenów pod zabudowę, różnice kulturowe, brak akceptacji amerykańskiego budownictwa i aprobaty dla stylu życia (suburbialnego). Suburbanizacja naruszyłaby także tereny/wartości historyczne.

Rozlewanie się miast: poszerzanie się terytorium miejskiego w celu stworzenia przestrzeni dla rosnącego zaludnienia na przedmieścia i tereny wiejskie. Fizyczna izolacja od miast. Samochód jedynym środkiem komunikacji.

Dezindustrializacja i depopulacja: zanik przemysłu. Negatywne zmiany ekonomiczne i społeczne wywołane likwidacją lub redukcją produkcji przemysłowej. Najwcześniej w USA. Zwiększyła się liczba pracowników zatrudnionych w usługach niematerialnych, bankowości, sprzedaży, ubezpieczeniach. Zwiększało się bezrobocie strukturalne. Następowała depopulacja. Wyludniały się duże miasta. Tak było na Północy Stanów Zjednoczonych. Z kolei na Południu rozpoczęła się proces odwrotny: ekonomiczny i ludnościowy wzrost miast stanów Środkowego Zachodu i Południa. Przenosiła się tam produkcja z Północy.

Struktura przestrzenna i funkcjonalna dużych miast ulegała zmianom: zacieranie się różnic między centralnymi i zewnętrznymi dzielnicami miast. Zwarte formy złożone z wypełnionych intensywną zabudową wysokościową centralnych dzielnic biznesu, stref mieszkalnych wokół nich i rozprzestrzenionych suburbiów zastępowały formy rozproszonej, policentrycznej aglomeracji składającej się z wielu ośrodków. Były to konurbacje. W rezultacie centralne fragmenty takich skupisk miejskich mniej różniły się od centrów otaczających je miast zewnętrznych, gdzie także wzbogaca się struktura funkcjonalna.

Gdy wielkie korporacje opuszały centra miasta, centralne dzielnice biznesu wypełniały się wysokościową zabudowa biurową. Rósł popyt na nowe inwestycje dla rozwijającego się sektora usługowo-biurowego.

W wyniku zajmowania przez ludność kolorową dzielnic opuszczanych przez białych następowała deterioracja.

Sytuacja miast poprzemysłowych na tym tle jest inna: zanikają miejsca pracy w przemyśle, emigracja na południe, ludność niebiała zastępuje te tereny → następuje zróżnicowanie rozwoju społeczno-gospodarczego. Nastąpił kryzys.

Jedna z głównych cech europejskiej przestrzeni są dysproporcje rozwojowe. Np. Wschód Zachód. Dezindustrializacja powodowała także to, iż wiele miast traciło silę rozwojową. Choćby dotyczyło to Wlk. Brytanii. W latach 90. XX w. następowały integracje członków UE, kraje wschodnioeuropejskie odrzuciły socjalistyczny system i się przekształcały w otwarte gospodarki rynkowe.

Dezindustrializacja i depopulacja przejawiała się zwłaszcza w Niemczech Zachodnich od początku lat 70. w miastach z ciężkim przemysłem.

Kurczące się miasto: miasta objęte kryzysem, przedstawiały regresywny model rozwoju. Uciekała od nich młodzież wykształcona.

Problemy miast: przestrzenna segregacja, wykluczenie, koncentracja grup zmarginalizowanych, bezrobocie, przestępczość, niska jakość przestrzeni publicznej.

Wg Castellsa podziały miejskiej przestrzeni (przez czynniki ubóstwa i marginalizacji) przybierają formę tolerowanych gett, gdzie ludzie marginesu maja swoje miejsce i są akceptowani pod warunkiem, że pozostają poza zasięgiem wzroku ludności „głównego nurtu”. Getta europejskie nie są jednak tak zruderyzowane. Ich członkowie zarabiają, pracują, mają jakieś tam wsparcie państwa. Świadomie kultywują swoja odmienność.

Jednak upadek starych przemysłowych miast czy regionów nie musi być dotkliwy. Choćby Dortmund i Barcelona są obecnie przodującymi generatorami usług nowoczesnej gospodarki wysokich technologii.

Dezurbanizacja: odpływ ludności z dużych ośrodków miejskich, dekoncentracja handlu, przemysłu, usług, wzrost znaczenia peryferii. Związana z kapitalizmem postprzemysłowym. Sprzyja temu relokacja istniejących oraz lokalizacja nowo budowanych zakładów przemysłowych daleko od aglomeracji. Bo tanie, dostępne tereny inwestycyjne. Występuje w społeczeństwach, których gospodarki znajdują się w końcowej fazie transformacji z przemysłowej na postindustrialną.

Kierunki zmian:

- powiększanie się wielkich regionów funkcjonalnych: daleko od miast, mieszanina zwartej zabudowy miejskiej, przedmieść, pustych terenów, centrów handlowych, terenów rolniczych, rekreacyjnych

- rozwijanie się mniejszych ośrodków miejskich

- powstawanie na peryferiach regionów metropolitarnych, tzw. parków przemysłowych i naukowych

- wzrost w pełni zurbanizowanych i wyposażonych w miejska infrastrukturę regionów metropolitarnych

Wykształcają się miasta usług węzłowych: z dynamicznie rozwijającym się sektorem usług, informacji i wiedzy. Zanikają funkcji centrów miejskich. Szerzy się przestrzeń zurbanizowana, osadnictwo jest względnie rozproszone. Co raz mniej różnią się od otaczających je miast zewnętrznych.

Wykład X, Elementy przestrzeni

Dom a mieszkanie:

Dom jest miejscem w przestrzeni, przestrzenią, która jest najbardziej własna. Ma zarazem charakter prywatny i publiczny (zapraszani są goście). Jest miejscem snu, odpoczynku, pracy, zabawy, spożywania posiłków, życia towarzyskiego. Jego przestrzeń jest więc wielofunkcyjna i odpowiada zróżnicowanym zmiennym potrzebom. Istotą domu obok jego wielkości jest także możliwość ciągłej adaptacji przestrzeni mieszkalnej, zmienności w zależności od wieku biologicznego rodziny, jej wielkości i przekształcających się w czasie potrzeb. Jego pojęcie wiąże się również z autokonstrukcją: jest nam bliższy jeśli: wybudowaliśmy go, zaprojektowaliśmy, zamieszkuje go jakieś tam pokolenie = pozostawianie śladu po sobie. Jest wyodrębnionym budynkiem, izolowany od uciążliwego sąsiedztwa, związany z ziemią. W jego obrębie istnieje pewna swoboda kształtowania i zmieniania przestrzeni. Budynek i teren powinny być własnością użytkownika, duże poczucie bezpieczeństwa bo jest łatwiejszy do obserwacji. – opozycyjnie miasto ma.

Mieszkanie to „forma” współczesna. Mieszkania się nie buduje, można je wynająć, kupić. Może być domem, przejmując niektóre jego funkcje. Może być nim pokój hotelowy, kempingowa przyczepa. Jego negatywne cechy (w opozycji do domu): mała powierzchnia, brak izolacji od sąsiedztwa, sztywność konstrukcji uniemożliwiających zmienna aranżację wnętrza, anonimowość mieszkańców.

Dzielnice, osiedla, wielkie zespoły mieszkaniowe:

Dzielnice to przestrzeń stanowiąca przejście miedzy domem/mieszkaniem a miastem. To obszar, w którym relacje czasoprzestrzenne są najbardziej korzystne dla użytkownika. Miejsce zamieszkania, pracy, miejscem usług. Jest więc wielofunkcyjny a więc ma charakter globalny. Sa tam liczne kontakty społeczne, intensywna wymiana usług, informacji (sklepy, kawiarnie, bary, także narożniki ulic, czyli w tzw. punktach ogniskowych). Mieszkańcy nie są anonimowi, ale także zbyt zintegrowani. Życie dzielnicy opiera się na zbiorowej milczącej konwencji regulującej przez kody języka i zachowań sposób życia. Renowacja zagraża istnieniu dzielnic. Oznacza często zmianę charakteru dzielnicy, jej „tkanki miejskiej”. Reorganizacja. Zmiana profilu społecznego obszaru. Polskie miasta w wyniku zniszczeń wojennych i masowych migracji utraciły w większości swe dzielnice.

Karta Ateńska wprowadziła dwa nowe pojęcia: osiedla i nowe zespoły mieszkaniowe.

Osiedle trudno zdefiniować, ale generalnie jest to: zbiorowisko luźno stojących domów wielorodzinnych oddzielonych od siebie pustymi przestrzeniami. Powinno być wyposażone w komplet usług podstawowych zaspokajających podstawowe potrzeby. Niewielka liczba mieszkańców, rozmieszczenie budynków i usług mają ułatwić tworzenie więzi. Jest bardziej kameralne, nawiązują się kontakty społeczne, więzi emocjonalne przestrzenią.

Wielki zespól mieszkaniowy to blokowiska. Obszar tych bloków to przejście od środków transportu do mieszkania, pokonywany szybko. Przestrzeń słabo przyswojona.

Obie te formy wytwarzanej współcześnie przestrzeni mieszkaniowej powodują rozpad miasta i powstanie amorficznych przestrzeni zurbanizowanych. Nie wytwarzają specyficznych miejskich form życia, pozbawione są miejsc pracy, różnych usług. Mają charakter powtarzalny, są zuniformizowane.

Miasta brzegowe: na suburbiach – jednostki przestrzenne usytuowane w wiejskiej okolicy lub na obszarze o niewielkim zagęszczeniu, położone między dwiema autostradami.

Samotne orły: osoby o najwyższych kwalifikacjach, które osiedlają się z dala od skupisk miejskich, na prowincjach. Używają do pracy środków masowego przekazu. Nie mają problemu z komunikacją aby się przemieszczać.

Centrum:

Gromadzone są na nim podstawowe rodzaje działalności, instytucje, usługi, handel, zarządzanie ekonomiczne, polityczne. Najważniejsza jego rola to cały czas integracja mieszkańców. Ma dla użytkowników wiele wartości, stanowi obszar kulturowy.

W Polsce centrum ulegało atrofii. W latach realizmu socjalnego brak było zapotrzebowania na funkcje centralne. W zniszczonych centrach powstawały osiedla, zespoły mieszkaniowe, budynki rządowe, czasami zakłady przemysłowe.

To także obszar, którego poszczególne fragmenty przywłaszczane są przez poszczególne grupy zawodowe lub marginesowe, które nadają specyficznego charakteru.

Ulice: wiadomo;p

Wykład XI, Architektura miejska

Dzieła architektury powinny spełniać trzy zadania: trwałości, użyteczności i piękna.

Wallis wyróżnia kilka ważnych funkcji architektury: ochronna, dystrybutywno-organizacyjna, światopoglądowa, katalityczna, artystyczna i ekonomiczna.

Funkcja ochronna to zarówno grube budynki jak i zabytki/symbole.

Funkcja organizacyjna: każda dziedzina życia społecznego (konflikt, konkurencja, współpraca itd., itp.) wymaga określonych obiektów, miejsc i odpowiedniego rozplanowania i zorganizowania przestrzeni.

Architektura w budowaniu tożsamości zbiorowej: osobowość regionu kształtuje się na podstawie nagromadzonych na jego obszarze wartości. Dużą rolę odgrywają te „nienaruszone”, „nienaruszalne” elementy architektury, np. kapliczki, krzyż przydrożny, kościół. Te elementy kultury maja odnosić się do zespołu przekonań na temat prawdy, dobra i piękna. Może mieć wymiar wielopokoleniowy.

Prestiżowa: podkreślenie miejsca w hierarchii. Wszelkie wieże Eiffla, budowa przez Piotra Wielkiego Petersburga, Crystal Palace w Londynie, katedry. Może być elitarna i zwykła.

Organizowanie przestrzeni i zachowań przestrzennych: aby dobrze przebiegały interakcje społeczne (...). Człowiek sam może wyrażać zdanie jak zagospodarować miejsce.

Artystyczna: ma być piękna

Architektura jako towar: może przynosić zysk. Tez stratę. Budynek firmy, który ma pokazać światu jak prężnie działa firma powinien być piękny, nowoczesny, zbudowany na bazie technologii, itp.

Wykład XII, Przestrzeń publiczna w mieście

Większość aspektów życia miejskiego skupia się w przestrzeni publicznej. Jej istota polega na tym, że konstytuuje wspólną w sensie społecznym, przestrzeń miejską, integrując np. przestrzeń produkcyjną z usługową. Ewolucja przestrzeni publicznych jest wyrazem zmian jakie zachodziły i zachodzą w humanistycznym wymiarze przestrzeni miejskiej.

Kod genetyczny miasta to konfiguracja ulic, parków, placów. Jego pojemność jest nieograniczona. Miasto dziedziczy pamięć całości i może odtwarzać swoją pierwotną formę dopóki nie zostanie uszkodzona kultura, czyli jego główny nośnik.

Sieć ulic jest najstarszym i najważniejszym elementem przestrzenno-funkcjonalnym. Wtórny sposób ich powstania charakterystyczny jest dla miast średniowiecznych i XIX-wiecznych, kiedy ich istnienie było uwarunkowane zabudową. Pierwotny charakter mają miasta planowane: greckie, rzymskie, nowoczesne, współczesne.

Ulica podobnie jak miasto przezywa fazy narodzin, rozwoju, stagnacji i upadku, od których uzależnione są jej funkcje ni znaczenie. Jest wielofunkcyjna. Najważniejsza komunikacja. Kolejno f. mieszkaniowa. Następnie f. handlowa i reprezentacyjna.

Pod koniec XIX wieku nastąpiło rozdzielenie funkcji ( w wyniku ich zagęszczenia w średniowieczu). Mocno krytykowano tą wielofunkcyjność, bo zagrażała mieszkańcom. Głównym propagatorem tych teorii był Le Corbusier. Stworzył hasło: śmierć ulicy. Postulował, aby utworzyć jednofunkcyjne, bezkonfliktowe, bezosobowe arterie komunikacyjne, ciągów pieszych, pól parkingowych. Jego idee zostały zaakceptowane na kongresie CIAM w 1933 (Karta Ateńska). Jedne z wytycznych sformułowanych wówczas: obrzeżna zabudowa arterii komunikacyjnych powinna być zabroniona (względy higieniczne, zdrowotne, hałas), bloki ustawiać należy na linii północ-południe.

Le Corbusier stworzył też inne projekty: „miasto podziemne”, „miasto zielone”, „miasto promienne”(popularne w krajach bloku wschodniego).

Rola ulic w nowoczesnych osiedlach została sprowadzona do funkcji komunikacyjnej.

Ulica jest też zespołem architektoniczno-urbanistycznym, składającym się z budynków, których fasady są na nie skierowane.

Place miejskie: stanowił on od początku wolną, niezagospodarowaną przestrzeń, której formę nadawały formy architektoniczne, jak i zespoły zieleni. Niektóre powstawały samoistnie, przypadkowo. Później nadano im ramy architektoniczne.

Renesans był pierwszą epoką, w której miasta był w pełni zaplanowane. Plac stawał się ozdobą miejską. Był związany z ratuszem, pałacem lub innym gmachem, instytucją władzy. Jego reprezentacyjny charakter podkreślały monumentalne pomniki.

W baroku ulice i place zaczęły pełnić funkcje uświadomienia ludności potęgi władcy absolutnego. Wzrosło znaczenie placów. Wszystkie jego elementy musiały tworzyć całość.

W okresie przemysłowym świadome planowanie zostało utracone na rzecz prowizorycznej budowy i rozbudowy miast. Odrzucone zostały stare układy przestrzenne, na które miała wpływ idea sakralna. Place zaczęły pełnić funkcje handlowe, komunikacyjne. Były bardzo publiczną przestrzenią. Dostępną.

Napopularnieszy niegdyś rodzaj placu – targowy, zanikł na drodze rozwoju.

Funkcje zieleni w miastach: poprawa mikroklimatu, współtworzenie mikroklimatu, rozczłonkowanie przestrzeni, psychohigieniczna, rekreacyjna, wypoczynkowa, społeczna.

Przestrzeń publiczna współczesnych metropolii: jest zmodyfikowana, ponieważ doszło do zmian w postawach i wartościach społecznych; nowe formy spędzania czasu wolnego, który stał się elementem gry rynkowej. Zaczęły powstawać parki rozrywki.

Przestrzeń publiczna stawała się z jednej strony nośnikiem określonych treści, z drugiej organizowała życie mieszkańców.

Centrum handlowe ( jego początek dał mu Disneyland; trzy funkcje tego tworu: widowisko, obserwacja, kontrola). Jego powstanie wiąże się z radykalnymi przeobrażeniami przestrzeni amerykańskiej metropolii.

Nowe środki konsumpcji, które opanowały przestrzeń publiczną lepiej charakteryzuje interakcja z rzeczami aniżeli ludźmi.

Wykład XIII, Miejski sposób życia

Robert Park (szkoła chicagowska) o miastach myślał w wielkiej skali jak i obserwując szczegóły. Miał świadomość, że pewne relacje w obrębie miasta miały specyficzne cechy, widział możliwości zachodzących w mieście procesów kulturowych, zwrócił uwagę na „różnorodność światów społecznych”, które miasto obejmowało. Zauważył istotność podziału pracy dla kształtowania stylów życia i struktury społeczności. Inni z jego szkoły badali młodzieżowe gangi, mieszkańców gett, hobo i innych. Szkoła chicagowska poświęcała mniej uwagi stosunkom między ludźmi niż relacjom między człowiekiem a przestrzenią.

3 główne typy miast w historii ich rozwoju: miasto targowe, władzy i przemysłowe.

Miasto łączy to, że ludzie staja się fizycznie dostępni dla siebie nawzajem we wspólnej przestrzeni. Różnią się sposobami zarabiania na życie, a to pełni role w kształtowaniu osiedli.

Dziedziny domu i pokrewieństwa, zaopatrzenia, wypoczynku i ruchu ulicznego- to dziedziny, w jakich występuje zróżnicowanie ról, w które angażują się ludzie. Pomagają dostrzec zadania analityczne polegające na ustaleniu, w jakim stopniu uporządkowanie lub zmienność wpływają na dopasowanie do siebie różnych rodzajów zaangażowania.

Atrybuty dyskryminujące rolę – porządkują uczestnictwo jednostki w życiu społecznym. Jednym z nich jest przynależność etniczna, płeć i wiek.

Kontakty mieszkańców miast z obcymi podzielono (antropolodzy) na kategorie: strukturalne, osobiste, kategorialne. Podniesiono także problem granic kompetencji antropologii. Doszli do wniosku, iż antropolodzy nie powinni badać terenów lezących poza obszarem ich specjalizacji.

Niektóre relacje ruchu ulicznego umykają etnografom. Dlatego, że sa one efemeryczne, niewiele o nich napisano. Ostatnio zaczęły powstawać artykuły o życiu na chodnikach, w metrze, w windach amerykańskich miast. Z Atrybutami dyskryminacyjnymi w stosunku do ról jest tak, iż w miastach są dla niektórych bardziej podatne niż dla innych. Inwentarz ról jest w różnym stopniu dostępny dla ludzi dobierających własne repertuary. Można je także „posortować”, dobrać jeden lub kilka składników. I tak np. hobo spędzał wolny czas na chodnikach w Chicago nie dlatego, że był Anglosasem, dlatego, że był wędrownym robotnikiem. Czasami źródła ograniczeń kombinacji ról leżą poza samym inwentarzem ról w ścisłym tego słowa znaczeniu. Choćby wchodząc do supermarketu wyposażeni w jeden lub dwa atrybuty dyskryminacyjne w odniesieniu do ról i od razu wolno kupować jedynie pewne towary. Natomiast przy porządkowaniu ról jednostka opiera swą świadomość-wiedzę, przekonania, wartości, zainteresowania na doświadczeniach nabytych w czasie pełnienia ról i w tych rolach gromadzi też własne zasoby. Rola obejmuje relacje, dlatego dobór repertuaru nie jest działalnością indywidualną. Nie można wejść w relacje jeśli nie pojawią się inni, którzy swymi rolami będą pasować do naszych. Także innych, którzy gotowi są do wejścia w relacje co zależy od osobistej relacji o ego (tożsamość, forma, kształt miasta). Repertuar ról aby stał się całością musi: rozdzielić własne zasoby, czas i zainteresowania między poszczególne role. Czasami wchodzi się w konflikt: choćby branie nadgodzin w pracy skutkuje zaniedbywaniem dziedziny domu, wypoczynku. Mogą się też role wzajemnie wspierać: wykorzystywanie w pracy umiejętności nabytych w domu czy podczas wypoczynku.

Role mogą przyjmować skłonności do stałej formy: jedna to taka, gdzie stanowią one część zintegrowanej struktury, w której renegacja jednej relacji uruchomiłaby lawinę niepożądanych reakcji na obszarze całej struktury. Druga łączy się z takim typem roli, za którego pośrednictwem ego radzi sobie ze stosunkowo szybko zmieniającymi się innymi, w kontaktach, gdzie każdorazowa zmiana zasad interakcji byłaby bardzo niepraktyczna. Różnica w standaryzacji ról między dwoma rodzajami struktury roli: kiedy ego spotyka się z innym, wymagania związane z zachowaniem w całości repertuaru ról mogą wpłynąć na ich wzajemne zachowanie. Kiedy relacja łączy się z interakcjami możliwe jest, że jej personalizacja będzie postępować poprzez ujawnienie dotyczące innych elementów repertuaru obu uczestników. Ego ma puste miejsce na innego, którym mogłoby wejść w konkretny rodzaj relacji trafia na kogoś, kto mógłby spełniać podwójną funkcję, ego może powiększać obszar bycia razem, wymyślając nowe przedmioty interakcji.

Ego postrzega zawartość własnej sieci z perspektywy widocznych zagęszczeń relacji ról, w których samo Uczestniczy, a zasięg sieci wykraczający poza powiązania pierwszego rzędu pozostaje mu w zasadzie nieznany. Tak właśnie wygląda życie w mieście, dlatego że ujawnienie dotyczące własnych sieci, jakie na rzecz ego czyni inny, mają często charakter cząstkowy. Tryby miejskiej egzystencji:

- Zakapsułkowanie: ego ma jeden zwarty sektor sieci , powiązany z jedną bądź wieloma rolami, w który inwestuje przeważającą większość swego czasu i zainteresowania. Przy czystej postaci zakapsułowani inni są z podobna intensywnością zaangażowani w sieć, którą tworzą wspólnie. Osiąga najwyższy stopień, jeżeli relacje z możliwie największej liczby dziedzin łączą się w relacje wielorakie albo jeśli mniejsza liczba relacji z jednej lub więcej dziedzin zawiera się w większej liczbie relacji z innej dziedziny. Zakapsułowany mieszkaniec w niewielkim stopniu wykorzystuje możliwości oferowane przez miasto.

- segregatywnośc opisywana jest jako „podwójne życie”, jednostka segregatywna ma dwa lub więcej segmentów sieci, które starannie od siebie oddziela. W sytuacji idealnej ego jest jedyną osobą należącą do obu. Linia między zakapsułowaniem a segregatywnością bywa cienka, ponieważ jednostka może posiadać pewne powiązania ze światem zewnętrznym, które stara się odseparować od swej areny życiowej. Przykładem może być Batman, Superman, Clark Kent.

- integratywność: najzwyklejszy sposób życia w mieście. Wiele zespołów połączonych ze sobą. Segmenty sieci związane z poszczególnymi rolami mogą mieć różną wielkość i zwartość, w zależności od działań, których dotyczą. Ego nie prowadzi polityki segregacji

- samotność: samotny mieszkaniec miasta dysponuje niewielkim repertuarem ról, w tych dziedzinach, których tworzą się relacje. Jego sieć jest niewielka lub przynajmniej do niewielu innych ma on wygodny dostęp. Samotność jest zwykle stanem przejściowym, zanim dojdzie do utworzenia nowych relacji bądź kiedy doszło do rozpadu starej sieci. Jest pozbawiona znaczących relacji.

Życie w mieście toczy się w obrębie mniejszych światów – rodziny, osiedla, firmy, sekty, gangu. Zawsze są one otwarte na inne obszary. Zakapsułowanie daje podstawę do powstania silnie powiązanych wewnętrznie grup do których osoby należą w całości, z nie przez odgrywane role.

Sąsiedzi to ludzie, których miejsce zamieszkania są blisko siebie, mają wiadomość własnej powtarzającej się obecności w otaczającej przestrzeni publicznej i szczególnej relacji jaka ich z nią łączy. Życie sąsiedzkie koncentruje się więc na ludziach, którzy są w nie intensywnie zaangażowani, w mniejszym stopniu uczestnicząc w innych dziedzinach miejskiego życia. W sąsiedztwie polegającym na wzajemności zakres i zawartość bywają różne. Czas, który poświęca się na utrzymywanie relacji zależy od repertuaru ról. Drugą kwestia jest sama potrzeba wzajemności: bo jeśli krewni lub przyjaciele są stosunkowo łatwo dostępni to te drobne przysługi sąsiedzkie nie są konieczne/często wykorzystywane. Aby doszło do rozwiązań wzajemnie satysfakcjonujących, sąsiedzi muszą mieć przystające potrzeby (inne np. będą mieć rodziny żyjące na „walizkach”, a inne „zastane”).

Ujawnienia czynione w kontekście innych dziedzin, prowadzące do relacji sąsiedzkich: Charakterystyczny jest tu proces migracji łańcuchowej, kiedy jednostki posiadające już pewne relacje w innych dziedzinach stopniowo obejmują się Siecia naboru, tak że w końcu zamieszkują na tym samym terenie. Przykładem sa tu dzielnice etniczne w amerykańskich miastach. Płynność miejskiej egzystencji to nie tylko zmiana ról, to także zmiana w relacjach i sieciach. Nowi inni mogą pojawić się w starych rolach, innych się porzuca. Niektórzy powracają bądź pozostają. Płynność we wszystkich dziedzinach jest jednak rzadka.

Kluczowym pojęciem związanym z płynnością jest kariera (trampolina u karierowicza), w znaczeniu sekwencji sytuacji życiowych. Determinacja w konstruowaniu repertuaru ról pociąga za sobą sekwencyjność. W żadnym momencie jednostka nie jest w stanie zacząć od nowa, zestawiając nowy repertuar, zawsze będzie ograniczona rolami.

Analiza kariery może dać najlepszy wgląd w formy, jakie przyjmuje życie w mieście. Pokazuje co dzieje się, kiedy zmiana fazy w jednej dziedzinie znajduje odzwierciedlenie w innych; jak różne segmenty repertuaru ról i sieci mogą być na przykład „niezgrane w fazie” i zgłaszać sprzeczne wymagania, którym sprostać można jedynie poprzez zmiany konfiguracji.

Konsekwencje zmian repertuaru ról nie pojawiłyby się, gdyby wszyscy przechodzili w równym rytmie przez szczeble swych powiązanych z sobą karier, tak że istniejące relacje mogłyby trwać dalej.

Płynność ma własne formy społeczne i kulturowe, uczucia.

Trzy czynniki związane z naturą miasta służące do wytwarzania ról:

- możliwość zastąpienie jednego wykonawcy innym w połączeniu ze sztywną definicją pewnych ról. Pewne role są niewygodne dla odgrywających je ludzi, muszą zostać zrównoważone za pomocą innych ról, które dają większą satysfakcję. A jak nie istnieją to trzeba je tworzyć. struktury nieformalne: np. goffmanowskie podziemie w instytucjach totalnych. Widzi się w nich narzędzia obronne, ludzie próbują nie dopuścić do szkód. Część ról ma charakter obronny.

- Zmienność repertuarów ról może stać się matką wynalazków. Im więcej stosunkowo swobodnej zmienności, tym bardziej prawdopodobne, że jednostka mogłaby połączyć swe różnorakie doświadczenia oraz zasoby w niepowtarzalny sposób i umieścić w nowym kontekście.

- podział pracy

Społeczna organizacja znaczenia: znaczenia wyrastające bezpośrednio z właściwości sytuacyjnego zaangażowania jednostki mogą być „zepsute”. Rozwija się to, co nazywa się „kultura”, czyli zbiorowy system znaczeń. Zbiorowy, czyli powtarzalność jest upowszechniona w drodze komunikacji jak i zakładana na podstawie relacji.

Zależność między różnicowaniem perspektyw przez strukturę społeczną a homogenizującymi skutkami kultury: Fisher wskazywał, że zjawiska mogą być kulturowe w różnym stopniu, a także wymiarze. Przykładem: zaangażowanie ludzi w jakąś koncepcje.

Pierwszy wymiar – to, na ile pewien system znaczeń jest wspólny. Kiedy jednostka zaczęła się porozumiewać z innymi, prawdopodobnie już nigdy niczego nie doświadczy w zupełnym osamotnieniu, ponieważ zawsze postrzega swe doświadczenia na tle uprzednich aktów komunikacji.

Zbiorowe systemy znaczeń tworzone są wówczas, gdy jednostki ujawniają sobie nawzajem swe indywidualne sposoby rozumienia. To wkład, jaki we wspólny system wnosi jednostkowe doświadczenie, sprawia, że kultura jako system otwarty eksploatuje rzeczywistość. Jest też kumulatywny

Można wyróżnić dwa typy relacji, w toku których tworzone są zbiorowe systemy znaczeń:

- ludzie zaangażowani sa w tę samą sytuację w ten sam sposób, tzn. odgrywają te samą rolę i porozumiewają się z sobą na temat tego zaangażowania. Modelem tym posłużył się Albert Cohen do analizy młodocianych przestępców. Tym samym kluczowym warunkiem dla rozwoju nowych form kulturowych jest skuteczna interakcja pewnej liczby jednostek stojących wobec potrzeby dostosowania się do podobnych sytuacji. W przypadku młodocianych przestępców problemem jest znalezienie wzajemnej akceptacji nowych sposobów działania.

- tworzy się rodzaj wspólnej świadomości z perspektywy zaangażowań niepodobnych do siebie. Skomplikowany jest. Wyniki takich procesów mogą się od siebie różnić. Powstać może kompromisowa zbiorowa świadomość. Uczestnicy informuja się nawzajem o swych indywidualnych znaczeniach, tym samym są im znane. Tworzy się wspólna rzeczywistość, ale i ma się do czynienia ze społecznym burzeniem rzeczywistości, kiedy milcząco lub w sposób jawny zaprzecza się prawomocności jednostkowego systemu znaczeń.

Im bardziej ludzie są zakapsułkowani w zbiorowisku ról i relacji, tym mniej prawdopodobna rozbieżność między doświadczeniem jednostki, a kultura komunikowalną.

Klasa często zamyka ludzi w kapsule (dzieci rodziców podążają podobnymi ścieżkami), lecz nie zawsze!

„kultury nędzy”: klasy nieuprzywilejowane podejmują czynne działania mające na celu dostosowanie się w miarę możliwości do trudnej sytuacji, nie zawsze najlepiej. Jednak ich „asamblaż tekstów” – faktów z życia – jest częściowo niejasny i sprzeczny. Widzą ludzi w ich bezpośrednim otoczeniu, zachowujących się w sposób, który w tych konkretnych warunkach można uznać za dość praktycznych, i potrafią z tych obserwacji nauczyć się pewnych sztuczek radzenia sobie.

Znaczna część życia w mieście obraca się wokół manipulowania rolami i relacjami w sferze zaopatrzenia. Ludzie odgrywający tę samą rolę mogą z sobą konkurować o nielicznych innych i zasoby, które od nich pochodzą. Mogą też współpracować ze sobą – lub robić obie rzeczy na raz. Także ograniczać innym dostęp do zasobów.

Role zaopatrzenia mogą też mieć inny wpływ na sposób, w jaki zestawia się role i dopasowuje do siebie w obrębie repertuarów. W dziedzinie domów i pokrewieństwa natura życia rodzinnego uzależniona może być od tego, czy dziedzina zaopatrzenia oferuje zatrudnienie dla obu płci oraz różnych grup wiekowych.

Obszary życia miejskiego, których związek z sytuacją w dziedzinie zaopatrzenia jest nieco nieokreślony: to więzi, które nie biegną zgodnie z relacjami dziedziny zaopatrzenia i pracy. Na przykład uprawiane gry w czasie wolnym, którym człowiek poddaje się z nieznajomymi. To też zainteresowania konsumpcyjne, które drążą umysł człowieka, nawet wówczas gdy wykonuje jakąś nudną pracę.

W miejscach gdzie struktura społeczna jest podatna, istnieje większe prawdopodobieństwo znalezienia bardziej oryginalnych kombinacji ról, nieprzewidywalnych karier, mniej rutynowej zbieżności znaczeń.

Wykład XIV, Kryzys i odnowa miast

Kilka powiązanych ze sobą procesów, w wyniku których miasto ulega degradacji ekonomicznej.

- ubóstwo i bezrobocie: najczęściej stosowanym wskaźnikiem jest próg ubóstwa. Jest ono klasyfikowane, jako brak środków, dóbr i usług dostępnych lub przysługujących społeczeństwu głównego nurtu. Centralne fragmenty dużych miast wykazywały się od wielu lat stałą tendencją do ubożenia ich mieszkańców.

- segregacja rasowa. Koncepcja trzech fal migracyjnych: biała fala z okresu kolonizacji Ameryki; fala czarna w drugiej połowie XIX wieku, fala latynoamerykańska (obecnie).

- segregacja przestrzenna: grupowanie się kategorii o określonych cechach społeczno-ekonomicznych w oddzielonych strefach miasta

- przestępczość

- kryzys finansów miejskich

W krajach europejskich: depopulacja; koncentracja ubogich mniejszości w centrach miast, a co za tym idzie spadek rynkowych wartości nieruchomości; bezdomność, patologie społeczne w blokowiskach, starzenie się społeczeństwa, enklawy biedy.

Odnowa miast:

Główna ideą była rooseveltowska filozofia wspomagania przez sektor publiczny biznesu w celu skłonienia go do inwestowania w centrach miast. Rewitalizacja śródmieść przez wyeliminowanie z nich substandardowej zabudowy i wprowadzenie nowych funkcji, aktywizacja śródmiejskich dzielnic.

„wojna z biedą”: potrzeba stworzenia instytucji i organizacji edukacyjnych w celu aktywizacji zawodowej i społecznej ubogiej ludności miast.

„wzorcowe miasta”: potrzeba wytworzenia trwałych mechanizmów partycypacji społecznej w przebudowie miast. Współpraca między administracją federalną i władzami lokalnymi.

Obecnie w USA:

- gentryfikacja: społeczna, ekonomiczna, demograficzna zmiana zdegradowanych fragmentów miast, polegająca na wykwaterowaniu dotychczasowych mieszkańców, remontowaniu i odnawianiu opuszczonych zasobów mieszkaniowych, wynajmowaniu bogatym

- zasiedlanie miast

- specjalne strefy przedsiębiorczości: odnowienie budynków i następnie łączenia zamieszkiwania w nich z małą przedsiębiorczością

- budowa mieszkań komunalnych

W Europie:

- ochrona zabytków

- pobudzanie środowisk lokalnych

- przeciwdziałanie zjawiskom wykluczenia społecznego w zagrożonych patologiami miast

- rewaloryzacja: przywrócenie utraconych wartości architektonicznych i użytkowych obiektów o szczególnej wartości zabytkowej

- modernizacja: wprowadzanie nowych, lepszych i sprawniejszych dodatkowych elementów wyposażenia podnoszących standard użytkowy budynku.

Notatki z Internetu (:

Konurbacje: to zespół leżących blisko siebie miast lub osiedli, powiązanych ze sobą gospodarczo i komunikacyjnie. Składa się z kilku równorzędnych ośrodków, stymulujących rozwój innych, mniejszych miast:

Zagłębie Ruhry, Zagłębie Górnośląskie, Randstad Holland, Wielki Manchester, także Warszawsko-łódzka

Megalopolis: złożony zespół osadniczy powstały przez zrastanie się sąsiednich aglomeracji(regionów miejskich), tworzący rozległą strefę zurbanizowaną o układzie policentrycznym. Megalopolis powstaje w fazie dezurbanizacji.

Megalopolis Nippon w Japonii - Największy zespół miejsko-przemysłowy na świecie –

CHICATOR to trzecie megalopolis na świecie pod względem liczby ludności. Jest to megalopolis okręgu Wielkich Jezior w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Zamieszkuje je ponad 35mln ludności. Megalopolis CHICATOR obejmuje miasta od Chicago po Toronto: Milwaukee, Chicago, South Bend, Toledo, Detroit, Cleveland, Buffalo, Hamilton i Toronto.