MEAD
George Herbert Mead był amerykańskim filozofem, socjologiem oraz psychologiem. Urodzony 27 lutego 1863 roku zmarł 26 kwietnia 1931. W latach 1894-1931 był profesorem uniwersytetu w Chicago, z którego zebrane przez uczniów Meada, głównie przez Andrew Recka i Johna Petrasa, wykłady zostały wydane jako „Umysł, osobowość i społeczeństwo”(1934), „The philosophy of the present”(1932) oraz „ The philosophy of the act” (1938) dopiero po śmierci autora. Uznany został dzięki pisarzowi Herbertowi Blumerowi za klasyka współczesnej socjologii, który jako pierwszy ujawnił w filozofii Mead’a socjologiczne impilikacje. On sam zaś uważał się za filozofa, jedynie dzięki poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: jak w toku ewolucji dochodzi do powstania cech ludzkich takich jak myślenie abstrakcyjne czy moralność, zaczął interesować się naukami społecznymi.
Uważał się przede wszystkim za filozofa, a już z całą pewnością nie za socjologa. Punktem wyjścia były dla niego pytania filozoficzne – jak w toku ewolucji dochodzi do powstania cech swoiście ludzkich, myślenia abstrakcyjnego, samowiedzy, moralności itd. Zakładał że cechy te są możliwe dzięki językowi i interakcji społecznej, rozwiązanie problemów filozoficznych wymagało podjęcia pracy na polu nauk społecznych, te zaś z kolei mogły pomóc w znalezieniu odpowiedzi jedynie pod warunkiem poddania ich gruntownej reformie.
Był jednym z twórców pragmatyzmu, przede wszystkim pragmatyzmu społecznego. Stworzył koncepcję "interakcjonizmu symbolicznego".
George Mead sformułował oryginalny program behawioryzmu społecznego, który bada procesy adaptacji organizmów, ujmując je jako proces komunikacji. Organizm w relacji ze środowiskiem, inaczej niż to ma miejsce w behawioryzmie, nie pozostaje bierny. Organizmy dokonują selekcji tego co istnieje dla nich jako bodziec. Od zasady tej selekcji zależeć będzie ich sukces adaptacyjny. Środowisko staje się projekcją form żyjących, co w żadnym wypadku nie oznacza, że wobec środowiska możliwa jest postawa anything goes (np. będąc zajęczycą ze względu na szanse adaptacyjne lepiej rozróżniać pomiędzy niedźwiedziem a zającem!). Mead stwierdza, że w procesie życiowym wyodrębniły się ze względu na sprawności i narzędzia adaptacyjne dwa typy organizmów: organizmy zwierzęce i organizmy ludzkie. Kryterium podziału dotyczy narzędzi, służących adaptacji do środowiska. Organizmy zwierzęce posiadają możliwość reagowania na procesy zachodzące w środowisku za pomocą gestów. Zwierzęta reagują na gesty innych zwierząt dostosowując swe działanie tak, aby zwiększyć swe szanse adaptacyjne. Zachowania zwierząt są procesem komunikacji – konwersacją za pomocą gestów. Organizmy ludzkie także posługują się gestem, ale uzyskały ponadto sprawność posługiwania się gestem znaczącym i samoodniesieniem.
Gest znaczący tym różni się od gestu, że posiada tą samą wartość zarówno dla jednostki jak i dla innego człowieka. Samoodniesienie pozwala na refleksyjne zwrócenie się ku symbolom, które reprezentują przedmioty, osoby, stany i przebiegi działań. Refleksja umożliwia odniesienie do przyszłości jako przestrzeni możliwości, gdzie zdarzyć się mogą nierówno prawdopodobne wydarzenia. Inteligencja i myślenie związane jest z procesami selekcji – co wybrać aby działać skutecznie? Komunikacja za pomocą symboli (język) i możliwość samoodniesienia stanowią usprawnienie adaptacyjne związane z możliwością rozdzielenia bodźca i reakcji (zwierzę reaguje bezpośrednio). Sprawności te umożliwiają przewidywanie działań innych i planowanie swoich posunięć.Proces komunikacji nie jest przez Meada rozumiany jako transfer pomiędzy izolowanymi świadomościami. Znaczenie związane jest z cielesnością organizmu i procesami w jakich uczestniczy.
Możliwość samoodniesienia wiąże się z istnieniem umysłu i osobowości. Nie istnieją one jednak w oderwaniu od komunikacji. Są wytworem procesów interakcji i reprodukują się w ich ramach.
Możliwość komunikacji za pomocą symboli zakłada istnienie uogólnionego innego, do którego odnoszone są sensy. Istnienie uogólnionego innego jest warunkiem możliwości samoodniesienia - traktowania samego siebie jako przedmiotu. Refleksyjny organizm ma dostęp do swoich zasobów (symboli i obrazów możliwych reakcji) jako zasobów typowych, właściwych dla wszystkich uczestników procesów interakcji. Mead wskazuje, że osobowość dzieli się na "ja przedmiotowe" - związane z wykształceniem się odniesienia do uogólnionego innego (element standaryzujący komunikację) i "ja podmiotowe"() - stronę popędową, spontaniczną i umożliwiającą rozróżnienie pomiędzy jednostką a innymi ludźmi. Umysł jest produktem interakcji między ‘I’ (jak sam się postrzegam) i ‘me’ (jak mnie widzą inni). I – aspekt indywidualistyczny, subiektywny, reakcja organizmu na me. I jest samoekspresją jednostki. Jednostka przestrzega norm, ale nadaje im subiektywny kształt i własne znaczenie.
Me – aspekt obiektywny, kolektywistyczny, uniwersalny, powszechne normy, nawyki, konwencje, do których jednostka się przystosowuje. Współdziałanie pomiędzy aktorami społecznymi możliwe jest dzięki temu, że jednostki – byty tego samego rzędu – są wyposażone w tę samą strukturę regulowania interakcji: osobowość (ja przedmiotowe i ja podmiotowe). Rozróżnienie na "ja przedmiotowe" i "ja podmiotowe" wykształca się w toku procesów socjalizacji, szczególną rolę odgrywają tu zabawa (przyjmowanie ról) oraz gra (wykształcanie się orientacji na reguły, bezosobowy porządek). Wizja społeczeństwa w teorii Meada oparta jest na użyciu symboli i wytwarzaniu reguł interakcji przez aktorów posiadających możliwość refleksyjnego odniesienia do siebie i świata.
Idea behawioryzmu społecznego
Mead uważał, że pojęcie świadomości jest niezbędne w nauce o ludzkim zachowaniu się oraz próbował odpowiedzieć na pytanie w jaki sposób można go używać nie rezygnując z rygorów naukowości w przyrodniczym rozumieniu.
Cechy ujęcia rzeczywistości społecznej wg Meada:
- ujęcie humanistyczne – wszystkie zjawiska widzimy jako efekty działania świadomości
- ujęcie interakcjonistyczne – interakcje jako podstawowe pojęcie analizy zjawisk społecznych
- ujęcie indeterministyczne – jednostki posiadają dużą autonomię i są zdolne do twórczości
refutacja obalenie (np. zarzutu) za pomocą argumentu, świadectwa a. dowodu; wykazanie fałszu a. błędu; zbicie, odparcie (np. argumentu, zarzutu).
Mead nie zgadzał się z nowym stanowiskiem nad którym pracował Cooley i Thomas, dlatego krytykował Cooleya za solipsyzm – skupienie uwagi na tym, co dzieje się w umyśle jednostki. Odrzucał on też introspekcję jako metody nauki o człowieku. Głównym powodem tych różnic było przede wszystkim to, że Cooley uważał świadomość jako coś danego, podczas gdy Meada interesowało przede wszystkim powstanie świadomości odbywające się na poziomie pierwotnego komunikowania się. Silniej związany był z tradycją naturalistyczną i behawioryzmem Watsona.
Główne założenia Meada
a) Odrzucanie możliwości przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiek jakości psychicznych.
Poza procesem komunikowania się psychika po prostu nie istnieje.
Język nie służy do wyrażania czegoś istniejącego wcześniej, a mianowicie stanów psychicznych i nie jest medium, przez które dochodzi do powstania stosunków między jednostkami, które mają już sobie coś do powiedzenia. Wprost przeciwnie, stosunek społeczny jest pierwotny w stosunku do wszelkich form świadomości. Antropologia Meada była arystotelesowska. Objawiała się ona tym, że grupie przysługuje logiczny prymat w stosunku do jednostki oraz heglowska, czyli konkretna jako całość, część jest abstrakcją. Sądził, że należy stworzyć taką antropologię, która umożliwi odrzucenie fikcji człowieka jako czegoś gotowego.
b) Wypowiadał się przeciwko wszelkiemu dualizmowi zakładającemu istnienie świadomości jako zjawiska należącego do jakiegoś innego porządku niż fakty fizyczne. „Nie chcemy – pisał – dwóch języków: języka faktów fizycznych i języka faktów z zakresu świadomości.” Nie ma bytu zwanego świadomością. Psychologia zaś nie jest nauką o świadomości jako czymś jakościowo róznym od reszty świata organicznego. Psychologia traktuje o faktach obserwowanych w sposób objektywny o zachowaniach się organizmów w określonych warunkach środowiskowych. Mead był niewątpliwie behawiorystą w sensie Watsonowskim, sądził jednak, że Watson poszedł w negacji świadomości nazbyt daleko zacierając granicę między psychologią człowieka a psychologią zwierząt. Mead negował istnienie świadomości jako swoistej substancji, ale przyjmował jej istnienie jako funkcję organizmu. Zalecał badanie zachowania się ludzi od zewnątrz, ale stwierdzał iż w wypadku owych zachowań zachodzą ważne zjawiska, ktorych taka obserwacja nie ogarnia. Zachowań tych nie da się wyjaśnić. Mead nie wprowadził do swojej koncepcji pojęcia czynności za pomocą którego chciał przezwyciężyć dualizm, nie tyle przez eliminację świadomości i doświadczenia wewnętrznego, ile przez ich włączenie do tego samego porządku zjawisk, do jakiego należą obserwowalne od zewnątrz zachowania się organizmu. Według Meada doświadczenie wewnętrzne okazuje się częścią szerszej całości, a mianowicie czynniści, której inną fazą jest widzialna czynność zewnętrzna. W ten sposób budujemy naturalistyczną teorię introspekcji, która jest niesprzeczna z postulatem behawioryzmu.
Oponował przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji między jednostkami. Ludzkie akcje i reakcje odbywają się inaczej niż zderzenia kul bilardowych, ponieważ człowiek nie jest po prostu biernym odbiorcą bodźców, lecz dokonuje ich selekcji oraz interpretacji; odnosząc je do swoich wcześniejszych doświadczeń wybiera jedną z możliwych odpowiedzi. Każdy organizm „szuka” pewnych bodźców, a nie tylko je odbiera. Blumer zauważył, że Mead znalazł się w opozycji do dominujących w naukach społecznych koncepcji, nie tłumaczył bowiem zachowania się ludzkiego przez działanie na podmiot niezależnych od nich czynników, lecz koncentrował uwagę na aktywności samego podmiotu. Meada interesowało to co się dzieje pomiędzy jednostką a jej środowiskiem społecznym.
Był przekonany że nauka tak jak i praktyka życia codziennego, ma zawsze doczynienia z procesami, nie ze stanami. Nie istniały dla niego problemy struktury społeczeństwa czy też struktury osobowości. Wszystko było nieustannym stawaniem się. Stąd fascynacja ewolucji Darwina i filozofią Hegla.
GESTY A SYMBOLE ZNACZĄCE
Mead zaczyna od obiektywnego procesu społecznego, nie zaczyna od istniejących już umysłów czy osobowości. Zakłada jedynie pierwotne i minimalne społeczeństwo form biologicznych, uczestniczących w akcie społecznym, pod wpływem popędów takich jak głód czy płeć. Najprostsza kooperacja organizmów ma podłoże czysto biologiczne. Mead pisał, że wszystkie żywe organizmy rozwijają się w ogólnym społecznym środowisku lub sytuacji, w zespole społecznych stosunków i interakcji. Ludzkie społeczeństwo jest w pewnym sensie tylko przedłużeniem i rozgałęzieniem tych prostych i podstawowych socjofilozoficznych stosunków. W Meadowskie j analizie ważną rolę grało pojęcie gestu będącego pierwszą i najprostszą drogą wzajemnego oddziaływania organizmów i wzajemnego dostosowania swych czynności zaczerpnięte od Wundta. Kiedy obnażenie kłów przez psa szykującego się do ataku wywołuje określoną reakcję ze strony drugiego zwierzęcia, mamy właśnie do czynienia z gestem pierwszego z tych zwierząt. Według Meada był każdy ruch organizmu wywołujący reakcję przystosowawczą ze strony innego organizmu. Reakcja ta ma charakter instynktowny, spontaniczny, nieświadomy. Gest nie ma na celu wywołania określonej reakcji, organizm nie ma świadomości jego znaczenia. Świadomość taka pojawia się gdy gestowi towarzyszy zamiar uzyskania określonej odpowiedzi, gdy organizm A jest w stanie reagować na swój gest tak samo jak organizm B, do którego swój gest kieruje. Na tym poziomie mamy do czynienia ze znaczącym symbolem czyli językiem. Pojawienie się interakcji symbolicznej to powstanie stosunków społecznych. Przejście od gestu do symbolu, od stosunków społecznych mających czysto biologiczne podłoże do stosunków społecznych opartych na komunikacji symbolicznej było głównym tematem myśli społecznej Meada. Przejście to uważał za skomplikowany proces, mający 4 zasadnicze wymiary. Pierwszy z tych wymiarów to kształtowanie się języka, dzięki któremu znaczenia są nie tylko uświadamiane sobie przez uczestników działania społecznego, ale i komunikowane, dzięki czemu między ludźmi ustanawia się wspólnota o jakiej nie może być mowy w świecie zwierzęcym. Drugim wymiarem jest powstanie myślenia abstrakcyjnego. Umysł wchodzi w tzw. „wszechświat rozmowy”. Gest jest partykularny, symbol zaś uniwersalny. Trzeci wymiar to stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, osiąganie przez niego zdolności reagowania na własne bodźce, rozmawianie z samym sobą, występowanie wobec samego siebie w roli innych ludzi, interpretowanie własnych czynności. Proces ten to powstanie jaźni. Czwarty wymiar jest najmniej wyraźnie zarysowany przez Meada. Jest to kształtowanie się instytucji społecznych, gdyż komunikowanie isę nie jest możliwe bez względnie trwałych ram.
SpOłECzEńsTWO
Mead nie starał się być socjologiem, gdybyśmy mieli jego poglądy uważać za socjologiczne to socjologia Meada musiałaby być socjologią humanistyczną, interakcjonistyczną i indeterministyczna. Humanistyczna dlatego że nie istnieje według niego żadna rzeczywistość społeczna, która nie byłaby korelatem świadomej działalności podmiotów ludzkich. Interakcjonistyczną dlatego że byty zwane jednostkami społeczeństwa nie istnieją poza procesem interakcji, indeterministyczną, dlatego że jednostki ludzkie uczestniczące w interakcji mają znaczą autonomię i są zdolne do twórczości. Główny kategorie socjologii Meada to kontrola, instytucja, komunikowanie się i przedmioty społeczne.
Mead mówił o 3 rodzajach kontroli – kontrola jednostki nad sobą, kontrola społeczeństwa nad własnym rozwojem i kontrola społeczeństwa nad swoim środowiskiem przyrodniczym.
uruchamia się w momencie gdy staje się ona przedmiotem dla samej siebie. Samoświadomośc jest nieustanną samokrytyką a rozwój refleksji jest jednocześnie rozwojem świadomego konformizmu. Rozwój jaźni jednostki nie osłabia jej więzi ze wspólnotą, lecz prowadzi do jej zacieśnienia.
Drugi rodzaj kontroli odróżniający społeczeństwo ludzkie od zwierzęcego jest zdolność do kierowania własnym rozwojem, inteligencja ludzka ma nieograniczoną zdolność rozwiązywania problemów jakie stają przed ludzkością. Problemy są siłą napędową postępu.
Ten rodzaj kontroli zawarty jest w Meadowskim rozumieniu adaptacji.
Najważniejsza cecha Meadowskiej socjologii to poniechanie wszelkiej problematyki, która nie dałaby się przedstawić za pomocą aparatury pojęciowej psychologii społecznej. Według Blumera w schemacie Meada ujmuje się społeczeństwo nie jak zastaną strukturę, lecz jako stawianie przez ludzi czoła warunkom ich życia. Działanie ludzkie ujmuje się nie jako emancję struktury społecznej lecz jako kształtowanie będące dziełem aktorów ludzkich. To kształtowanie działań ujmuje się nie jako przejawianie się czynników społecznych poprzez organizmy ludzkie, lecz jako wytwór aktorów powstały pod wpływem tego co biorą pod uwagę. Działania społeczne ujmuje się jako posiadające odmienne drogi rozwojowe, a nie jako ograniczone do alternatywy przystosowania względnie odbiegania od norm dyktowanych przez strukturę społeczną.
Koncepcja Meada była w istocie próbą zbudowania pomostu między dziedzictwem ewolucjonizmu Darwina, a nowszymi tendencjami w humanistyce.