Podział ćwiczeń czynnych
-wskazania i przeciwwskazania
oraz sposób wykonania ćwiczeń.
Sylwia Biała
Fizjoterapia Niestacjonarna, rok 2, semestr III
Numer albumu: 3486
Ćwiczenia czynne są to ćwiczenia wykonywane przez pacjenta na komendę terapeuty i pod jego kontrolą. Prowadzi się je w pewnym rytmie i tempie. Ćwiczenia czynne można zacząć prowadzić od chwili, gdy pacjent jest w stanie wykonać samodzielnie kontrolowany skurcz mięśnia. Celem jest zwiększenie siły i wytrzymałości przede wszystkim określonej grupy mięśniowej, utrzymanie i zwiększenie zakresów ruchu w stawach, poprawa koordynacji ruchowej. Ćwiczenia te dzielimy na:
Ćwiczenia czynne w odciążeniu
Ćwiczenia czynne w odciążeniu z oporem
Ćwiczenia czynne wolne
Ćwiczenia czynne z oporem
Ćwiczenia dogodnie jest wykonywać w UGULU (urządzenie składające się z 3 ścian bocznych i jednej sufitowej, które wykonane są z grubej stalowej siatki do której przymocowane są haki a do nich linki i podwieszki. Wewnatrz UGULA znajduje się stół bądź krzesło.
ĆWICZENIA CZYNNE W ODCIĄŻENIU
Ćwiczenia polegające na samodzielnym wykonywaniu ruchów stawach przy pomocy odciążenia ćwiczonego odcinka ciała. Celem tych ćwiczeń jest działanie zapobiegające zanikom mięśniowym, uzyskanie przyrostu siły mięśniowej, zapobieganie przykurczów w stawach oraz także ćwiczenia maja doprowadzić do zwiększenia zakresu ruchów w stawach. Umożliwienie wykonywania ruchu w stawach w pełnym zakresie , podtrzymując tym samym prawidłową dotychczasową elastyczność mięśni zawiadujących danym stawem, więzadeł i innych struktur.
Ćwiczenia czynne w odciążeniu wykonujemy przede wszystkim, gdy występują zaniki i znaczne osłabienie mięśni ( w skali Lovetta przedział od 1,5- 2,5), po złamaniach, gdy zrost kostny jest jeszcze słaby, przy występowaniu zmian chorobowych powierzchni stawowych (choroby zwyrodnieniowe stawów) wówczas przy pomocy ćwiczeń czynnych w odciążeniu dążymy do zmniejszenia tarcia powierzchni stawowych w czasie wykonywania ruchu.
Ćwiczeń nie możemy wykonywać gdy występuje, ostry stan zapalny stawu i tkanek okołostawowych, żył a także gdy stan zdrowia pacjenta nie należy do dobrych i występuje podwyższona temperatura ciała, rany skóry, mięśni i tkanek miękkich, stany po zabiegach operacyjnych przed wyjęciem szwów (konsultacja z lekarzem), występowanie bólu przy ćwiczeniach (silne nie ustępujące dolegliwości).
Odciążenie do wykonywania ćwiczeń uzyskuje się na kilka sposobów:
Podwieszenie ćwiczonej kończyny,
Zmniejszenie tarcia o podłoże
Zanurzenie chorego w wodzie
Podtrzymywanie ćwiczonej kończyny rękami kinezy terapeuty
PODWIESZENIE ĆWICZONEJ KOŃCZYNY,
Rozróżniamy dwa rodzaje podwieszenia:
Osiowe
Pozaosiowe
*podwieszenie osiowe
Przy tym podwieszeniu punkt zawieszenia linek znajduje się prostopadle nad osią ruchu (np. nad stawem biodrowym). Ruch odbywa się w płaszczyźnie poziomej wokół osi pionowej przy pełnym odciążeniu i zrównoważeniu ćwiczonej kończyny. Ruch powinien się zaczynać od momentu bezwładności kończyny( po każdym wykonaniu ruchu kończyna pozostaje przez chwilkę w pozycji wyjściowej). Tempo wykonywania ćwiczeń zależy od aktualnej siły mięśniowej (niewielka siła mięśni-tempo wolne, w miarę przyrostu siły- tempo coraz szybsze) Ćwiczenia wykonuje się zazwyczaj raz dziennie.
Zasady ćwiczeń czynnych przy podwieszeniu osiowym:
+ pozycja wyjściowa dobrana tak, aby ruchy ćwiczonej kończyny odbywały się w płaszczyźnie poziomej(wyjątkiem są rotatory)
+ dobieramy i zakładamy podwieszki tak, aby ćwiczona kończyna była w pełni odciążona
+punkt zaczepienia linek połączonych z podwieszkami musi znajdować się prostopadle nad stawem, w którym odbywa się ruch.
*podwieszenie pozaosiowe
Przy tym podwieszeniu punkt zaczepienia linek połączonych z podwieszkami znajduje się poza osią ruchu i daje to pełne odciążenie ćwiczonej kończyny, lecz nie jest ona zrównoważona. Ruch odbywa się wówczas jakby po wycinku koła mają moment wznoszenia (utrudnienia) oraz opadanie (wspomaganie).
Aby uzyskać zwiększenie lub zmniejszenie tych momentów należy punkt zawieszenia przesunąć dogłowowo a także dobocznie w stosunku do osi ruchu. Jeżeli naszym zamiarem jest uzyskanie utrudnienia punkt zawieszenia należy przesunąć w kierunku przeciwnym do wykonywanego ruchu, natomiast jeżeli chcemy ruch wspomóc punkt zawieszenia przesuwany w kierunku wykonywanego ruchu.
ZMNIEJSZENIE TARCIA O PODŁOŻE
Uzyskujemy przez wytalkowanie gładniej powierzchni, po której odbywa się ruch, przez położenie pod ćwiczoną kończynę sukna lub krążków z waty bądź też przez przymocowanie wrotek do ćwiczonej kończyny. Pozycje wyjściowe są takie same jak przy zawieszeniu osiowym, ale wyjątkiem jest to, że ruch odbywa się po gładkiej powierzchni podłożonej pod ćwiczoną kończynę.
ZANURZENIE CHOREGO W WODZIE
Stwarza najlepsze warunki dla pracy słabych mięśni. Środowisko wodne powoduje odciążenie i rozluźnienie mięśni a także umożliwia wykorzystanie siły unoszącej ciało dla wspomagania ruchu
PODTRZYMYWANIE ĆWICZONEJ KOŃCZYNY PRZEZ KINEZYTERAPEUTĘ
Kinezyterapeuta podtrzymuje ćwiczony odcinek ciała w czasie ruchu. Sposób ten stwarza również możliwość wspomagania i utrudniania ruchu.
ĆWICZENI CZYNNE W ODCIĄŻENIU Z OPOREM
Zadaniem ćwiczeń jest umożliwienie słabym mięśniom nie tylko wykonywania ruchów, ale także pokonywanie nieznacznego oporu. Jest to możliwe dzięki wyeliminowaniu masy kończyny przez jej podwieszenie. Mamy możliwość dawkowania oporu co jest najlepszą metodą do zwiększenia siły mięśni. Ćwiczenia czynne w odciążeniu z oporem maja na celu uzyskanie siły słabych mięśni, zapobieganie zanikom mięśniowym oraz odżywienie i kształtowanie powierzchni stawowych. Wg skali Lovetta ćwiczenia te wykonujemy przy sile mięśniowej 2,5-3 a czasem nawet powyżej 3.
Wskazaniami do wykonywania ćwiczeń są: znaczne osłabienie siły mięśni (po unieruchomieniach, udarach) oraz zmiany powierzchni stawowych w których jest zakaz pełnego obciążenia stawu (choroby reumatoidalne i zwyrodnieniowe stawów)
Przeciwwskazaniem jest ostry stan zapalny stawów lub mięśni.
Aby wykonać ćwiczenie ćwiczoną kończyną odciąża się ją najczęściej za pomocą podwieszenia osiowego( jak w ćwiczeniach czynnych w odciążeniu) w UGULU. Jednak poza podwieszkami, których zadaniem jest tylko odciążenie kończyny ćwiczonej zakłada się jeszcze dodatkowo mankiet, który łączy się z ciężarem, linką niegnąca przez bloczek kierunkowy i bloczek dodatkowy. Bloczek kierunkowy należy umieścić na bocznych ścianach w celu uzyskania przebiegu linki w płaszczyźnie ruchu, natomiast bloczek dodatkowy na siatce sufitowej co ma na celu swobodny i bezpieczny dla chorego ruch ciężaru. Długość linki, regulujemy tak, aby w pozycji wyjściowej do ćwiczeń ciężar nie spoczywał na podłodze, ale tuż nad nią.
Tempo ćwiczenia zależy od aktualnej siły mięśni, która na początku jest niewielka i tempo wykonywania ćwiczeń jest wolne, jednak wzrasta ono wraz z zwiększeniem przyrostu siły mięśni i z czasem staje się coraz szybsze.
W tych ćwiczeniach główną i zasadnicza rolę odgrywa prawidłowe umieszczenie bloczków kierunkowych. Powinien on być umieszczony w połowie zakresu ruchu jaki w pełni wykonuje kończyna ćwiczona, linka łącząca mankiet z bloczkiem kierunkowym musi przebiegać prostopadle do długiej osi ćwiczonego odcinka ciała, wtedy opór stopniowo narasta osiągając maksimum w ½ zakresu ruchu, po czym stopniowo maleje. Opór wówczas jest największy w środkowej części ruchu.
ĆWICZENIA CZYNNE WOLNE
Ćwiczenia te polegają na samodzielnym wykonywaniu ruchów w stawach z pokonaniem tylko ciężaru ćwiczonego odcinka ciała. Ćwiczenia te noszą nazwę ćwiczeń wolnych dlatego, że są wykonywane bez przyborów. Wykonywane są przy sile mięśniowej minimum od 3 ale można je wykonywać aż do siły 5 w skali Lovetta, jako uzupełnienie innych ćwiczeń. Ich celem jest zwiększenie siły i wytrzymałość przede wszystkim określonej grupy mięśniowej, utrzymanie i zwiększenie zakresów ruchu w stawach oraz poprawa koordynacji ruchowej.
Wskazaniem do wykonywania ćwiczeń są wszystkie przypadki w których siła mięśniowa wynosi co najmniej 3 w skali Lovetta, ćwiczenia wykonujemy gdy mięśnie są osłabione, gdy występuje ograniczenie zakresów ruchów w stawach oraz przy zaburzeniach koordynacji nerwowo-mięśniowej.
Przeciwwskazaniami są: stany zapalne stawów i tkanek okołostawowych, stany bezpośrednio po zwichnięciach i innych urazach stawowych, stany zapalne żył, rany skóry, mięśni i tkanek miękkich, stany po zabiegach operacyjnych przed wyjęciem szwów (konsultacja z lekarzem), występowanie bólu przy ćwiczeniach (silne nie ustępujące dolegliwości), temperatura powyżej 38°, ciśnienie rozkurczowe powyżej 100 skurczowe powyżej 160 (spoczynkowe), ogólny ciężki stan pacjenta, stan po tomografii komputerowej z kontrastem, stan po nakłuciu dolędźwiowym (np. pobieranie płynu mózgowo-rdzeniowego).
Chorym należy dokładnie objaśnić sposób wykonywania ruchu i pozycji wyjściowej. Poczatkowo chory wykonuje ćwiczenia łatwe i proste w pozycjach izolowanych, gdy je opanuje i uzyska przyrost siły mięśniowej przechodzi do ćwiczeń trudniejszych coraz bardziej złożonych. Bez sprzętu pomocniczego może zwiększać stopień trudności przedłużając czas trwania ćwiczeń i przez zwiększenie tempa dobierając odpowiedni zestaw ćwiczeń.
Tempo z czasem wzrasta. Czas trwania zależy od kondycji i wydolności pacjenta zwykle rozpoczyna się od 2-3 powtórzeń jednego ćwiczenia i stopniowo zwiększa się ich ilość. Zestaw ćwiczeń musi być tak dobrany, aby ćwiczenia trwały 15 min.
Ćwiczenia czynne wolne rzadko wykonuje się zespołowo raczej indywidualnie z pacjentem. Przy tych ćwiczeniach w prawdzie nie używa się przyborów, ale dla urozmaicenia można się posłużyć piłeczkami do tenisa stołowego, pudełkami do zapałek, zabawkami zawieszonymi nad ćwiczącym. Użycie tych przyborów jest bardzo pomocne przy wykonywaniu ćwiczeń z dziećmi są wówczas urozmaiceniem dla dzieci i wykonują one chętnie ćwiczenia.
Jeżeli ćwiczenia chcemy przeprowadzić zespołowo należy dobrać grupę zupełnie jednorodną np. chorych z osłabieniem mięśni pośladkowych, czworogłowych uda itp. Kinezyterapeuta w czasie wykonywania ćwiczeń sprawdza, czy ruch wykonywany przez pacjenta jest właściwy i wykonywany przez odpowiednia partie mięśni. W razie zastępowania pracy słabych mięśni praca mięśni wspomagających (substytucja) należy wnieść, że ćwiczenia są za trudne lub, że liczba powtórzeń jest za duża.
Zasady wykonywania ruchu w ćwiczeniach czynnych wolnych:
+ruch płynny i rytmiczny(tylko wtedy pomaga w rozluźnieniu i poprawie koordynacji nerwowo-mięśniowej)
+ruch wykonywany we właściwej płaszczyźnie i wokół fizjologicznej osi stawu.
ĆWICZENIA CZYNNE Z OPOREM
Polegają na pokonywaniu siły zewnętrznej przeciwdziałającej wykonywanemu ruchowi, ćwiczenia wykonuje się przy sile mięśniowej 49 5 wg skali Lovetta. Celem tych ćwiczeń jest uzyskanie przyrostu siły mięśniowej, poprawa wytrzymałości mięśni, zmniejszenie do minimum zaników mięśniowych szczególnie powstałych w wyniku unieruchomienia, zmniejszenie do minimum zaników mięśniowych, powstałych w następstwie procesów patologicznych, opóźnienie występowania zaników mięśniowych, uzyskanie kompensacyjnych przerostów siły, uzyskiwanie przerzutów napięć kontralateralnych do części ciała znajdujących się czasowo w unieruchomieniu, uzyskanie poprawy koordynacji nerwowo-mięśniowej, zwiększanie sygnalizacji aferentnej w celu rozszerzenia pól pobudzenia w korze mózgu.
Wskazaniami do wykonywania ćwiczeń są osłabienie siły mięśniowej i stany unieruchomienia (podczas opatrunku gipsowego)
Ćwiczeń nie wykonuje się podczas gdy występują stany zapalne stawów i tkanek okołostawowych, stany bezpośrednio po zwichnięciach i innych urazach stawowych, stany zapalne żył, rany skóry, mięśni i tkanek miękkich, stany po zabiegach operacyjnych przed wyjęciem szwów (konsultacja z lekarzem), występowanie bólu przy ćwiczeniach (silne nie ustępujące dolegliwości), temperatura powyżej 38°, ciśnienie rozkurczowe powyżej 100 skurczowe powyżej 160 (spoczynkowe). ogólny ciężki stan pacjenta, stan po tomografii komputerowej z kontrastem, stan po nakłuciu dolędźwiowym (np. pobieranie płynu mózgowo-rdzeniowego).
Przed przystąpieniem do ćwiczeń czynnych z oporem określonej grupy mięśni należy ustalić wielkość aktualnego oporu i liczbę powtórzeń ruchów. W tym celu można się posłużyć wzorami opracowanymi przez różnych autorów jak: De Lorme, Watkins, McQueen,. Autorzy Ci oznaczają wielkość oporu dla ćwiczonych mięśni następująco:
Dobierają maksymalny ciężar, który chory może dźwignąć tylko jednorazowo wykonując ruch w pełnym zakresie,
Dobierają maksymalny ciężar,który chory może dźwignać tylko 10-krotnie wykonując ruch w pełnym zakresie i bez przerw między dźwignięciami
Próby mające na celu określenie wielkości tego ciężaru trzeba powtarzać co pewien czas w celu dobrania oporu dla aktualnej siły mięśni.
Metody ćwiczeń z oporem wg De Lorme’a, Watkinsa oraz McQueena przedstawiają się następująco:
DE LORME I WATKINS
oparta na skurczu izotonicznym
1 seria – 50% maksymalnego ciężaru – 10 powtórzeń
2 seria – 75% maksymalnego ciężaru – 10 powtórzeń
3 seria – 100% maksymalnego ciężaru – 10 powtórzeń
czas przerwy między seriami – około 2 minut
liczba dni treningowych w tygodniu – 4
wielkość maksymalnego ciężaru określa się co tydzień
McQUEEN
metoda obciążeń submaksymalnych
4 serie po 10 powtórzeń z obciążeniem submaksymalnym umożliwiające wykonanie wszystkich powtórzeń w pełnym zakresie
jeżeli pacjent jednorazowo pokonuje opór 10 kg to powinien wykonać 10 powtórzeń z obciążeniem 9 kg (90%)
po wykonaniu skurczu należy wyraźnie zaznaczyć wykonanie ruchu w pełnym zakresie utrzymując położenie przez 2-3 s.
czas przerwy między seriami – około 2 minut
ilość dni treningowych w tygodniu – 3
Bardzo ważny jest dobór pozycji wyjściowej, która powinna zapewnić wygodę oraz stabilizację odcinka bliższego stawu. Chory wówczas koncentruje swoją uwagę na poprawność wykonywanych ruchów i na mobilizację do wykonywania pracy. Rytm i tempo oraz wielkość oporu zależą od tego czy dążymy do uzyskania przyrostu siły, czy zwiększenia wytrzymałości mięśnia. W celu uzyskania przyrostu siły stosuje się maksymalny opór dla aktualnej siły mięśni. Liczba powtórzeń jest niewielka, a tempo ćwiczeń powolne.
Jeżeli dążymy do zwiększenia wytrzymałości mięśni stosuje się opór znacznie mniejszy, bo tylko do ok. 50% aktualnego oporu maksymalnego. W tym przypadku liczba powtórzeń ruchów jest dużo większa, a tempo ćwiczeń szybsze.
Planując rodzaj ćwiczeń z oporem należy uwzględnić wiek chorego oraz stan jego ogólnej wydolności fizycznej. Jest to uzasadnione zmniejszeniem się elastyczności tkanek oraz wydolności narządów krążenia i oddechowego z biegiem lat.
Opór do ćwiczeń mogą stwarzać różnego rodzaju urządzenia ciężarkowo-bloczkowe, ciężary nie podłączone do bloczków (ciężarki, woreczki z piaskiem, piłki lekarskie), sprężyny, substancje elastyczne i dające się modelować (gąbki, piłeczki gumowe, plastelina), środowisko wodne, ręce kinezy terapeuty.
Dogodnym urządzeniem do ćwiczeń z oporem oprócz UGULA jest KOLUMNA PRZYŚCIENNA. Składa się ona z dwóch trójkątnych płaszczyzn, z których jedna stanowi podstawę a druga wierzchołek kolumny. Między tymi płaszczyznami znajduje się szyna z przymocowanym do niej bloczkiem kierunkowym, którego położenie można odpowiednio regulować oraz dwie rurki tworzące prowadnice dla ciężaru. Na płaszczyźnie stanowiącej wierzchołek kolumny są umieszczone dwa bloczki stałe w ten sposób, że jeden z nich znajduje się nad bloczkiem kierunkowym a drugi nad ciężarem znajdującym się na podstawie kolumny. W płaszczyźnie tej znajduje się również otwór dla przeprowadzenie przez niego linki. Bloczek kierunkowy można przesuwać w górę i w dół, a dzięki umocowaniu go na zawiasie możliwe jest również ustawienie bloczka do boku.
Ćwiczenia z oporem przy zastosowaniu kolumny przyściennej prowadzi się następująco:
-dobiera się pozycje wyjściową odpowiednią dla ćwiczenia danej grupy mięśni. Na ćwiczony odcinek ciała zakłada się mankiet, który łączy się z linką biegnącą przez bloczek kierunkowy umocowany na właściwej dla ćwiczenia wysokości oraz przez dwa bloczki stałe. Drugi koniec linki jest połączony z ciężarem poruszającym się w prowadnicy. Długość linki reguluje się tak, aby w pozycji wyjściowej do ćwiczeń ciężar spoczywał na podstawie kolumny. Ma to na celu umożliwienie mięśniom rozluźnienia i wypoczynku po wykonanym ruchu.
Gdy nie ma kolumny przyściennej ćwiczenia z oporem można wykonywać przymocowując na szczeblach drabinki odpowiedni skonstruowane bloczki.
Ciężary nie podłączone do bloczków można trzymać w rekach lub przymocowywać je do kończyn pasami albo za pomocą innych uchwytów.
Ćwiczenia z oporem przy wykorzystaniu sprężyn wykonuje się w takich samych pozycjach jak przy wykonywaniu ćwiczenia przy użyciu zestawu ciężarkowo-bloczkowego. Sprężyn używa się obecnie coraz rzadziej. Zasadnicza przyczyna jest to, że trudno dobrać opór dla aktualnej siły mięśniowej. Używając sprężyn należy dobrać odpowiednie tempo wykonywania ruchów, ponieważ rozciągnięta sprężyna wraca gwałtownie do swojej długości wyjściowej.
Substancje elastyczne i dające się modelować mają zastosowanie w stwarzaniu oporu dla mięśni rąk.
Środowisko wodne daje również możliwość prowadzenia ćwiczeń z oporem. Wielkość oporu można regulować przez szybkość wykonywania ruchów lub przez użycie przyrządu pomocniczego takiego jak: płetwy założone na kończyny górne lub dolne albo rakietki do tenisa stołowego trzymane w ręce w czasie ruchu.
Najlepszym z wymienionych sposobów jest opór stwarzany ręką kinezyterapeuty, który może go dawkować odpowiednio do fazy ruchu
Podobnie jak w ćwiczeniach czynnych w odciążeniu z oporem również i w ćwiczeniach czynnych z oporem istotną rolę odgrywa prawidłowe umieszczenie bloczka kierunkowego. Powinien on być tak umocowany, aby w chwili wykonania ½ zakresu ruchu w stawie linka łączące mankiet z bloczkiem kierunkowym przebiegała prostopadle do długiej osi ćwiczonego odcinka ciała.