Obserwacja
Z pozoru obserwacja wydaje się być prostym i oczywistym sposobem uzyskiwania danych, który wykorzystywany jest nie tylko w badaniach diagnostycznych - w życiu codziennym umożliwia każdemu człowiekowi funkcjonowanie. Budzi więc często wręcz zdziwienie, że obserwacja stanowi naukowy sposób zbierania danych o rzeczywistości. Jak wiele rzeczy z pozoru łatwych w praktyce okazuje się być techniką niełatwą, wymagającą dużej wprawy i umiejętności badacza oraz wielu zabiegów zapewniających jej obiektywność, a zarazem przydatność zebranych tą drogą danych. Stąd pomimo jej pozornej oczywistości obserwacja stanowi jednak niezbywalny element poznania w działalności pedagogicznej (edukacyjnej i wychowawczo-resocjalizacyjnej). Prosto definiując, obserwacja jest gromadzeniem danych w drodze spostrzegania kierowanego zadaniem poznawczym, czyli celem jaki chcemy osiągnąć. Stanowi, zatem celowe, planowe spostrzeganie rzeczywistości (zachowań, procesów, zjawisk, zdarzeń, sytuacji) w jej naturalnym przebiegu. Natomiast naturalność przebiegu postrzeganych zjawisk odróżnia obserwację jako technikę zbierania informacji od eksperymentu, w którym rola badacza jest bardziej aktywna, gdyż wpływa on na daną rzeczywistość, dokonując w niej celowych zmian.
Podstawowe zalety obserwacji to:
Naturalność ujmowana w dwóch aspektach: ,obserwowanie jest naturalnym sposobem poznania świata przez człowieka, zaś dokonując potocznych obserwacji życiowych uczymy się i nabieramy umiejętności obserwatorskich (spostrzegania, identyfikowania, odróżniania); w tym więc sensie stosowanie tej techniki nie jest czymś skomplikowanym; obserwacja umożliwia poznanie rzeczywistości w jej niezakłóconym stanie, zjawisk w ich naturalnym przebiegu, gdyż nie zmienia poznawanego obiektu lub nie zmienia go pod tym względem, pod ja- kim chcemy go poznać. Możliwość poznania kontekstu sytuacji, zdarzeń, zachowań, zjawisk - występuje głównie w obserwacji bezpośredniej, która pozwala na rejestrację kontekstu, w jakim wystąpiło określone zachowanie, stąd możemy wnioskować o pewnych mechanizmach, przyczynach czy czynnikach wywołujących określone zdarzenia. Otwartość na trudne do przewidzenia sytuacje i empiryczne przejawy badanych stanów - nie jest możliwe przewidywanie w założeniach badawczych wszystkich sytuacji, które mogą być poddane obserwacji, stąd poprawna obserwacja nie zamyka się w zaplanowanym zestawie wskaźników empirycznych, co nie oznacza konieczności rejestrowania wszystkiego, gdyż zakres obserwacji ograniczony jest zadaniem poznawczym.
Obserwacja, jako technika badania jest niejednorodna, stąd ze względu na sposób zbierania informacji można wyróżnić różne jej rodzaje:
aranżowana — badający jest organizato­rem obserwowanych zdarzeń, które następnie poddaje obserwacji, najczęściej jest osobą, w naturalny sposób powiąza­ną z podmiotem obserwacji, co eliminuje modyfikacje zachowań poddanych obserwacji, może być też obserwatorem zewnątrz; różni się od eksperymentu tym, iż nie wprowadza zmian w sytuację obserwowaną, ale jedynie prowokuje jej wystąpienie
może mieć charakter jawny - zachowa­nia nie są w pełni naturalne, konieczność akceptacji roli badacza, bądź ukryty -ma najwięcej zalet, gdyż badani nie mo­dyfikują swojego zachowania, ale niesie wówczas zagrożenia wynikające z iden­tyfikacji z grupą, a więc badacz może mimowolnie, nieświadomie przyjmować opinie, zachowania grupy; występuje tu też więź emocjonalna z grupą, co może spowodować, iż badacz traci swą obiektywność, stąd może nie wyodrębniać pewnych faktów, które są dlań czymś naturalnym, a ich spostrzeganie i interpretacja mogą być zakłócone emocjami


Klasyfikacji technik obserwacyjnych dokonuje się także ze wzglę­du na ich specyficzne zastosowanie (charakter zadania poznawczego) i swoiste cechy zaprojektowanej obserwacji, stąd wyróżnia się nastę­pujące jej odmiany:

• Obserwacja ciągła - obserwacja jakiegoś zagadnienia prowadzona przez dłuższy czas, np. rozwój umiejętności chodzenia u dziecka, rozwój kontaktów społecznych małego dziecka - prowadzona za pomocą tzw. dzienniczków obserwacyjnych.

• Prowadzenie dzienniczków obserwacyjnych jest metodą najstarszą. Znajdują się w nich opisy ko­lejnych zmian rozwojowych i epizodów zachowania, zaś zapisy do­konywane są z dnia na dzień, a zarejestrowany materiał poddawany jest jedynie tematycznej klasyfikacji i swobodnej analizie jakościowej.

• Notatki i opisy mają z konieczności charakter selektywny, polegający na rejestrowaniu nowych wydarzeń pojawiających się w ciągłości za­chowania badanego. Istnieje tu ścisły i w zasadzie ciągły kontakt mię­dzy obserwowanym a obserwującym.

• Dzienniczki obserwacyjne są me­todą otwartą, np. można wyróżnić dzienniczki o szerokim zakresie, w których rejestruje się w zasadzie wszystko, co nowego w zachowaniu podmiotu się pojawiło, oraz dzienniczki tematyczne - uwzględniające jedynie niektóre zjawiska znamienne dla jednej lub kilku dziedzin roz­woju (określonych zagadnień poznawczych).
  Dzienniczki obserwa­cyjne są wykorzystywane w badaniach podłużnych, których główny cel ma charakter normatywny, polegający na wykrywaniu charaktery­stycznych cech zachowania się np. ogółu jednostek lub praw rozwo­jowych. Mogą być stosowane do badania problemów ciągłości roz­woju i wzajemnej zależności różnych czynników, które ten rozwój wyznaczają.

Wadą obserwacji ciągłej może być stronniczość selekcji różnych faktów, nierzetelność rejestrowania danych lub brak sprawności w ich zbieraniu bądź też niewłaściwa interpretacja.
Wśród zalet wymienia się rozmach, bogactwo i wielowymiarowość danych, możliwość ujmo­wania kolejnych stadiów rozwoju i identyfikacji etapów zachodzących zmian rozwojowych.

Obserwacja fotograficzna - dotyczy całokształtu zachowania się dziecka oraz sytuacji, w jakich ono występuje, bez dokonywania wstęp­nej selekcji danych poddanych obserwacji. Cechuje się fotograficzną szczegółowością, a jej długość wyznaczana jest zazwyczaj czasem trwania lekcji lub innych zajęć. Technika ta polega na zaplanowanym i ciągłym obserwowaniu zachowania (zjawisk) w ustalonych warun­kach i czasie. Dostarcza trwałych próbek zachowań obejmujących opis zachowania w tych warunkach i opis bezpośredniej sytuacji (kontekst sytuacyjny). Czas, w którym dokonuje się rejestracji, jest różny - mo­że trwać chwilę (kilka minut) lub dotyczyć okresów dłuższych (np. poranek dziecka) bądź też może być wyznaczony naturalnymi grani­cami czasowymi (lekcja). Ważne jest tu przestrzeganie pewnych wskazań, a więc rejestrując dane używa się języka potocznego (w celu uniknięcia interpretacji), przy czym opisuje się wszystko, co jednostka robi i co mówi, a także to, co mówi się do niej i wobec niej robi. Ważne jest także zwrócenie uwagi na nieprzystosowawcze aspekty zachowania się (np. kręcenie się, garbienie się dziecka, niepokój ruchowy itp.). Opi­sów zachowania nie wolno zastępować interpretacjami, które zawsze są pewnymi uogólnieniami (rejestrujemy, np. „kręci się", a nie „wyraża niepokój").
Wśród zalet obserwacji fotograficznej wymienia się to, iż rejestru­je się prawie wszystko, co obserwator potrafi dostrzec w danych za­chowaniach, zjawiskach. Pozwala to ukazać zachowanie w kontekście, rejestrowania ich wraz z sytuacją, a także ujęcie zachowań w taki spo­sób, w jaki one rzeczywiście przebiegają, bez opuszczeń wynikających z obserwacji selektywnej i bez zniekształceń narzucanych przez teorię (neutralność danych).

Próbki zdarzeń - uwaga obserwatora skupiona jest tu na określo­nych zdarzeniach, sytuacjach, w których mają miejsce interesujące ba­dacza typy zachowań (np. bójki, konflikty, rozwiązywanie wspólnych zadań, sytuacje trudne), występujące w serii. Punktem wyjścia jest tu projekt zbadania zjawisk należących do określonej klasy. Badacz ob­serwuje dzieci i oczekuje na wystąpienie wydarzenia, a kiedy się ono pojawi, opisuje je (wraz z kontekstem sytuacyjnym i określonymi wa­runkami życiowymi).
Zalety tej techniki wiążą się z możliwością obserwacji natural­nych jednostek obejmujących zachowanie się i sytuację, co pozwala na ustalenie zależności między zachowaniem a warunkami współwystępującymi z nim.
Wadą zaś jest niewątpliwie to, iż ten typ obserwa­cji przerywa ciągłość zachowania się, co nie pozwala obserwować procesów rozwojowych określonych zjawisk.

Próbki czasowe - technika, które polega na tym, iż całość okresu obserwacji podzielona jest na odcinki według klucza. Są to zazwyczaj krótkie odcinki czasowe (np. obserwacja członków rodziny codzien­nie po pół godziny, obserwacja uczniów po 1 minucie każdego). Jest to metoda zamknięta, gdyż wiąże się z koncentrowaniem uwagi ob­serwatora na wybranych aspektach strumienia zachowań, które poja­wiają się w jednolitych, krótkich odcinkach czasu. Długość i liczbę tych odcinków ustala się tak, aby uzyskać reprezentatywne próbki czasowe interesującego zjawiska.
Zaletą tej techniki jest to, że pozwala na systematyczną kontrolę dokonywaną przez selekcję zjawisk poddawanych obserwacji. Strumień zachowania jest tu dokładnie określony pod względem treści i długo­ści, co powoduje, iż technika ta jest ekonomiczna ze względu na czas badania i wysiłek badacza.
Jej wadliwość polega na tym, że mówi je­dynie o występowaniu danego zachowania, zjawiska, a nie uwzględnia kontekstu danego zjawiska lub zachowania, a także zmian, jakim pod­lega sytuacja i działanie oraz związków między zachowaniem a sytu­acją. Wykorzystuje się ją do badania zachowań, które występują często.

Ocena cech - obserwator posługuje się w tym przypadku baterią skal opisujących różne zachowania się jednostki, wedle, których oce­nia ją w różnych warunkach życiowych. Obserwacja jest techniką bardzo przydatną w diagnozie psychopedagogicznej, jednak wykorzystanie jej walorów wymaga spełnienia pewnych warunków poprawności jej prowadzenia, takich jak: plano­wość, obiektywność, wierność, selektywność (krytycyzm), wyczerpywalność, wnikliwość.

Planowość wiąże się z koniecznością ustalenia zadania obserwa­cyjnego, co i po co chce obserwować
Dzięki temu możemy określić : jakość i liczbę wskaźników, które będą podlegać obserwacji (np. konkretne zachowania, reakcje), W jaki sposób czyli za pomocą jakiego narzędzia tzw. arkusza obserwacyjnego , Określa się też przedmiot, miejsce, warunki obserwacji i jej czas.
Cho­dzi tu o dobór takich sytuacji, które dają możliwość w miarę pełnego wystąpienia zachowań (np. badając umiejętność współdziałania uczniów, musimy wybrać zajęcia dydaktyczne oparte na pracy zespołowej). Wybierając zatem warunki obserwacji, wybieramy te sytuacje, które sprzyjają ak­tywności, a nie bierności badanych. Określając czas prowadzenia ob­serwacji, kierujemy się zadaniem poznawczym (odpowiedni moment, długość, sposób podziału jednostek obserwacyjnych).

Dokonujemy także wyboru szczegółowej techniki obserwacyjnej, kierując się jej adekwatnością do zadania poznawczego. Przewidujemy i odpowiednio przygotowujemy sposób gromadzenia i rejestracji spostrzeżeń, przy czym należy podkreślić, iż wielokrotne notowanie spostrzeżeń w trak­cie obserwowania nie jest wskazane.

Obiektywność wiąże się z tym, iż obserwator powinien umieć od­ciąć się od swoich nastawień, przekonań, poglądów, przezwyciężać subiektywizm spostrzegania, wynikający z istniejących stereotypów lub etykietek przypisanych obiektom obserwacji. Niejednokrotnie re­akcje emocjonalne czy emocjonalne nastawienia mogą spowodować wybiórczość uwagi, czyli postrzeganie głównie tych zachowań, które potwierdzają uprzednie założenia czy nieformalne hipotezy.

Wierność oznacza najprościej zgodność dokonywanych spostrze­żeń z rzeczywistymi faktami, co wiąże się z szybkim dokonywaniem interpretacji postrzeganej rzeczywistości, a wówczas badacz zamiast rejestrować fakty rejestruje już własne ich interpretacje.
Selektywność (krytycyzm) oznacza natomiast dokonywanie ukie­runkowanych selekcji faktów poddawanych obserwacji, a więc wiąże się z pomijaniem tych, które nie są istotne z punktu widzenia rozwią­zania postawionego problemu poznawczego.
Wyczerpywalność oznacza objęcie obserwacją nawet najdrobniej­szych szczegółów, które są istotne ze względu na uzyskanie odpowie­dzi na postawione pytanie badawcze.
Wnikliwość rejestracji faktów z uwzględnieniem ich wzajemnego powiązania, a nie tylko jako zbioru oderwanych elementów, pozwala na uchwycenie ewentualnych zależności, czynników warunkujących pewne fakty przez następstwo zdarzeń.

Nieco inaczej cechy dobrze przeprowadzonej obserwacji ujął Ja­nusz Sztumski (1995), który wskazał formalne wymogi, jakie musi speł­nić badanie:

• premedytacja - obserwacja jest przeprowadzona w celu rozwią­zania ściśle i w pełni określonego zadania poznawczego;

• planowość - obserwacja prowadzona jest według planu odpowia­dającego celowi obserwacji;

• celowość - uwaga obserwatora skupia się tylko na zjawiskach interesujących z punktu widzenia rezultatu poznania;

• aktywność - obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, ale dokonuje ich selekcji ze względu na przedmiot i cel poznania;

• systematyczność - obserwacja nie może być przypadkowa, doko­nująca się jednorazowo (w jednym akcie czynności poznawczych), ale powinna trwać ciągle i być przeprowadzana wedle określonego sys­temu pozwalającego spostrzegać przedmiot wielokrotnie i w różno­rodnych warunkach jego istnienia.

Protokół z obserwacji, która prowadzona jest w celach diagnozy decyzyjnej lub poznawczej, ale przy wykorzystaniu obserwacji bez­pośredniej, powinien zawierać:

• zadanie obserwacyjne,

• czas i długość obserwacji,

• zastosowaną szczegółową technikę,

• miejsce prowadzenia obserwacji,

• arkusz obserwacyjny lub dziennik obserwacji,

• dane obserwa­tora i osób obserwowanych,

• opis warunków zewnętrznych i nieprzewidzianych sytuacji, które wystąpiły w trakcie badania

• oraz szczegóło­wy opis zachowań badanych i ich kontekstu sytuacyjnego (zależy to od szczegółowej techniki obserwacji).

Jak każda technika zbierania informacji, także obserwacja nie jest metodą, która może być stosowana zawsze, mając swoje ogranicze­nia. Cechą ograniczającą jej stosowanie jest głównie rodzaj zadania poznawczego, stąd nie nadaje się ona do badania opinii i postaw w ich poznawczo-afektywnym aspekcie. Trudno też stosować techniki ob­serwacyjne w sytuacji, kiedy musimy nią objąć dużą liczbę badanych, co wiąże się z ograniczoną podzielnością uwagi diagnosty. Ogranicze­nia te łączą się też z modyfikującą rolą obserwatora, którego obecność może znacząco zmienić przebieg obserwowanych zjawisk oraz z jego osobistymi ograniczeniami, co wynika z: niemożności zapanowania badającego nad złożonością obserwowanych zjawisk, dokonywania zniekształceń w obserwowanym obrazie na skutek niedoskonałości zmysłów (niemożność rejestracji wszystkich koniecznych faktów), posiadanych nastawień emocjonalnych (etykietowanie uczniów, stereo­typy poznawcze), a także z braku wystarczającej wiedzy o przedmiocie obserwacji.