WYKŁAD 5.
1.Definicja kultury.
a)Jest podstawą życia społecznego- względnie trwałym wyznacznikiem sposobu życia w danych społeczeństwach. Kultura zmienia się wraz ze społeczeństwem, przenosząc do aktualności zmodyfikowane, wcześniej przyjęte i sprawdzone struktury mentalne i instytucjonalne. Kultura jest także sama wytworem wielorakiej praktyki życia społecznego, ludzkich działań i interakcji. Poprzez kulturę społeczeństwa przenoszą swoje wielowiekowe doświadczenia. Pełni ona w nich funkcję integrująca, określa normy i wartości, współtworzy kryteria racjonalności działań, umożliwia ich przewidywalność.
b)Najszersza definicja kultury z kolei wynika z podziału całej otaczającej nas rzeczywistości na przyrodę (wszystko to, co istnieje niezależnie od społeczeństwa) oraz kulturę (skumulowany przez pokolenia i dziedzicznie przekazywany rezultat racjonalnych działań ludzkich, wyrażający się w materialnej i niematerialnej sferze funkcjonowania konkretnych społeczeństw).
c)Całościowy sposób życia charakterystyczny dla danej zbiorowości, na który składa się wszystko to, co ludzie „robią, myślą i posiadają” jako członkowie społeczeństwa.
d)Wartości, przekonania, zachowania i materialne obiekty, które łącznie formują życie społeczne ludzi.
e)Ogół wyuczonych, społecznie przenoszonych zachowań.
2.Krąg kulturowy.
To poziom pośredni między kulturami poszczególnych społeczeństw a kulturą „uniwersalną”. Tworzą go społeczeństwa historycznie ukształtowane w warunkach wzajemnego kontaktu, mające ze sobą wiele cech wspólnych, połączonych pewnego rodzaju więzią, jednocześnie odmiennych od szerszego otoczenia. Przykładami kręgów kulturowych są: krąg kultury europejskiej, z podokręgiem anglosaksońskim; k. kultury islamskiej, k. kultury chińskiej.
3.Artefakty kulturowe.
To wszelkie przedmioty materialne i zjawiska wytworzone i zobiektyzowane w danej kulturze jako normy i standardy. (Np. zwyczaje kulinarne- pałeczki są wygodniejsza w użyciu dla Chińczyka niż stosowane przez Europejczyków noże i widelce.)
4.Wartości autoteliczne.
Takie, które uznawane są w danym społeczeństwie za wartości same w sobie niewymagające praktycznych uzasadnień. Wartości autoteliczne uznawane są za podstawowe cele przyjęte w danej kulturze. To np.: wolność, sprawiedliwość, postęp społeczny, prawda, wiedza, itd.
5. Cywilizacja.
Obszar działań ukierunkowanych na realizację potrzeb utylitarnych, praktycznych - tj. na zapewnienie materialnych i organizacyjnych warunków do życia i rozwoju ludzi oraz na sprawne działanie instytucji społecznych, powołanych do tego celu. Obejmuje np. kodeksy prawne, technologie, przedsiębiorstwa przemysłowe, itd.
Pojęcie cywilizacji obejmuje także zespół środków tworzonych dla osiągnięcia celów przyjętych w danej kulturze.
Respektowane w danym społeczeństwie wartości-cele mają wpływ na rozwijana w nich cywilizację.
6.Kultura materialna a kultura duchowa.
Podział ten wynika z materialnych oraz niematerialnych wytworów społeczeństwa. Wytwory kultury duchowej( w tym: wartości i sposób ich uporządkowania) w znacznym stopniu znajdują swój wyraz w formie materialnej, np.: niektóre wytwory dawnego rzemiosła-dzisiaj wzornictwo przemysłowe. Kultura duchowa jest sposobem posługiwania się przedmiotami, a nie sposobem ich produkowania w sensie technologicznym.
7.Główne czynniki przyczyniające się do rozwoju kultury:
a) Innowacje - nowe idee: naukowe, doktrynalne, technologiczne, gospodarcze. Niektóre innowacje powodują przełomy kulturowe i światopoglądowe, wykraczające daleko poza ich literalną treść i materialne właściwości – np. odkrycia Darwina i Kopernika, lub osiągnięcia współczesnej telekomunikacji.
b) Dyfuzja kulturowa - zjawisko rozprzestrzeniania się i przenikania elementów jednej kultury do innych, wynikające z różnego rodzaju kontaktów międzykulturowych. W dawnych wiekach była ona skutkiem między innymi odkryć geograficznych, podróży kupieckich, wojen, misji religijnych, a obecnie wzmacniana jest przez turystykę, mass media, migracje ludności. Wiąże się mocno ze wszystkimi płaszczyznami procesu globalizacji- tak kulturowej jak i ekonomicznej (np. kultura rapowa, Święta Bożego Narodzenia).
Kontakty międzykulturowe i wynikająca z nich dyfuzja kulturowa ogólnie sprzyjają rozwojowi kultur, przy tym w zdecydowanej większości przypadków bynajmniej nie prowadzą do ich dezintegracji i zatracania swoistości. Pozytywny wpływ dyfuzji na rozwój kultur można zilustrować porównując stale na siebie oddziałujące kultury suwerennych społeczeństw europejskich, z kulturami
8. Elementy kultury.
Kultury, będąc złożonymi systemami, składają się z wielkiej liczby elementów, których nie sposób wymienić. Na ogół wśród najistotniejszych wymienia się: symbole, wartości, normy i sankcje.
8.1. SYMBOLE- a przede wszystkim JĘZYK.
To nie tylko instrument komunikacji, ale także myślenia. Jest w nim zawarty pewien specyficzny obraz świata społecznego, w tym stereotypy. Poprzez język interpretuje się świat, w tym sensie także się go kształtuje. Tę funkcję języka określa hipoteza relatywizmu językowego ( wg niej „jeżeli ludzie konceptualizują świat (przypisują nazwy jego poszczególnym elementom) tylko poprzez istniejący język, to wtedy język wyprzedza myślenie, jest w stosunku do niego pierwotny”.)
8.2. WARTOŚCI
Wartość to:
a) obiekt będący przedmiotem oceny, w kategoriach tego, co właściwe, dobre, pożądane.
b) dowolny przedmiot materialny lub idealny, w stosunku do którego jednostka lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus.
c)wartości kulturowe to reguły, których przedmiotem są godne, pożądane, słuszne cele działań.
Wartości wiążą się zatem ściśle z celami działań ludzi i z normami obowiązującymi w społeczeństwie. Są one także niewątpliwie mocno zróżnicowane. Zaliczyć do nich można na przykład sprawiedliwość, prawdę i piękno, ale także rower, radio czy smaczny obiad. Konsekwencją tego zróżnicowania jest konieczność zhierarchizowania wartości. Taka hierarchia wartości mieści się w fenomenie zwanym strukturą aksjologiczną kultur i subkultur, ale także np. ideologii. W każdej kulturze wytwarza się specyficzna dla niej struktura aksjologiczna.
8.3. NORMY
To wynikające z przyjętych wartości ustalone i zaakceptowane sposoby zachowania w danym społeczeństwie.
Normy ogólnie podzielić można na zwyczaje, obyczaje i tabu. Naruszanie zwyczaju nie pociąga istotnych sankcji, np. niekonwencjonalne ubranie się. Obyczaje to istotniejsze normy, których naruszanie powoduje sankcje, np. nieprzestrzeganie elementarnych norm higieny. Tabu to obyczaje określające czego w żadnym wypadku, pod groźbą poważnych sankcji czynić nie wolno, np. kazirodztwo.
Normy mogą być formalne i nieformalne. Do częstych należą także przypadki konfliktu norm, gdy normy grupowe pozostają w sprzeczności z normami powszechnie akceptowanymi lub prawnymi. Przykładem mogą być fanatyczni kibice (tzw. kibole), którzy akceptują przemoc i wandalizm jako środki własnej ekspresji i rozwiązywania konfliktów, co nie jest akceptowane przez większość społeczeństwa.
8.4. SANKCJE
Sankcje to kary i nagrody, których istotą jest skłanianie członków społeczeństwa do konformizmu w stosunku do norm, ich podtrzymywanie. Podobnie jak normy, są one formalne i nieformalne. Częściej występujące i zapewne bardziej skuteczne są sankcje nieformalne. Najpoważniejszą z nich jest odrzucenie jednostki przez grupy społeczne, w których ona uczestniczy.
9. Czy kultura ogranicza wolność ludzi?
Pytanie określone w tytule punktu może być rozstrzygane na dwa sposoby:
Kultura ogranicza wolność ludzi,
Kultura zwiększa ludzką wolność.
Chociaż jest oczywiste, że kultura ogranicza spontaniczność naszych działań, i, w tym sensie, pozbawia wolności, za prawdziwsze uznać można stanowisko przeciwne, według którego kultura uwalnia nas od konieczności nieustannego poszukiwania sposobów komunikacji, ułatwia przewidywalność interakcji, wskazuje ramy wolnego wyboru, określa społecznie pożądane obszary kreatywności, zwiększając zakres wolności na poziomie ładu społecznego gwarantującego stabilność i umożliwiającego rozwój.
10. Integracja kulturowa i jej zróżnicowanie.
10.1 a)W ujęciu funkcjonalistycznym dominująca kultura stabilizuje i „uświęca” istniejący ład społeczny. Nie przeczy temu kształtowanie się subkultur poszczególnych zbiorowości wewnątrz narodów i społeczeństw, ani współwystępowanie w nich odmiennych kultur, wnoszonych przez migrantów. W tym ujęciu subkultury są naturalnym przejawem zróżnicowania środowisk społecznych, potwierdzającym jednak, że różne odmiany kultury mogą funkcjonować w ramach szerszej całości, „mozaiki światów społecznych”, wzbogacając się wzajemnie.
b)W ujęciu konfliktowym potwierdza się stabilizacyjną funkcję kultury dominującej, przy jednoczesnym rozwinięciu tego stwierdzenia o następujące obserwacje:
Kulturowa integracja często nie jest oparta na zgodzie, jest nieraz procesem wymuszanym,
Kultura utwierdza istniejący ład, co oznacza także, że ideologia panująca (dominująca) utwierdza społeczne, ekonomiczne i polityczne interesy klas uprzywilejowanych.
10.2 Pojęcia związane ze zróżnicowaniem integracji kulturowej.
a)Subkultury to podstruktury kulturowe mieszczące się i powstające w ramach kultury dominującej. Przejawiają się w nich odmienności między zbiorowościami tworzącymi społeczeństwo, powstające m.in. na bazie różnic generacyjnych, regionalnych, miejsca zamieszkania, statusu społecznego, zawodu, wyznawanej religii, a nawet płci.
b)Kontrkultury to różnego rodzaju struktury (całości) kulturowe, których uczestnicy odrzucają wartości i normy kultury dominującej. Kontrkultura może być przejawem tylko daleko idącej autonomii pewnych zbiorowości lub też wyrazem buntu związanego z kontestacją norm i wartości kultury dominującej przez część jej byłych uczestników. W drugim z tych przypadków budowane są kultury alternatywne, zastępujące dotychczasowe wzorce kulturowe.
Pojęcie szoku kulturowego oznacza kontakt z wytworami kultur lub subkultur, krańcowo odmiennych od naszych wzorców kulturowych.
Do najczęściej stosowanych określeń postaw wobec zróżnicowania kulturowego należą pojęcia:
a) Etnocentryzm (kulturocentryzmu) - praktyka osądzania innych kultur przez standardy naszej własnej kultury. Jest postawą polegającą na uznawaniu własnej kultury za uniwersalnie najlepszą, a w przełożeniu na myślenie potoczne, po prostu za „normalną”, „zwyczajną” i zrozumiałą.
b) Ksenocentryzm - postawą całkowicie, lub tylko w pewnym zakresie, odwrotną do kulturocentryzmu. Polega ona na przypisywaniu wyższości kulturom innym niż ta, z której sami się wywodzimy, i przyjmowaniu zewnętrznych wzorców kulturowych. Jej istotą jest ocenianie kultury własnej poprzez standardy konkretnej kultury obcej.
Tabela 1. Istota różnic między kulturocentryzmem (etnocentryzmem), relatywizmem kulturowym i ksenocentryzmem.
| Typ postawy | Kryteria (standardy) ocen | Przedmiot oceny |
|---|---|---|
| Kulturocentryzm, etnocentryzm | Własna kultura | Obce kultury |
| Relatwizm kulturowy | Obca kultura X | Obca kultura X |
| Ksenocentryzm | Obca kultura | Własna kultura |