Rodzaje nazw

 

W poprzednim dziale zostały omówione pojęcie nazwy i kilka innych, istotnych dla tematu zagadnień. Opanowanie ich jest konieczne dla dobrego zrozumienia informacji zawartych w niniejszym dziale, a będą to podziały nazw.

Nazwy proste i złożone – kryterium ilości słów

Ze względu na ilość słów, z których składa się dana nazwa wyróżniamy nazwy proste oraz nazwy złożone. Nazwy proste składają się z jednego słowa, nazwy złożone składają się z dwóch lub większej ilości słów. I tak nazwą prostą będzie na przykład wyraz „dom”, nazwą złożoną wyrażenie „dom nad jeziorem”.

Nazwy konkretne i abstrakcyjne – kryterium sposobu istnienia desygnatu

Podział na nazwy konkretne i abstrakcyjne jest związany z tym, w jaki sposób dany desygnat istnieje, tzn., czy można go sobie wyobrazić jako konkretny przedmiot lub osobę.

Nazwa konkretna, to nazwa, której desygnat jest przedmiotem materialnym lub osobą, bądź gdy można go sobie jako taką osobę lub rzecz wyobrazić. I tak nazwą konkretną będzie na przykład „nóż”, „policjant”, „Adam Małysz”. Nazwami konkretnymi będą również „Smok Wawelski”, „rycerz Jedi”, „Brudny Harry”, czy „goblin”. Chociaż takie rzeczy lub osoby w rzeczywistości nie istnieją, to można je sobie jako takie wyobrazić, bo gdyby istniały, to byłyby właśnie przedmiotami materialnymi.

Nazwa abstrakcyjna to z kolei taka, której desygnat nie jest przedmiotem materialnym, ani osobą i nie można go sobie jako takiego wyobrazić. Nazwami abstrakcyjnymi będą zatem nazwy zdarzeń („wygrana”, „proces”, „mecz piłkarski”), cech („szybkość”, „inteligencja”, „piękność”), stanów emocjonalnych („radość”, „euforia”, „wzruszenie”), kolorów („czerwień”, „fiolet”, „zieleń”), relacji („nadrzędność”, „podrzędność”, „pokrewieństwo”), itd. Oczywiście, można sobie wyobrazić postać kogoś szybkiego, kogoś kto się śmieje, kogoś kto coś wygrywa, czy coś koloru zielonego – samej szybkości, śmiechu, wygranej, czy zieleni nie można sobie wyobrazić pod postacią jakiejś osoby, czy przedmiotu materialnego.

Przypisywanie nazwom abstrakcyjnym desygnatów będących przedmiotami materialnymi lub osobami nosi nazwę błędu hipostazowania. Z błędem takim będziemy mieli do czynienia na przykład w zdaniu „Sprawiedliwość jest  ślepa” – jest to oczywiście metafora oznaczająca, że sprawiedliwość jest dla każdego taka sama, nie można jej sobie wyobrazić jako ślepej osoby. Można sobie co prawda wyobrazić wizerunek Temidy z wagą, mieczem i przepaską na oczach, wtedy będziemy jednak mieli do czynienia z symbolem sprawiedliwości, a nie ze sprawiedliwością jako taką. Rzecz jasna w mowie codziennej nikt nie może nikomu zabronić wypowiadać się w taki sposób i nikt nikomu nie będzie wytykał błędu hipostazowania. Należy jednak zdawać sobie sprawę z abstrakcyjności używanych nazw, zwłaszcza gdy akurat zdaje się egzamin z logiki.

Nazwy indywidualne i generalne – kryterium sposobu wyodrębnienia desygnatu

Kolejnym kryterium podziału nazw, jest sposób wyodrębnienia desygnatu. Innymi słowy, co decyduje, że dany desygnat nazywa się tak, a nie inaczej.

Nazwy indywidualne – to nazwa nadana określonemu przedmiotowi na mocy czyjejś decyzji. Ja nazywam się Michał Waszak, nie dlatego, że jestem mężczyzną i wyglądam tak, czy inaczej, ale dlatego, że moi rodzice mnie tak nazwali. Stadion Narodowy w Warszawie nazywa się w ten sposób, ponieważ uprawniony organ nadał mu taką właśnie nazwę. To są nazwy indywidualne.

W tym miejscu należy zwrócić uwagę, że nazwy indywidualne nie posiadają treści (konotacji), czyli zestawu cech im przypisanych. Konotację posiadają tylko i wyłącznie nazwy generalne.

Nazwy generalne – są to nazwy przypisane desygnatom ze względu na jakiś zespół cech, które te desygnaty posiadają. W ten sposób powiemy o kocie, że jest kotem nie dlatego, że właśnie zdecydowaliśmy tak go nazwać, ale dlatego, że jest ssakiem z rodziny kotowatych i posiada wszystkie cechy jakie posiadają koty. Nazwami generalnymi będą również wyrazy „łyżka”, „kamień”, „telewizor”, „samochód” itp. Niekiedy może się zdarzyć tak, że nazwa indywidualna i generalna będą odnosiły się to tego samego desygnatu. Będzie tak na przykład w przypadku nazw „Stadion Narodowy w Warszawie” i nazwy „największy stadion w Warszawie”. „Stadion Narodowy w Warszawie” to nazwa indywidualna nadana przez kogoś temu obiektowi, a z kolei nazwa „największy stadion w Warszawie” wskazuje zespół cech jakie ten obiekt posiada.

Zapewne pamiętasz z poprzedniego działu co to jest supozycja i jakie są jej rodzaje. Nazwy generalne występują we wszystkich trzech supozycjach – prostej, formalnej i materialnej. Nazwy indywidualne z kolei występują jedynie w supozycjach prostej i materialnej. Dlaczego nazwy indywidualne nie występują w supozycji formalnej? Otóż dlatego, że zawsze oznaczają jakiś konkretny, indywidualnie oznaczony desygnat, a supozycja formalna zawsze odnosi się do gatunku. Stadion Narodowy w Warszawie jest jednym obiektem, nie ogółem obiektów danego rodzaju.

Nazwy ogólne, jednostkowe i puste – kryterium ilości desygnatów

Ze względu na to ile desygnatów posiada dana nazwa, wyróżniamy nazwy ogólne, jednostkowe i puste. Nazwy ogólne posiadają więcej niż jeden desygnat. Nazwy jednostkowe posiadają tylko jeden desygnat. Nazwy puste nie posiadają żadnych desygnatów.

Przykładem nazwy ogólnej może być nazwa „człowiek” – ludzi na świecie jest wielu. Przykładem nazwy jednostkowej może być „Statua Wolności” – jest tylko jedna, w Nowym Jorku. Przykładem nazwy pustej może być „Smok Wawelski” – istnieje tylko w legendach, w rzeczywistości go nie ma.

Nawiązując do podziału nazw z poprzedniego punktu, na indywidualne i generalne, należy wskazać, że nazwy generalne mogę być ogólne, jednostkowe, albo puste. Z kolei nazwy indywidualne mogą być jednostkowe albo puste – mogą posiadać wyłącznie jeden desygnat, albo wcale.

Nazwy zbiorowe i niezborowe – kryterium struktury desygnatu

Podział nazw na zbiorowe i niezborowe odnosi się do desygnatów tych nazw. 

Jakkolwiek nazwy zbiorowe i niezborowe będziesz zapewne rozróżniał bez żadnych problemów całkowicie intuicyjnie, niezbędne jest wprowadzenie dodatkowej odrobiny teorii. W tym miejscu muszę wyjaśnić dwa kolejne pojęcia, a mianowicie pojęcie zbioru w sensie kolektywnym i zbioru w sensie dystrybutywnym.

Zbiór w sensie kolektywnym – jest nim określona całość złożona z przedmiotów będących częściami tej całości . Prawdopodobnie najpopularniejszym przykładem jest nazwa „biblioteka”, która jak wiemy składa się z książek. Innymi przykładami są  Sejm (zbiór posłów), kodeks (zbiór przepisów), pudełko zapałek (zbiór zapałek), klasa (zbiór uczniów) itp. Desygnatem nazwy zbiorowej może być tylko zbiór w sensie kolektywnym.

Ktoś może powiedzieć, że pojęcie zbioru w sensie kolektywnym nie ma sensu, gdyż na dobrą sprawę wszystko można podzielić na części i uznać, że dany przedmiot jest zbiorem tych części. Człowieka można by w ten sposób uznać za zbiór części ciała, stół za zbiór składający się z czterech nóg i blatu, samochód za zbiór składający się z kół, silnika, karoserii itd. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że elementy składające się na wymienione przeze mnie przedmioty są ze sobą trwale złączone. Biblioteka, z której zabierzemy jedną książkę nadal pozostanie biblioteką i nikt najprawdopodobniej nie zauważy nawet, że tej książki brakuje. Stowarzyszenie, z którego odejdzie jakiś jego członek wciąż pozostanie stowarzyszeniem. Z kolei człowiek bez jakiejś części ciała, samochód bez silnika, czy stół bez blatu będą poważnie naruszone. Co by było gdyby jednak ktoś zdecydował się uznać na przykład samochód za zbiór w sensie kolektywnym, jako zbiór złożony z silnika, kół, karoserii, tapicerki itd.? Wówczas po wyjęciu z niego na przykład silnika, nadal byłby to samochód. Ktoś powie, że to w istocie jest nadal samochód, tyle, że bez silnika. Jednak wówczas należałoby określić "silnik" jako "samochód bez kół, karoserii, tapicerki itd.", a z takim określeniem już by się raczej mało kto zgodził.

Zbiór w sensie dystrybutywnym – jest to zbiór elementów jednego rodzaju lub typu, innymi słowy zbiór elementów posiadających jakąś wspólną cechę. Na potrzeby niniejszego rozdziału można powiedzieć, że zbiorami w sensie dystrybutywnym są zbiory desygnatów poszczególnych nazw, czyli po prostu ich zakresy. I tak zbiorem dystrybutywnym będą psy, koty, samochody, ludzie, domy – ale już na przykład osiedle będzie zbiorem w sensie kolektywnym – zbiorem domów.

Nazwą zbiorową jest taka nazwa, której desygnaty są zbiorem w sensie kolektywnym. Wszystkie pozostałe nazwy są nazwami niezborowymi.

Nazwy ostre i nieostre – kryterium ostrości zakresu

Niekiedy mogą wystąpić pewne trudności z przypisaniem desygnatów do określonych nazw. Z tego powodu dzieli się nazwy na ostre i nieostre.

Nazwą ostrą będzie nazwa, której zakres można bez problemu określić. Innymi słowy, jeśli można z całą pewnością orzec, czy dany przedmiot jest desygnatem jakiejś nazwy, mamy zapewne do czynienia z nazwą ostrą. Nazwą taką będzie na przykład „osiemnastolatek”. Desygnatami tej nazwy będą wszystkie osoby, które ukończyły osiemnaście lat. Jednakże, już w przypadku nazwy takiej jak „młodzieniec” mogą pojawić się problemy ze wskazaniem dokładnego zakresu. Nazwy, których zakresu nie można jednoznacznie określić są nazwami nieostrymi.

Klasyfikowanie nazw

Jednym z zadań, z jakimi na pewno spotkasz się na egzaminie, jeśli oczywiście ta partia materiału będzie Cię obowiązywała, będzie klasyfikowanie nazw. Na podstawie znanych Ci kryteriów podziału, będziesz  musiał określić do jakich rodzajów podana nazwa się zalicza. Wobec tego zbierzmy razem w formie tabelki wszystkie podziały nazw, jakie zostały w niniejszym dziale omówione:

Mając wszystkie podziały w jednym miejscu, zanalizujmy pod kątem każdego z nich na przykład nazwę „najwyższy budynek na świecie”.

- nazwa ta składa się z więcej niż jednego wyrazu, jest to zatem nazwa złożona

- najwyższy budynek świata bez wątpienia istnieje jako przedmiot materialny, jest to zatem nazwa konkretna

- nazwa ta wskazuje na cechę bycia najwyższym budynkiem, nie została nadana arbitralnie, jest to zatem nazwa generalna

- ile jest najwyższych budynków na świecie? Najwyższy jest tylko jeden, jest to zatem nazwa jednostkowa

- czy najwyższy budynek na świecie jest zbiorem kolektywnym? Oczywiście, że nie. Jest to zatem nazwa niezborowa

- czy można wskazać konkretne desygnaty, które wchodzą w zakres tej nazwy? Można, chociaż będzie tylko jeden taki desygnat. Bez wątpienia jest to jednak nazwa ostra