BAROK

1. Przedstaw tematy i gatunki charakterystyczne dla baroku.

- gatunki literackie : wzorce ukształtowane wcześniej.

- gatunki w Europie

- sonety (Szekspir), komedie (Molier, Corneille), tragedie (Szekspir, Corneille), epos (Tasso),

- tragikomedia (Corneille), bajki (La Fontaine), powieϾ (Cervantes)

- gatunki literackie w Polsce

- sonet (Mikołaj Sęp-Szarzyński, J.A.Morsztyn, Naborowski), erotyki (Morsztyn), fraszki i treny (Potocki),

epos (Wacław Potocki), pamiętniki (Pasek), poematy (Twardowski)

Tematy

* człowiek i jego kondycja we wszechświecie

- próba poszukiwań wartości trwałych i ocena wartości świata doczesnego

- istota ludzka wobec czasu i przemijalności (Daniel Naborowski)

- życie jako heroiczna walka z pokusami ziemskimi (Mikołaj Sęp Szarzyński)

* Miłość

- różne sposoby ujęcia i próby opisu

- jako uczucie trwalsze niż przemijanie (D.Naborowski - Do Anny)

- miłość do Boga jako jedyna prawdziwa wartość (M.Sęp Szarzyński)

- miłość jako pożar zmysłów i jako gra wojenna (Morsztyn - Do trupa)

- wyraz miłości - listy Jana Sobieskiego do Marysieńki

* Ojczyzna i troska o jej los (poezja)

- wiersze Wacława Potockiego („Nierządem Polska stoi”, „Pospolite ruszenie”)

- eposy („Transakcja wojny chocimskiej” - Chodkiewicz - wzór patrioty - sarmacki mit waleczności)

- troska o kraj - w listach do Marysieńki Sobieskiego

- patriotyzm - postawa postulowana w idealnym micie Sarmaty w „Pamiętnikach” J.Ch.Paska

* Nierówność społeczna i nietolerancja wyznaniowa

- liczni anonimowi twórcy („Lament chłopski na pany”)

- Jan z Kijan („Co ludzie robią na świecie”)

- poeta przejęty niesprawiedliwością współczesnej rzeczywistości - Wacław Potocki

- potępienie braku tolerancji wyznaniowej (Potocki - „Kto mocniejszy ten lepszy”)

* wieś i ideał życia ziemiańskiego

‘Pamiętniki’ Paska, poezja ziemiańska : sielanki barokowe Zimorowica

2. Motyw vanitas vanitatum z Księgi Koheleta i jego barokowe wyobrażenie na wybranych przykładach.

- vanitas vanitatum et omnia vanitas - z mądrościowej Księgi Koheleta

- pytanie o sens istnienia (rodowód w Biblii), zadawano sobie i w średniowieczu i w baroku (wiara w Boga i

życie wieczne)

- w baroku : głównie nurt metafizyczny (literatura)

- Mikołaj Sęp Szarzyński

Sonet V „O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” - o rzeczach, które „i mienić i muszą się psować”

nacisk na wartości duchowe eliminuje to, co człowiek może zdobyć w życiu ziemskim

myśl o przemijaniu, obraz świata w ruchu

- Sebastian Grabowiecki

życie : „jak obłok upływa, potem z oka ginie”

istnienie ludzkie to powolne przybliżanie się do śmierci

rzeczy otaczające człowieka, źródło grzechu, odejścia od Boga - „ciemność świeckich obłudności”

życie ludzkie - wiele błędów - bo nieustanny rozdzwięk między duszą i ciałem

- Daniel Naborowski

„Marność” - nawiązanie do motywu vanitas, ale odmienne spojrzenie poety

- „To na wieki nie minie, że marna marność słynie” - w istocie człowieka skłonność do marności (o

grzesznej naturze, jaką da nam stwórca)

- co czynić: „Nade wszystko bać się Boga”, a wtedy śmierć (w ogóle przyszłość) nie jest straszna

„Krótkość żywota” - życie : rzecz ulotna, nieuchwytna, trwająca moment

tylko cnota „wiecznie trwa i wiecznie płynie”

- Motyw vanitas - ściśle związany z barokowym światopoglądem, z przekonaniem, że życie na ziemi trwa tyle,

co mgnienie oka. Co robić? 1) wykorzystać ten czas i użyć rozkoszy 2) odrzucić to, co materialne, upatrując

ocalenia od nicości w zawierzeniu Bogu.

* 3. Przedstaw zjawisko sarmatyzmu i dokonaj charakterystyki w oparciu o wybrane utwory.

- Sarmatyzm

- kultura XVII w. Polski : styl życia średniej i drobnej szlachty

- koniec XVI w. : jakoby pochodzimy (polacy) od starożytnego rodu sarmatów

- Sarmacja : ziemie polskie i słowiańskie, zamieszkana w 300 p.n.e. przez legendarnych Sarmatów,

uwaznych za doskonałych, walecznych i mężnych rycerzy (teorię stworzyli historycy renesansowi)

- Sarmata (wzór osobowy i kulturowy)

- hołdował tradycji, dawnym obyczajom, z niechęcią do cudzoziemców, negował obcą modę

- strzegł przywilejów szlacheckich

- uczestniczył (aktywnie) w sejmikach i rokoszach

- wiódł życie ziemiańskie (z czasem się do niego ograniczył)

- cechowało go krasomówstwo (mimo że wykształcenie : zaledwie kolegium jezuickie)

- pobożny (granicząca z dewocją), nietolerancyjny wobec innowierców

- „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska

- źródło histoeyczne, ale i wyraz obyczajowości epoki

- wizerunek przeciętnego, żyjącego w XVII w. w Polsce szlachcica (z wszystkimi jego wadami)

- cechy szlachty mazowieckiej:

- skłonność do wojaczki, ograniczony choryzont myślenia, nieliczenie się ze zdrowiem

- wszczynanie rozbojów, pieniactwo, kłótliwość

- zamiłowanie do życia towarzyskiego, gadatliwość (gawędziarstwo)

- Portret Paska - Sarmaty w „Pamiętnikach”

- typowy szlachcic polski, by nieznany, ale zaciągnął się do wojska, pod wodzą S. Czarnieckiego

przeżył 11 lat przygód, które później opisał ; miał wiele cech szlachty mazowieckiej :

- gwałtowny, porywczy, katował swoich poddanych, więził ich w lochach, torturował i głodził

- szukał okazji do pojedynków, brał udział w zajazdach

- chciwy i kłótliwy, często się upijał i awanturował ; jeździł po sejmach i sejmikach

- fanatyczna religijność (odmawiał modlitwy, śpiewał godzinki)

- mimo że chodził na pielgrzymki do Częstochowy, to miłosierdziem i dobrocią nie grzeszył

- nawet wrogi wobec innych narodów : Szwedzi : naród świński, mieszkańcy Moskwy : naród jaszczurzy

- dusza towarzystwa, ale pod względem moralnym marny. Nie miał wielkiego pojęcia o obowiązkach wobec

ojczyzny. Jednostka bardziej szkodliwa niż pożyteczną (jak ogół ciemnej szlachty współczesnej).

- przykłady Sarmatów : Onufry Zagłoba („Trylogia” Sienkiewicza), Rejent i Cześnik („Zemsta”), Jacek Soplica

5. Molier - mistrz komedii. Jakie rodzaje komizmu dostrzegasz w Świętoszku lub innej komedii?

* Molier (Jean Baptiste Poquelin - 1622-1673)

największy komediopisarz francuski, studiował prawo w Orleanie, dramaturg, reżyser i aktor naraz

* „Świętoszek”

- premiera 1664 r. - w obecności króla, po I przedstawieniu sztuka zniesiona (5 lat czekał na pozwolenie)

- tu streszczenie „Świętoszka” (Tartufe, Orgon, Elmira, Damis, Marianna, Walery)

- potępienie szalbierstwa, zaślepinia i głupoty, sztuka godzi w świętoszków, ale także ludzi zwykłych, szydzi

z fałszywej świętości i obłudy, ale także z nadmiernej ufności

* Komedia Moliera

- typowa komedia charakterów (intryga odgrywa rolę drugorzędną)

- uniwersalność - charaktery spotykane w każdej epoce i społeczeństwie

- charakter bohatera przedstawiony z dużym realizmem, nieco przejaskrawiony portret psychologiczny

postaci, uwaga na jednej z cech (np. obłuda), współczesny temat

- zindywidualizowany (dostosowany do postaci) język, bliski mowie potocznej

- komedia obyczajowa - krytyka wszechwładnej głupoty, dewocji, dorobkiewiczostwa, obyczajów poszczegól

nych warstw społecznych

- cel - poprawiać ludzi rozśmieszając (bawiąc uczyć)

* trzy rodzaje komizmu

Sytuacyjny

zapały miłosne Tartuffe’a, nieświadomego obecności Orgona pod stołem, lub scena gdy Tartufe

już ma wziąć w ramiona Elmirę, lecz ta odsuwa się na bok i odsłania Orgona

Charakterów

Tartuffe - fałszywy świętoszek, obłudnik, łowca posagów; potrafi wyjść z każdej opresji; (zaleca innym

posty i umartwienia, a sam potrafi zjeść dużo; wręcza służącej chusteczkę, by „pierś przysłonić, co sterczy

nieskromnie, ale wstydliwość nie przeszkadza mu kokietować Elmiry - żony Orgona) lub Orgon -

spotęgowane cechy zaślepionego dewota (jego słowa i gesty budzą śmiech)

Językowy (Słowa)

w wielu wypowiedziach Doryny, także w utartym, powtarzanym powiedzonku Orgona o niebie jako o

decydującej sile („Co niebo rozkaże”) cz w pełnym czułości określeniu „Biedaczek”, stosowanym do

Obłudnika (Tartufe)

6. Przedstaw „Pamiętniki” Paska jako dokument epoki i dzieło literackie.

- Pamiętnikarstwo (odmiana literatury) rozwinęło się w baroku, Pasek : czołowy przedstawiciel.

- „Pamiętniki” obejmują lata 1656-1688. W zachowanej kopii brak początku, kilku kart środkowych i końca.

- Pierwsza część : wojenne przygody autora - walki Czarnieckiego ze Szwedami, wojna w Danii, wojna z Mo

skwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego, rokosz Lubomirskiego, czasy Michała Korybuta Wiśnio

wieckiego i Jana III Sobieskiego (walki z Tatarami w 1672).

- Nie jest to dokument historyczny : wydarzenia spisuje autor pod koniec życia, zawodzi go pamięć - miesza

fakty, myli daty.

- Druga część : obrazy z życia ziemiańskiego (swoje polowania, hodowlę ptaków, tresowaną wydrę, podarowa

ną Janowi III), w nich ujawnia się P. jako gospodarz i obywatel. Charakteryzuje mentalność szlachty, obrazuje

jej życie, zwyczaje, upodobania, typ religijności i kultury (czasami samowola, pieniactwo, awanturnictwo)

- Portret Sarmaty - autor mówi o samym sobie, pokazuje też postawę żołnierza (obok rycerskiej bojowości sar

macka samowola), obrazki z rodzinnego życia (zabawy i uroczystości wiejskie).

- Wizerunek szlachty przywiązanej do swobód politycznych, herbowych przywilejów, pełnej niechęci do cu

dzoziemczyzny, ale tolerancyjnej i szanującej zwyczaje lokalne.

* „Pamiętniki” - posiadają ogromną wartość literacką:

- dzieło bliskie gatunkowi wczesnej powieści (narratora jako bohatera literacki)

- barwny styl opowieści, niekiedy dosadny; pełne fantazji opisy batalistyczne, latynizmy (zwroty łac.)

- język potoczny, wzbogacony licznymi anegdotami i przysłowiami

- wspomnienie i autobiografiia

- czasem w opisach wydarzeń hist. wyolbrzymia swą rolę uczestnika wydarzeń.

- wyraźny punktem widzenia (dystans czasowy) - proces narracji staje się dwu płaszczyznowy (narrator nie

tylko opowiada o przebiegu wydarzeń, też ujawnia swoje stanowisko wobec nich)

- odejście od kronikarskiego stylu w stronę literackiej fabularności (sceny batalistycznych).

- wyindywidualizowany język postaci - od potocznego po nadmiernie ozdobny styl oracji (w scenie oświadczyn)

- dzieło na pograniczu prozy narracyjnej, autobiograficznej i historyczno - dokumentacyjnej

- dzięki temu zbliża się do literatury (mimo iż nie pisał „Pamiętników” z takim zamiarem)

7. Omów nowy język barokowego konceptyzmu

- konceptyzm (marinizm) dotyczy raczej nurtu dworskiego, zapoczątkowany przez Giambattista Marino

- cechy

nagromadzenie środków stylistycznych

bogactwo formy, sensualizm (wiedza o człowieku opiera się na doświadczeniu zewnętrznym)

wulgaryzmy, dialektyzmy, archaizmy, makaronizmy (obcy wyraz wpleciony w tekst w języku rodzimym)

- cel : zaskoczenie, olśnienie odbiorcy, nie zawsze pokazywanie prawdy

- w Polsce głównie Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski

- figury retoryczne i nie tylko

koncept (pomysł na nowe, zaskakujące ujęcie tematu -> porównanie trupa i zakochanego)

kontrast (zestawienie przeciwieństw - „miłość-śmierć”)

apostrofy (bezpośredni zwrot do czytelnika : zaskoczenie), pytania retoryczne, zdanie wykrzyknikowe,

anafora (rozpoczynanie każdego wersu od tego samego : „Prędzej.. Prędzej...”, „Z czasem...”)

oksymoron (prosty paradoks, połączenie dwóch sprzecznych wyrazów : „czarny śnieg”, „żywy trup” )

hiperbola (wyolbrzymienie : „cierpię ból srodze”, „morze łez”, „marna marność” )

stałe epitety („usta karminowe”)

peryfrazy (omówienia : szatan - „srogi ciemności hetman”)

inwersja (poprzekręcany szyk wyrazów w zdaniu : „których każdy, póki żyw, niech, jeśli chce, zażyje”)

przerzutnia ( przerzucenie myśli do następnego wersu bez przecinków)

porównania (równolegle z hiperbolą) - homonim (gra słów)

8. Niepokój metafizyczny w poezji Sępa-Szarzyńskiego i metafizyków angielskich.

- metafizyczny : dotyczący istnienia, bytu

- poezja metafizyczna Sępa-Szarzyńskiego : Sonet IV, Sonet V ( z tomiku ‘Rytmy, abo wiersze polskie’)

- Sonet IV („O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem”)

- pytania o miejsce w świecie, o świat, o Boga (sam tytuł jest odpowiedzią) ; świat : arena walki ze złem

- światopogląd Sępa : to co zagraża człowiekowi - szatan („Srogi ciemności hetman”), dobra doczesne

- człowiek złożony z ciała i z duszy (ciało jest domem dla duszy - zazdrości duchowi, że jest wieczny)

- ciało sprowadza ducha człowieka na manowce

- człowiek : wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie - na to co ulotne i na to co trwałe, nieprzemijające

- „Cóż będę robił w tak straszliwym boju?” : zwraca się do Boga : „Ty mnie przy sobie postaw!”

* niepokój metafizyczny : Sęp wie, że jest człowiekiem wolnym, musi dokonać wyboru, niekoniecznie

właściwego. Prosi Boga by mu dopomagał

- Sonet V („O nietrwałej miłości rzeczy świata tego”)

- człowiek z natury „cukruje” sobie podmiot swojego pożądania (będę robił wszystko, żeby go dostać, a

okazuje się później, że wcale nie jest to takie wspaniałe)

- człowiek zawsze ma jakieś pragnienie, ale ciało będzie zawsze sprowadzać na manowce

- dążenie do rzeczy materialnych odwodzi nas od wartości duchowych

- cel ostateczny : miłość do Boga (jak nie, to człowiek schodzi na złą drogę : materializm)

- problem mieć czy być (! Bogaci wolą mieć, a biedni być )

- humanizm heroiczny - walka ze złem

- metafizycy angielscy

9. Niepodobna drasnąwszy maski nie zranić przy tym i twarzy - Molier i Krasicki o swoich współczesnych.

• Krasicki

• Monachomachia, Antymonachomachia, satyry (do Króla)

• klasycyzm : „i śmiech niekiedy może być nauką, jeśli się z przywar, nie z osób natrząsa” - kłóci się z tematem, niektórzy poczuli się dotknięci

• duchowieństwo obróciło się przeciwko Krasickiemu

• chce natrząsać się z przywar, a natrząsa się z osób

• Molier : wyśmiewa świętoszków, ale i nadmierną ufność, ale byli tacy, co się obrazili