Obce poczty na ziemiach polskich w latach 1795–1914

Po trzecim rozbiorze ziemie polskie zostały objęte organizacją poczt państw zaborczych: pruskiej, rosyjskiej i austriackiej. Dążenie do zapewnienia ciągłości usług pocztowych sprawiło, że w pierwszym okresie zaborów nadal używano polskiego wyposażenia pocztowego. Dopiero po 1815 na obszarach poszczególnych zaborów stosowano już wyłącznie akcesoria obowiązujące w danym państwie. Po wprowadzeniu w połowie XIX w. pocztowych znaczków opłaty wchodziły one do obiegu również na byłym obszarze Polski i były kasowane stemplami lokalnymi. W latach 1868–1871 znaczki i całostki poczty pruskiej zostały zastąpione znaczkami Związku Północnoniemieckiego, a od roku 1872 II Rzeszy Niemieckiej. W rejonie Bogatyni w latach 1850–1867 używano też znaczków Królestwa Saksonii.

Księstwo Warszawskie 1807–1815

Po powstaniu Księstwa Warszawskiego w 1807 zorganizowanie poczty powierzono Ignacemu Zajączkowi, mianowanemu Administratorem Generalnym Poczty. Funkcjonowanie poczty zostało oparte na Regulaminie pocztowym dla Księstwa Warszawskiego, wydanym przez księcia Fryderyka Augusta w 1808. Między Warszawą a Poznaniem uruchomiono stałą pocztę dyliżansową. Na terenie Księstwa działało ponad 250 placówek pocztowych (pocztamtów i ekspedycji), a na ponad 116 traktach kursowały poczty wozowe, kariolkowe i konne[3].

Regulamin pocztowy Księstwa Warszawskiego nie przewidywał stosowania nadawczych stempli pocztowych. Każda placówka pocztowa była jednak uprawniona do posiadania pieczęci urzędowej, służącej głównie do zabezpieczania worków pocztowych, dokumentów i przesyłek. Pieczęcie odciskane były przeważnie w laku i posiadały herb Księstwa, herb polski – stanisławski lub inne motywy. Znane są obecnie pieczęcie z urzędów m.in. w Częstochowie, Kaliszu, Koniecpolu, Piotrkowie Trybunalskim, Warszawie i Żarkach. Z okresu Księstwa znane są także stemple o charakterze opłaty, odciskane tuszem na przesyłkach w pogranicznych urzędach pocztowych. Stemple te wskazywały miejscowość urzędu oraz wysokość opłaty pocztowej: zagranicznej (P:Z:G:Sr – Porto, Zagraniczne, Groszy, Srebrem) oraz krajowej (P:K:Zł:Gr – Porto, Krajowe, Złotych, Groszy). W Księstwie Warszawskim opłaty pocztowe obowiązywały adresata. Od opłat zwolniona była korespondencja urzędowa i wojskowa. Opłaty pocztowe były uzależnione od odległości, na którą dostarczana była przesyłka[1][4].

Po upadku Księstwa Warszawskiego, funkcje pocztowe na jego ziemiach przejęła poczta pruska.

Królestwo Polskie 1815–1867

W roku 1815 na ziemiach nowo powstałego Królestwa Polskiego powołano Dyrekcję Generalną Poczt. Wszystkie placówki pocztowe w Królestwie podzielono na: pocztamty, urzędy pocztowe, ekspedycje i stacje przeprzęgowe (poczthalterie). Transport przesyłek odbywał się za pomocą poczt pieszych, konnych, wózkowych, sztafet i ekstrapoczt.

W placówkach pocztowych Królestwa używano pieczęci pocztowych, zarówno lakowych jak i tuszowych. Rysunek pieczęci stosowanych w pocztamtach i urzędach pocztowych obejmował nazwę placówki, herb Królestwa oraz trąbkę pocztową. W ekspedycjach i poczthalteriach zamiast herbu na pieczęciach umieszczony był rysunek korony.

W 1817 „Instruktarzem dla Officyalistów Pocztowych w Królestwie Polskim” wprowadzono na tym terenie tuszowe stemple nadawcze: dwuwierszowe, odbijane w czerwonym tuszu, dla pocztamtów i jednowierszowe (bez daty), odbijane w czarnym tuszu, dla pozostałych placówek. Oprócz nich stosowane były również stemple koliste jednoobrączkowe i dwuobrączkowe z nazwą miejscowości i datą (lub miejscem na wpisanie daty), a także stemple owalne i wielokątne.

1 stycznia 1858 poczta rosyjska wprowadziła do obiegu pierwsze znaczki opłaty o wartości 10, 20 i 30 kopiejek, które były również używane na terenach Królestwa Polskiego. Do kasowania znaczków wprowadzono w marcu tego samego roku stemple numerowe, składające się z czterech kół koncentrycznych i numeru placówki pocztowej w środku.

Do roku 1844 napisy na pieczęciach i stemplach umieszczane były w języku polskim, w latach 1844–1851 napisy były dwujęzyczne (polsko-rosyjskie), a po roku 1851 wyłącznie w języku rosyjskim. Obecnie znane są stemple i pieczęcie z większości placówek pocztowych Królestwa.

Z dniem 1 stycznia 1860 autonomiczne władze Królestwa wprowadziły do obiegu znaczek opłaty o wartości 10 kopiejek, który jest uważany za pierwszy polski znaczek pocztowy. Projekt znaczka, wzorujący się na obiegowych znaczkach rosyjskich, przygotował rytownik Banku Polskiego H. Majer, a wydrukowała je, w nakładzie 3 milionów sztuk, Fabryka Stempla w Warszawie. Rysunek znaczka przedstawiał godło Imperium Rosyjskiego z tarczą z godłem Królestwa oraz napis „ZA ŁÓT KOP. 10” (za łut kopiejek 10). Znaczek ten przeznaczony był do obiegu wewnętrznego na terenie Królestwa oraz do korespondencji z Rosją. Listy zagraniczne opłacano nadal gotówką[1].

Po upadku powstania styczniowego Dyrekcję Generalną Poczt Królestwa Polskiego podporządkowano całkowicie Głównemu Zarządowi Pocztowemu Cesarstwa Rosyjskiego, jako Okręg Pocztowy Zachodni. Pierwszy polski znaczek pocztowy został wycofany z obiegu z dniem 1 kwietnia 1865, kiedy to ponownie zastąpiły go znaczki rosyjskie. Cały pozostały nakład tego znaczka (w liczbie 208515 szt. został zniszczony. W okresach 1 stycznia – 1 kwietnia 1860 oraz 1 lutego – 1 kwietnia 1865 na przesyłkach występowały frankatury mieszane, z polskim i rosyjskimi znaczkami opłaty[1].

Wolne Miasto Kraków 1815–1846

Dodatkowy traktat z 1815 między Austrią, Prusami i Rosją gwarantował posiadane przez Wolne Miasto Kraków własnej poczty. Jej organizacja była oparta na przepisach i akcesoriach pozostałych po Księstwie Warszawskim. Poczta ta stosowała pieczęć z napisem „POCZTAMT GŁÓWNY WOL. MIASTA KRAKOWA” z herbem i trąbką pocztową. Nadto na terenie miasta działały poczty Prus i Austrii oraz Główny Zagraniczny Urząd Pocztowy Królestwa Polskiego.

Poczty prywatne 1867–1900

Na terenie Prus i zaboru pruskiego w drugiej połowie XIX w. powstało wiele koncesjonowanych poczt prywatnych, które były uprawnione do lokalnej obsługi korespondencji. Na ziemiach polskich funkcjonowały następujące poczty prywatne

1.Tomasz Chronowski, Księstwo Warszawskie, Bydgoszcz 2010

2. Andrzej Fischer, Jerzy Walocha: Katalog polskich znaków pocztowych 2010. Tom I, Bytom-Kraków, 2009