STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE

METODY BADAWCZE

Nauka o stosunkach międzynarodowych nie dysponuję żadnymi specyficznymi, właściwymi tylko dla niej,metodami badawczymi. Korzysta jak wiele innych dyscyplin z wielu metod o charakterze zarówno ilościowym jak i jakościowym.

Metoda behawioralna – polega na systematycznej analizie wszystkich istotnych danych empirycznych w celu odkrycia związków przyczynowo-skutkowych między nimi.

Metoda instytucjonalna – jedna z pierwszych i najbardziej popularnych metod stosowanych w analizie politologicznej. Istotą tej metody jest opis instytucji, systemów prawnych i struktur decyzyjnych.

Teoria racjonalnego wyboru – to metoda często stosowana do analizy zachowań i sposobów podejmowania decyzji aktorów międzynarodowych. W jej ramach istnieją różne dziedziny, takie jak teoria gier, teoria wyboru społecznego czy teoria wyboru publicznego.

W internacjologii popularne są również – metody szczegółowe. Najważniejsze z nich to:

Raport empiryczny – metoda polegająca na opisie wybranego zjawiska oraz ocenie – interpretacji jego poszczególnych elementów.

Metoda porównawcza – polegająca na analizie dwóch lub więcej obiektów należących do tej samej klasy zjawisk w celu zidentyfikowania cech wspólnych.

Studium przypadku – analiza jednego wybranego przypadku: zjawiska, bytu, procesu. W zależności od swojej odmiany (jest ich pięć). Studium przypadku może służyć rozmaitym celom: falsyfikacji lub wstępnej weryfikacji teorii, opisowi poprzez prawa, próbie prawdopodobieństwa teorii czy wstępnej identyfikacji problemu.

Modelowanie – to metoda, której istotą jest prezentacja w określonej formie (wzoru,grafu,schematu,wykresu) zebranych uprzednio danych w celu zbudowania bądź dostrzeżenia procesów.

Symulacja – jest metodą polegająca na próbie przewidywania zjawisk i procesów na podstawie przyjętych danych oraz założeniu określonego poziomu wiedzy aktorów podejmujących decyzje w danej sytuacji.

Ranking – polegający na ustaleniu kolejności badanych obiektów według wybranego kryterium.

MODELE EKSPLANTACJI KLASYCZNEJ

Nurt klasyczny jest najwcześniejszy z istniejących w nauce o stosunkach międzynarodowych (określany również jako przednaukowy). Obejmuje dwa, wciąż obecne w dyskusjach na temat stosunków międzynarodowych, systemy pojęć – wyjaśnianie i prognozowanie. Nurt klasyczny rozwijał się w trzech fazach. Faza pierwsza lata 30. XX w. faza druga lata po 1945 r. do połowy lat 50. Faza trzecia lata 70 i początek 80. Klasyczne podejście do stosunków międzynarodowych zbudowane jest na dwóch paradygmatach. Są to paradygmat idealistyczny i realistyczny. Ten pierwszy określany właśnie jako przednaukowy – został sformułowany przez prezydenta Stanów Zjednoczonych W.Wilsona pod koniec I wojny światowej. Wyrażał on przeświadczenie, iż świat bez wojen i przemocy jest możliwy, jeżeli zostanie otwarty na demokrację oraz instytucję międzynarodowe. Ostateczny kształt programu przebudowy stosunków międzynarodowych i zasadnicze jego elementy zawarł W. Wilson w programieogłoszonym 18 stycznia 1918 r. znanym jako „14 punktów prezydenta W.Wilsona” Jego podstawowe założenia to: demokratyzacja stosunków wewnątrzpaństwowych i międzynarodowych, wolność w przepływie ludzi, prawo narodów do samostanowienia, uznanie politycznej niezależności i terytorialnej integralności państw, bez względu na ich wielkość, liberalizm gosp. i handlowy, pokojowe formy rozwiązywania sporów międzynarodowych (mediacje misje pokojowe). Oznacza to że w idealistycznym modelu stosunków międzynarodowych w stosunkach między państwami panuje zgoda i harmonia państwa poszukują raczej tego co je łączy a nie dzieli a jeżeli już pojawią się wojny czy konflikty to są one wyrazem spisku złych narodów.

Idealistyczny program przebudowy systemu międzynarodowego nie wytrzymał próby czasu podczas wielkiego kryzysu gosp. lat 30. oraz II wojny światowej. Zaczęły pojawiać się inne normy, inne wartości i kategorie, opisujące oraz wyjaśniające mechanizmy jakimi kierują się państwa w polityce zagranicznej i jakimi rządzi się polityka światowa. Książka E. Carra The Twenty Years Crisis 1919-1939 stanowiła klucz do poznania rzeczywistości międzynarodowej: świata polityki, interesów, walki i intryg. Niekonsekwentny i nie w pełni wiarygodny paradygmat stawał się anachronizmem, nieprzystającym do gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości, w której prawo międzynarodowe było łamane przez najsilniejszych. Liga Narodów działała nie w pełni skutecznie interesy poszczególnych państw stawały się wartością nadrzędną wobec interesów wspólnoty międzynarodwej czy dóbr uniwersalnych, jak pokój, bezpieczeństwo, a o pozycji państw w systemie międzynarodowym decydować zaczynały zalecenia i rady zawarte w pracach T. Hobbesa, Machiavellego czy Nietschego – wielbiciela siły i przemocy, przed którą wszystko musi ustąpić. Rodziło się zapotrzebowanie na nowe, bardziej realistyczne analizy polityki okresu poprzedzającego wybuch II wojny światowej oraz prognozy dotyczące jej bezpieczeństwa po zakończeniu działań wojennych. Głównymi przedstawicielami rodzącego się w okresie międzywojennym i rozwijanego w okresie zimnej wojny paradygmatu realistycznego są m.in. Niebuhr, Carr, Reinhold a przede wszystkim H. Morgenthau, besprzecznie uważany za jego czołowego przedstawiciela i twórcę. Jego praca Politics Among Nattons opublikowana po raz pierwszy w 1948 r. stała się na długie lata podręcznikiem do nauki o stosunkach międzynarodowych.

Wymienieni klasycy paradygmatu realistycznego swe inspiracje teoretyczne czerpali z prac Tukidydesa, Machiavellego, Hobbesa. Dla tych świat polityki to świat walki i rywalizacji, przeznaczenia, nieuchronności, dramatycznych wyborów.

Paradygmat realistyczny – uznawany powszechnie za jeden z trzech podstawowych paradygmatów w nauce o stosunkach międzynarodowych – jest bezsprzecznie przykładem najlepiej rozwiniętego klasycznego nurtu badań w literaturze światowej.

SPOŁECZNOŚĆ MIĘDZYNARODOWA: NEOKLASYCZNY KOMPROMIS

Paradygmat „społeczności międzynarodowej” wypełnia kanon klasycznego podejścia do dyscypliny. Jego usytuowane pomiędzy neoklasycznym idealizmem i neoklasycznym realizmem wskazuje, iż twórcy próbują wybrać z nich założenia uważane za istotę badań i budować na tym właściwy dyscyplinie obszar badań. Klasycznie wpisuje się on w model M. Wighta trzech tradycji badawczych w nauce o stosunkach międzynarodowych tj. realizm, racjonalizm, rewolucjonizm.

Paradygmat społeczności międzynarodowej niezależnie od różnic odnośnie metodologi, podstawowych wartości określających jego istotę i podstawowe wartości, postrzega państwo jako organizację społeczną a politykę międzynarodową jako specyficzny rodzaj polityki, ponieważ brak w jej definicji elementu władzy i jej hierarchicznej struktury, w której są podporządkowani i rządzacy. Nie ma także rządu światowego, który dbałby o bezpieczeństwo państw i czułby się za nie odpowiedzialny. Widać więc wyraźnie, iż ten optymistyczny, ale nie naiwny, sposób wyjaśniania polityki państw, instrumentów ich działania, zasad, wedle których urządzony jest świat i którymi kierują się państwa, jest przepełniony wiarą w nieograniczone możliwości ludzkiego rozumu, jego moralnej kondycji i woli istnienia w pokoju.

NURT MODERNISTYCZNY

Krytyka klasycznego nurtu badawczego pojawiła się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 50. Jego twórcom zarzucano przede wszystkim brak naukowych metod badawczych, nadmierny normatywizm oraz ideologizujący sposób opisu i wyjaśniania zachowań się państw w środowisku międzynarodowym. Najistotniejsza jednak płaszczyzna krytyki wiązała się z państwowocentrycznym poziomem analizy, jaki dominował w ich pracach. Sugerowano więc konieczność przeniesienia poziomu badań z państwa na poziom systemu międzynarodowego, w którym oprócz państw ważne są także podmioty niepaństwowe, jak choćby co raz liczniejsze organizację rządowe, pozarządowe i transnarodowe. Procedury wyjaśniania behawioralnego miały zastąpić wcześniejsze redukcjonistyczne metody. Pod względem różnorodności metod badawczych nurt behawioralny uważany jest za jeden z najbogatszych najróżnorodniejszych. Ogólnie można jednak wskazać trzy dominujące paradygmaty: systemowy, teorii pola oraz teorii więzi.

- Analiza systemowa z założeniami metodologicznymi do badanego przedmiotu czy zjawiska stawała się inspirującą ofertą poznawczą. Pozwalała bowiem badać procesy zmian stanów stosunków międzynarodowych i systemów międzynarodowych praktycznie we wszystkich poziomach czasoprzestrzennych w przeszłości teraźniejszości i przyszłości.

- Teoria pola zwana inaczej analizą czynnikową, rozwijała się w Stanach Zjednoczonych pod koniec lat 50. Jej najważniejszymi przedstawicielami są: Wright, Snyder, Hoffman, głównym zaś celem było poznanie sił sprawczych modelujących stosunki międzynarodowe, stany tychże stosunków i ich dynamikę oraz zbadanie jak oddziałują na uczestników stosunków międzynarodowych, ich politykę, procesy decyzyjne itp.

- Typowe dla teorii więzi jest założenie, że zachowanie się podmiotów stosunków międzynarodowych jest zdeterminowane ich przynależnością do wielu różnorodnych systemów międzynarodowych. Ten fakt powoduje, że podejmowane przez państwo decyzje, określone działania czy oddziaływania międzynarodowe są pochodną zachowań się tychże systemów.

POSTMODERNISTYCZNA REWOLUCJA W NAUCE O

STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

O ile idealizm, realizm i behawioralizm stworzyły w miarę spójny i logiczny system kategorii, metod i technik badawczych, o tyle postmodernistyczna rewolucja skomplikowała status nauki i pogłębiał już istniejące różnice.

STRUKTURALNY REALIZM I NEOREALIZM

Jednym z największych przedstawicieli neorealizmu jest K. Waltz, uczeń i kontynuator myśli Morgenthaua. Ze względu na nadmierne eksponowanie struktury systemu międzynarodowego, często zalicza się go do tzw. strukturalnego realizmu. Jeszcze w książce Man, State and War, wydanej w 1959 r. pozostawał pod silnym wpływem klasycznego realizmu, a wydana 20 lat później Theory of International Politics jest jedną z najbardziej przełomowych prac, a także z nowym spojrzeniem na państwo, system międzynarodowy, politykę zagraniczną, anarchię systemu. Tym co zadecydowało o ponownej atrakcyjności tej klasycznej teorii stosunków międzynarodowych, było zmodyfikowanie przez K. Waltza założeń klasycznego realizmu poprzez odejście od postrzegania państwa jako autonomicznego aktora polityki światowej, krążącegopo orbicie swych państwowych interesów, oraz przyjęcie, że struktura owego systemu jest raczej anarchiczna, a tym, co ją charakteryzuje, są interakcje między poszczególnymi państwami i funkcjami, jakie pełnią.

NEOLIBERALNA PLURALISTYCZNA WIZJA ŚWIATA

Świat końca lat 80 i początków lat 90 XX w. kiedy nurt neoliberalny rozwijał się szczególnie dynamicznie, był diametralnie różny od swego westfalskiego pierwowzoru. To co się w nim zmieniło, to przede wszystkim pojawienie się silnego rywala państwa, do niedawna jeszcze pławiącego się w luksusie, braku konkurenta w walce o wpływy oraz źródła władzy. Zmieniały się także wyznaczniki i mierniki potencjału państwa oraz źródła jego niezależności w systemie międzynarodowym. Zmieniał się także charakter i rodzaje powiązań między państwami a aktorami niesuwerennymi.

W pluralistycznej interpretacji świata rywalizacja i walka musiały ustępować współpracy międzynarodowej i woli kompromisu, bezpieczeństwo ekonomiczne stawało się ważniejsze od ekonomicznego przetrwania, ład międzynarodowy wymagał elastycznych zabezpieczeń. Sięgając do korzeni wyłaniającego się postmodernistycznego świata, nie sposób oprzeć się wrażeniu że jest w nim wiele idei i wartości, jakie dominowały w klasycznym idealistycznym paradygmacie.

GLOBALIZM ( NEOMARKSIZM )

Wysiłek zbudowania teorii stosunków międzynarodowych koncentruję się przede wszystkim na globalnych stymulatorach zmian, głównie ekonomicznych centrach dominacji oraz walce klas, traktując je jako podstawowe nośniki transformacji systemu międzynarodowego. Ten fakt sprawia, że jak się go powszechnie postrzega, globalizm stanowi swoisty worek koncepcji i propozycji badań współczesnych stosunków międzynarodowych i polityki światowej. O ile marksizm jest teorią społeczno-ekonomicznej dominacji, o tyle globalizm czy neomarksizm wskazuje na społeczne, ekonomiczne i kulturowe źródła dominacji. Koncentrując uwagę na ekonomicznych problemach dużych grup społecznych, twórcy globalizmu wskazują na dwa rodzaje interakcji określających jego charakter. Są to interakcje dominacji i podporządkowania. One decydują o strukturze systemu globalnego oraz możliwościach państw. Główną przesłanką jego twórców jest przeświadczenie o ewolucji kapitalizmu w kierunku budowy uniwersalnego, wyzwolonego społeczeństwa.

KRYTYCZNA TEORIA POSTMODERNISTYCZNA

W latach 90. ropoczynała się kolejna – trwająca do dzisiaj czwarta debata, w istocie rzeczy w tej debacie nikt z nikim nie debatował, formułowano za to serię twierdzeń i hipotez na temat płynnie widzianej rzeczywistości międzynarodowej po zakończeniu zimnej wojny. Ten nurt tworzą przede wszystkim takie cząstkowe teorie (podejścia) jak konstruktywizm, feminizm, ruch zielonych. Łączy je relatywizacja wszystkich dotychczasowych paradygmatów stosunków międzynarodowych – najlepszym przykładem jest teoretyczny dekonstruktywizm. Epistemologiczny obszar, jaki uznano za ważny dla poznania istoty stosunków międzynarodowych to wiedza i wartości, zwłaszcza te uznawane za trwałe podstawy relacji międzynarodowych.