Językoznawstwo ogólne wykłady prof A Pajdzińskiej (2010 2011)

JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE

Podział ze względu na rodzaj badań:

  1. Językoznawstwo opisowe (synchroniczne) – opisuje język.

  2. Językoznawstwo historyczne (diachroniczne) – bada rozwój języka.

JĘZYK – jest systemem znaków.

ZNAK – byt materialny, dostępny naszemu poznaniu umysłowemu.

Wszystko może stać się znakiem, żyjemy wśród znaków, znak składa się z dwóch aspektów: jest formą, którą odbieramy za pomocą zmysłów i która niesie treść, znaczenie.

Wszystkie znaki dzielimy na dwie grupy:

  1. Symptomy, oznaki,

  2. Sygnały (znaki konwencjonalne).

Sygnały uważa się za prawdziwe znaki. Symptom jest znakiem tylko dla odbiorcy, to uboczna wartość znakowa, nie ma nadawcy (np. jesień – spadające liście; choroba – katar). Symptomy często nie są zamierzone, to zjawiska naturalne, które są interpretowane przez człowieka. Wszystkie symptomy mają charakter prawdopodobieństwa (np. żółte liście – jesień, susza, złe powietrze).

Sygnały są to pełne znaki. Występuje nadawca i odbiorca. W przeciwieństwie do symptomów są dwustronne i intencjonalne. Możemy podzielić je na:

  1. Sygnały asemantyczne, apele – Są one znakami zarówno dla nadawy, który nadaje je celowo, jak i dla odbiorcy, a co za tym idzie, są także znakami zwrotnymi, kontrolowanymi przez nadawcę. Typowymi przykładami apeli są produkty sztuki artystycznej, jak ornamenty lub malowidła i rzeźby abstrakcyjne.

  2. Sygnały semantyczne – odnoszą się do zjawisk świata zewnętrznego i kierują uwagę odbiorcy na te zjawiska.

SYSTEMY (KOD)

Systemy znaków mogą być bardzo różne, mogą różnić się liczbą, ale także cała zasadą budowy systemu. System jest zbiorem.

JĘZYK – system znaków arbitralnych i system dwuklasowy.

KANAŁ – droga jaką znak dociera do człowieka. Są drogi:

Jest tyle kanałów ile zmysłów.

SUBKOD

- subkod wzrokowy – pismo,

- subkod słuchowy – mowa,

- subkod dotykowy – dla niewidomych.

MOTYWACJA

Znaki językowe w większości są motywowane.

Motywacja słowotwórcza i semantyczna występuje tylko w językach wyrazowych.

OPOZYCJE

SYSTEM TEKST (REALIZACJA SYSTEMU)
  • Abstrakcyjny

Odbieramy tekst kanałami.
  • Zbiór znaków

Jest konkretny.
  • Społeczny

Charakter indywidualny, stworzony przez nadawcę.
  • Alinearny, w naszej głowie

Uporządkowany, linearny,
  • Paradygmatyczny

Relacja syntagmatyczna.

RELACJE:

JĘZYK JAKO SYSTEM

Język jest systemem dwuklasowym o charakterze arbitralnym. Możemy w nim wyróżnić:

Gramatyka Jednostka abstrakcyjna
Fonologia Fonem dźwięk
Morfologia (słowotwórstwo, fleksja) Morfem morf
Składnia Wyraz/Syntaktem
  1. FONOLOGIA

Jednostką jest fonem – wiązka cech dystynktywnych, zbiór głosek, które nie wchodzą w opozycje fonologiczne. Fonemy wchodzą w relacje fonologiczne.

Opozycje:

Opozycje:

Warianty fonemów – ALOFONY:

Funkcje fonologii:

  1. MORFOLOGIA

Morfem – najmniejsza cząstka znakowa posiadająca znaczenie.

Warianty morfemów = ALOMORFY

Różne typy morfemów ze względu na funkcje:

  1. Słowotwórcze – funkcja nazywająca i kategorialna, np. p’es-ek,

  2. Fleksyjne – wykładniki kategorii, np. liczba, czas; funkcja wewnątrztekstowa.

Supletywizm – w obrębie paradygmatu danego wyrazu mamy do czynienia z całkowitą zmianą morfemu, np. rok – lata; człowiek – ludzie; morfemy te wyrażają to samo znaczenie.

Synkretyzm – ta sama forma w paradygmacie jest wykładnikiem tej samej funkcji, np. pani, kogo nie ma? Komu się przyglądam? Pani, liceum, muzeum. Ważny jest tutaj szyk.

Morfem zbudowany jest z fonemów. Jednostki poziomu niższego budują jednostki poziomu wyższego.

Morfonemy – fonemy, które w morfemie alternują.

  1. SKŁADNIA

Kategorie rzeczownika:

Kategorie czasownika:

Kategoria przymiotnika:

Zmiana w obrębie kategorii ma wpływ na znaczenie zdania.

Reguły:

  1. Semantyczno-syntaktyczne – są najważniejsze, ponieważ język służy porozumiewaniu się i poznawaniu świata. Obcokrajowcy np. mówią niegramatycznie – ‘pić herbata’, ale da się ich zrozumieć. Reguła łączenia słów.

  2. Formalno-składniowa – najważniejszy jest tu czasownik. Akomodacja – dostosowywanie się do siebie innych wyrazów.

  3. Linearnego uporządkowania – czyli szyku. W języku polskim szyk nie wyraża funkcji składniowej, bo wyrażają ją końcówki fleksyjne = szyk luźny. Jednak są pewne zasady. Szyk jest używany do aktualnego rozczłonkowania zdań. Zmiana szyku w niektórych wypadkach może zmieniać znaczenie.

Semantyzacja szyku – kolejność wyrazów wpływa na znaczenie.

Jednostki leksykalne – wyrazy i frazeologizmy.

WYRAZY – TWORZENIE WYRAZÓW:

Derywacja – tworzenie wyrazów pochodnych od jednego trzonu.

Kompozycja

Skrótowce

- literowce PKP, pierwsze litery stanowią nazwę,

- głoskowce, bierzemy z wyrazu głoski, np. PAN,

- sylabowce, nie zawsze sylaby są brane do nowej nazwy, np. Semafor,

- mieszane, np. Cepelia.

Kontaminacja

Metateza

Zapożyczenia

- zapożyczenia właściwe,

- kalka - tylko struktura wyrazu przeniesiona na język polski,

- repliki semantyczne – zapożycza się jedynie znaczenie, np. goryl – ochroniarz,

- neosemantyzmy – nadawanie wyrazom właściwym jeszcze jednego znaczenia, np. małpa – zwierzę, @.

Frazeologizmy

Podział:

  1. Związki frazeologiczne samodzielne, np. wyszło szydło z worka, masz babo placek => FRAZA, frazy nawiązane – podsumowują wypowiedź, np. i po ptakach.

  2. Połączenia fragmentaryczne, tworzą zdanie z innymi elementami. Zwroty, które pełnią funkcje czasownika, najczęściej orzeczenie: ani mru mru; ani be ani me; a my w nogi; może być zaimek, rzeczownik, przymiotnik, np. bądź sobą; leżeć dębem; dwoić i troić się; rzeczownik w mianowniku – komuś pęka serce z żalu.

WZBOGACANIE JĘZYKA

SYSTEM – w zasobie leksykalnym widzimy pewne zależności.

  1. Jednostki leksykalne wchodzą w relacje semantyczne.

  1. Pewne grupy leksykalne tworzą pola znaczeniowe, pola wyrazowe – zbiór jednostek leksykalnych o różnym znaczeniu nadrzędnym. Zbiór ten jest wewnętrznie uporządkowany, relacje jakie tam zachodzą są powiązane przynależnością do pewnej kategorii.

  2. Struktura wyrazu wieloznacznego, polisemia – dane znaczenie jest powiązane ze znaczeniem następnym, np. korona królewska i korona drzewa – są na górze; podobieństwo kształtu; podobieństwo metaforyczne, skojarzeniowe itp., znaczenia można ze sobą powiązać.

  1. Pewne komponenty znaczeniowe powtarzają się, np. ojciec, chłopiec, wujek.

JĘZYK

  1. ARBITRALNOŚĆ – związek między znaczeniem a formą znaków jest nieumotywowany.

  2. KONWENCJA – obowiązująca norma.

  3. GIĘTKOŚĆ – elastyczność systemu, możliwość dostosowania.

  4. DWUSTOPNIOWOŚĆ – podwójne rozczłonkowanie, poziom fonologiczny i gramatyczny.

  5. PRODUKTYWNOŚĆ – tworzenie nowych znaczeń.

  6. NIECIĄGŁOŚĆ – dyskretny, różnice między elementami językowymi są skokowe.

  7. ZDALNOŚĆ – możemy się odnieść do przedmiotów odległych w czasie i w przestrzeni.

  8. PRZEMIENNOŚĆ – każdy kto nadaje komunikat może go odbierać, raz jesteśmy nadawcą, raz odbiorcą.

  9. SPRZĘŻENIE ZWROTNE – nadawca słyszy swoją wypowiedź i może ją korygować, mówić głośniej, ciszej, bardziej zrozumiale.

  10. WYSPECJALIZOWANIE – brak powiązania wypowiedzi z jej następstwami.

  11. DROGA KULTUROWA – przekazywanie tą drogą, jest wyuczalny.

  12. SAMOZWROTNOŚĆ – za pomocą języka możemy mówić o języku, nie tylko świecie.

  13. NADUŻYWALNOŚĆ – może być używany w celu zmylenia odbiorcy, np. kłamstwa, manipulacja.

- dążenie do samoregulacji, do stanu idealnego, czyli żeby był wystarczalny i ekonomiczny, stan równowagi, optymalny jest język sprawny i wyrażalny.

- PRAWO UZUPEŁNIANIA SYSTEMU JĘZYKOWEGO – podniesienie wystarczalności kodu, przejawem tego prawa jest nadawanie nazw nowym zjawiskom w świecie, odkryciom, przedmiotom.

- PRAWO UPRASZCZANIA SYSTEMU JĘZYKOWEGO – wnoszenie nowego wysiłku, ekonomia języka, np. uproszczenie systemu sylab, zanikły głoski długie i krótkie, liczba podwójna, wyrazy które przestały być używane.

- PRAWO RÓZNICOWANIA ZNAKÓW JĘZYKOWYCH – zanik tego co za mało różni się od innych elementów, np. jery za mało różniły się od samogłosek.

- PRAWO UŁATWIENIA EMISJI DŹWIĘCZNOŚCI I ICH ZESPOŁÓW – kiedyś inaczej artykułowało się h i ch, ż i rz, l i ł; przejawem są też upodobnienia.

FUNKCJE JĘZYKA

CARL BUHLER

JAKOBSON

Kontekst (informacyjna)

Komunikat (poetycka)

N (ekspresywna - emotywna) ------------- O (impresywna - konatywna)

Kod (metajęzykowa)

Kontakt (fatyczna)

- Funkcja ekspresywna (nastawienie na nadawcę),

- Funkcja impresywna (na odbiorcę),

- Funkcja informacyjna (na kontekst),

- Funkcja poetycka (na komunikat),

- Funkcja fatyczna (na kontakt),

- Funkcja metajęzykowa (na kod).

Schemat ten spotkał się z krytyką, pokazywano nierównorzędność funkcji, niektóre są drugoplanowe.

Te funkcje są niewystarczalne.

GRZEGORCZYKOWA

Podział na funkcje języka i funkcje wypowiedzi.

FUNKCJE SYSTEMU

FUNKCJE WYPOWIEDZI

FUNKCJE WYPOWIEDZI

  1. Zamierzone (informacyjna, pozainformacyjna).

  1. Sprawcza – stan rzeczy poza wypowiedzią, może być realizowana na mocy wiary lub konwencji społecznej, ludowe rytuały, religia, zaklęcia, związane z systemem prawnym, instytucjami; człowiek podporządkowuje się pewnym konwencjom.

  2. Nakłaniająca – elementy wypowiedzi, które mają na celu wpłynięcie i skłonienie odbiorcy do działań, wpłynąć na stan mentalny odbiorcy.

  3. Perswazyjna – wpływanie na odbiorcę ze świadomością odbiorcy, gdy odbiorca nie zdaje sobie z tego sprawy jest to manipulacja.

  4. Ekspresywna.

  5. Poetycka, kreatywna – konstruowanie tekstu, nadorganizacja tekstu na wielu poziomach (gramatycznym, stylistycznym), stwarzanie nowych światów, pokazywanie problemów świata realnego.

  1. Niezamierzone (socjolingwistyczna – prezentowanie siebie; nadawca często chce ukryć cechy).

JĘZYKI

Wszystkie języki dają się podzielić na języki etniczne (narodowe) oraz pomocnicze.

Języki etniczne:

  1. Wegetujące, np.. SCS, łacina (jeszcze się ich czasem używa, ale nie do codziennych rozmów).

  2. Zrekonstruowane, nie zachowały się żadne teksty, np. praindoeuropejski.

  3. Odcyfrowane – tymi językami posługiwali się ludzie w przeszłości.

JĘZYKI

Języki etniczne Języki pomocnicze

Żywe martwe międzyetniczne tajne

Znormalizowane wegetujące

Nieznormalizowane zrekonstruowane

odcyfrowane

JĘZYKI POMOCNICZE

  1. Języki międzyetniczne – stworzone po to, aby zrozumiały się osoby różnych narodowości; mogą się tworzyć spontanicznie, bardzo łatwe gramatycznie; lub sztucznie utworzone, np. esperanto, przez konkretną jednostkę.

  2. Języki tajne – stworzone specjalnie do tego, aby posługiwała się nim tylko pewna grupa, np. złodzieje.

KLASYFIKACJA

  1. Geograficznym rozprzestrzenieniem,

  2. Funkcjami, historią,

  3. Właściwościami, budową składniową.

  1. Przestrzenna/geograficzna,

  2. Funkcjonalna,

  3. Genetyczna,

  4. Typologiczna.

  1. PRZESTRZENNA

  1. Chiński,

  2. Angielski,

  3. Hiszpański,

  4. Hindi, arabski,

  5. Portugalski,

  6. Bengalski,

  7. Rosyjski,

  8. Niemiecki.

  1. Afryka,

  2. Azja,

  3. Region Pacyfiku,

  4. Ameryka,

  5. Europa.

  1. FUNKCJONALNA

- religia (chrześcijaństwo prawosławne i rzymskokatolickie wiązane z łaciną i SCS, islam – arabski, buddyzm – sanskryt),

- podboje – pojawienie się danego języka na innym terenie poprzez kolonizację,

- przewaga cywilizacyjna narodu posługującego się danym językiem.

3. GENEALOGICZNA

August Schleicher

Drzewo genealogiczne języków – graficzny obraz stosunków pokrewieństwa zachodzących pomiędzy językami. Może zachodzić pokrewieństwo różnego stopnia zależnie od okresu ich wspólnego rozwoju. Ukazuje ewolucję w czasie.

Johannes Schmidt

Cel:

ZASADY REKONSTRUKCJI

  1. Wykluczenie rozszczepień niewarunkowanych.

Język ‘a’ ma jeden fonem, język ‘b’ ma dwa fonemy i nie znamy przyczyn rozszczepienia, wówczas uznajemy język ‘b’ za starszy, ponieważ łatwiej jest skrócić do jednego fonemu (może być to zanik danego fonemu, dwa fonemy do jednego).

  1. Wnioskowanie o starszeństwie elementów poprzez obserwację tych elementów w przestrzeni.

Element jest starszy, gdy występuje na peryferiach, gdzie wolniej dochodzi do zmiany, tzw. zjawisko archaizmu peryferycznego.

Jeśli nie występuje to zjawisko, wówczas najstarszy element jest ten, który występuje na większym terytorium.

  1. Analiza ogólnojęzykowych tendencji językowych – c, k, cz – najstarsze k.

TYPY REKONSTRUKCJI

Metody te pokazują zjawiska fonologiczne, gramatyczne, morfologiczne. Kiedyś brano pod uwagę przede wszystkim system gramatyczny, ponieważ uważano, że zmienia się najwolniej, dopiero później zaproponowano nową metodę – glotochronologię.

GLOTOCHRONOLOGIA – SWADES LEES

(często zmienione) przeszły na języki.

  1. TYPOLOGICZNA

- fonologicznych,

- morfologicznych,

- składniowych,

- słownikowych.

- prymarne – właściwości łączące języki, np. występowanie samogłosek.

- sekundarne – te właściwości różnią języki.

SYSTEM FONOLOGICZNY

- samogłoskowy – samogłosek jest więcej niż 30%,

- spółgłoskowy – ponad 70%.

- ubogi system fonologiczny – od 13 do 20 fonemów, np. australijski;

- umiarkowanie bogaty system – od 20 do 45, np. polski;

- bogaty system fonologiczny – od 45 do 75, np. kaukaski.

- Języki samogłoskowe (stosunek samogłosek do spółgłosek jest większy niż jeden), w tekście spotykamy więcej samogłosek;

- Języki równowagi – stosunek równy jeden;

- Języki spółgłoskowe (stosunek mniejszy niż jeden), w tekście więcej jest spółgłosek.

- Język samogłoskowy – sylaba złożona z samogłoski lub spółgłoski i samogłoski;

- Język równowagi – sylaba złożona z samogłoski i spółgłoski;

- Język spółgłoskowy – sylaba złożona z kilku spółgłosek i jednej samogłoski.

- Mogą być tak samo ważne jak fonemy – języki prozodyczne, np. rosyjski, akcent wpływa na znaczenie wyrazu.

- Prozodia nie pełni funkcji dystynktywnej, języki nieprozodyczne dzielą się na:

* Umiarkowanie nieprozodyczne – prozodia pełni funkcję delimitacyjną,

* Skrajnie nieprozodyczne – rzadkie używanie prozodii.

SYSTEM MORFOLOGICZNY

KLASYFIKACJA I

3 TYPY JĘZYKÓW WYRAZOWYCH

  1. JĘZYKI AGLUTYNACYJNE - połączenie morfemów są luźne, a morfem gramatyczny pełni tylko jedną funkcję, np. język turecki.

Języki te mają przejrzystą budowę gramatyczną, morfem pełni tylko jedną funkcję. Występuje zjawisko dostosowywania się wszystkich samogłosek do pierwszej samogłoski (np. e tylne). Brak prozodii.

  1. JĘZYKI FLEKSYJNE – połączenie morfemów jest ściślejsze (końcówki fleksjne), możliwa komunikacja funkcji morfemu gramatycznego.

  2. JĘZYKI ALTERNUJĄCE/INFIGOWANE – zespolenie morfemu gramatycznego z morfemem gramatycznym jest najściślejsze; kumulacja funkcji:

- np. języki semickie, rdzeń to trzy spółgłoski:

JHW – JAHWE

SLM – POKÓJ

- nośnikiem znaczenia są 3 spółgłoski, pomiędzy którymi wymieniają się samogłoski alternacja; odpowiednik naszej leksyki:

Hamala – niósł

Hamal – tragarz

Himi – ciężar

Homail – nogi

- wymiana samogłosek pozwala tworzyć nowe wyrazy.

KLASYFIKACJA II

Pod względem pozycji morfemu gramatycznego.

PODZIAŁ NA JĘZYKI

  1. JĘZYKI POSTPOZYCYJNE – kombinacja: morfem leksykalny + morfem gramatyczny, np. języki słowiańskie, L + G.

  2. JĘZYKI PREPOZYCYJNE – języki afrykańskie, dominują przedrostki, przodówki; najpierw morfem gramatyczny później leksykalny G + L.

  3. JĘZYKI ALTERNUJĄCE – przeplatanie się morfemów gramatycznego i leksykalnego L1+ L2 + G1 + G2

KLASYFIKACJA III GRIMBERGA

Ze względu na stopień złożoności wyrazu, wyrazy mogą się różnić długością, ważna jest proporcja pomiędzy liczbą morfemów a liczbą wyrazów.

PODZIAŁ NA JĘZYKI

  1. Skrajnie ANALITYCZNE, nie ma połączeń morfologicznych, stosunek morfemów do wyrazów = 1, np. chiński, rozłożone na pewne cząstki; kolejność ma znaczenie gdy nie ma fleksji; występują morfemy pełne i syntaktyczne, które oprócz szyku przedstawiają stosunki między morfemami.

  2. SYNTETYCZNE, np. język polski, równowaga.

  3. POLISYNTETYCZNE, wyrazy bardzo długie.

KLASYFIKACJA IV

Na poziomie morfologicznym możemy mówić o kategoriach gramatycznych, etapy budowy klas:

- selektywna – przypisywana jest niektórym wyrazom, np. rzeczownik występuje w określonym rodzaju, np. m.

- modulująca – dany wyraz odmienia się przez kategorię, np. czasowniki mogą odmieniać się przez kategorię rodzaju.

- klasy te wiele wyrażają, np. gramatyka – czy obiekt jest ożywiony czy nieożywiony, czy się porusza czy nie.

KLASYFIKACJA V

Typologia morfologiczna (trochę składniowa).

TYPY:

- aglutynacyjny,

- fleksyjny,

- alernujący.

Wyrażają relację między elementami.

SYSTEM SKŁADNIOWY

Stosunki składniowe:

TYPOLOGIA I

Ze względu na stosunki składniowe:

Czasownik – człon konstytutywny.

TYPOLOGIA II

Ze względu na stopień stałości szyku, im bardziej stały szyk tym bardziej rozbudowana struktura semantyczna.

Konstrukcje:

Zdanie nieprzechodnie składa się z rzeczownika i czasownika, np. Janek śpi.

TYPOLOGIA III

Ze względu na sposób budowania zdań współrzędnie złożonych.

TYPOLOGIA IV

Ze względu na budowanie zdań podrzędnych.

Zdania:

TYPOLOGIA V

Ze względu na sposób budowania przydawki:

SYSTEM SŁOWNIKOWY

KLASYFIKACJA I

Liczba zasobu leksykalnego:

KLASYFIKACJA II

KLASYFIKACJA III

JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA

- z jakich elementów składa się świat, segmentacja świata, np. w Anglii są trzy rodzaje mgieł ze względu na gęstość, w Hiszpanii są określone mgły ze względu na miejsce występowania (ląd, woda); np. uczucia, w Niemczech są dwie nazwy, których w Polsce nie ma, Schadefreude – radość z czyjejś klęski, Hassliebe – miłość i nienawiść.

- poziom kategoryzacji, segregowanie pojęć w klasy, np. podział na warzywa i owoce, podział bez sensu, który przyjęliśmy razem z kulturą, w niektórych językach jest podział ze względu na kształt (gdzie jabłko, morela znajduje się obok piłki, oka).

SYSTEM LICZENIA

JOŚ – różnice między językami.

  1. Wydzielanie elementów ze świata,

  2. Łączenie elementów w grupy.

- płynie, biegnie, wlecze się, zatrzymuje się,

- czas jest ruchomy,

- mam trochę czasu, nie mam czasu, czas to substancja – dużo, mało, brak, trochę czasu,

- tracić czas, poświęcić czas, oszczędzić – wartościowy czas,

- czas to pieniądz,

- szmat czasu – przestrzeń,

- jest ukierunkowany – koncepcja liniowości czasu:

Przeszłość teraźniejszość przyszłość

- jesteśmy pod presją czasu, on ucieka.

INNE KULTURY

Każdy język w swoisty sposób kreuje świat, segmentuje go, porządkuje rzeczy i zjawiska, przypisuje im pewne cechy, nadaje im wartości.

KATEGORIE ORGANIZUJĄCE ŚWIAT

ANTROPOCENTRYZM – człowiek jest najważniejszym elementem świata, odnoszenie wszystkiego do siebie, percypowanie świata przez swój pryzmat:

PRZYCZYNY POWSTANIA PISMA

Przyczyną powstania pisma było upraszczanie przekazywanych informacji . Wymyślono że będzie zapisywać się je za pomocą obrazków. Każdy obrazek miał swoje znaczenie. Z czasem powstała odmiana pisma hieroglificznego - pismo demotyczne. Jest to pismo hieroglificzne ale uproszczone. Takiego pisma używano na co dzień. A prawdziwych hieroglifów używano np. do zapisywania informacji dla faraona. Z upływem wieków powstawały coraz to łatwiejsze pisma i alfabety. Potem: pismo sumeryjskie, pismo klinowe, alfabet fenicki, alfabet grecki i współczesny alfabet łaciński.

Historia

Znaleziska archeologiczne świadczą o tym, że ludzie od bardzo dawna znali sposoby tworzenia materialnych środków wspomagających pamięć. Służyły temu wszelkiego rodzaju nacięcia na kijach, znaki graficzne na skałach itp. Za każdym razem były to jakieś symbole wizualne. W naszym rozumieniu funkcja pisma nie polega na dostarczaniu graficznych odpowiedników konkretnych przedmiotów, lecz na tworzeniu wizualnego ekwiwalentu ludzkiej mowy. Pismo - system znaków graficznych umożliwiających tworzenie wizualnych odpowiedników ludzkiej mowy Pierwsze pismo(tzn. pismo klinowe) pojawiło się w 3600 roku p.n.e. u Sumerów. Pismo może mieć wiele różnych postaci. Jedną z nich jest pismo piktograficzne (obrazkowe). Stylizowanymi piktogramami jest dziś większość znaków pisma chińskiego. W piśmie tym obok piktogramów istnieją również znaki zwane ideogramami. Niektóre języki zapisywane są za pomocą pisma sylabicznego, w którym poszczególne znaki oznaczają spółgłoskę i następującą po nim samogłoskę. Istnieje wiele form pisma, jednakże alfabet został wynaleziony tylko raz. Stało się to za sprawą ludów semickich ok. 1500 roku p.n.e. Wszystkie alfabety świata pochodzą od alfabetu semickiego. Pierwotny alfabet nie zawierał znaków oznaczających samogłoski. Zdarza się również, że teksty pisane w niektórych językach czyta się z prawej do lewej lub od góry do dołu. Czasem rozpoczyna się lekturę przesuwając wzrok od lewej do prawej, a po dojściu do końca linijki następną odczytuje się w przeciwnym kierunku. Alfabet zawierający symbole oznaczające samogłoski zawdzięczamy Grekom. Alfabet ten umożliwia fonetyczny zapis słów. Testy zapisywano na różnych materiałach: ryto je w skałach, drewnie, na ścianach domów lub metalowych tabliczkach. Egipcjanie wynaleźli sposób sporządzania materiału piśmienniczego z trzciny papirusowej rosnącej wówczas w Dolinie Nilu.

SANSKRYT - Od dawna uznaje się powszechnie, że sanskryt jest dalekim kuzynem wszystkich języków indoeuropejskich z wyjątkiem fińskiego, estońskiego, węgierskiego, tureckiego i baskijskiego. Poza tymi pięcioma wszystkie języki Europy wywodzą się od wspólnego przodka, którym była grupa dialektów używanych przez plemiona żyjące na stepach południowej Rosji około 2000 lat przed Chr. Na pokrewieństwo sanskrytu z językami Zachodu wskazują pewne cechy podobieństwa bezpośrednio widoczne, jak na przykład słowa: pitR - "ojciec" i maatR - "matka", oraz wiele mniej wyraźnych.

Port-Royal gramatyka, gramatyka, której założenia zostały opublikowane 1660 w Grammaire générale et raisonnée C. Lancelota i A. Arnaulda, związanych z Port-Royal-des-Champs; składnia wypowiedzi w języku naturalnym odpowiada racjonalnej konstrukcji myśli (niezwiązanej z żadnym konkretnym językiem), którą można wyrazić w języku logiki; m.in. wpływ na prace N. Chomskiego.

Funkcje języka – relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.

Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:

  1. Kognitywna – poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia.

  2. Społeczna – odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo.

  3. Afektywna – emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.

Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:

  1. Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.

  2. Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.

  3. Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.

Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei.

W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:

Transkrypcja – w językoznawstwie system zapisu głosek danego języka przy pomocy symboli graficznych – inaczej pisownia fonetyczna - lub system fonetycznej konwersji innego pisma. W szczególności może służyć do zapisu wyrazów jednego języka w formie pozwalającej łatwo odtworzyć brzmienie osobie go nie znającej – głoski jednego języka oddaje się wtedy znakami pisma innego języka, przy czym danej głosce nie zawsze musi odpowiadać tylko jeden znak, a niektóre znaki mogą być używane na oznaczanie kilku różnych głosek w języku wyjściowym. Transkrypcja taka zorientowana jest na odbiorcę posługującego się jednym, określonym językiem.

Szczególnym przypadkiem transkrypcji jest transkrypcja mogąca służyć odbiorcom posługującym się różnymi językami, najczęściej dokonywana za pomocą znaków międzynarodowego alfabetu fonetycznego – jest to tak zwana transkrypcja fonetyczna.

Transkrypcja w odróżnieniu od transliteracji nie oddaje danego znaku jednego alfabetu zawsze tym samym znakiem drugiego alfabetu, jest bowiem sposobem oddawania głosek a nie liter. Z tego też względu przykładowo występujący w cyrylicy znak "Л", oddawany jest według zasad polskiej transkrypcji za pomocą znaku "Ł" lub "L" w zależności od tego, jaką głoskę "Л" reprezentuje w języku oryginału (szczegółowe zasady transkrypcji wymowy języków słowiańskich za pomocą znaków alfabetu polskiego omówione zostały w hasłach poświęconych poszczególnym językom). W ustalonej transliteracji na alfabet łaciński znak Л oddaje się natomiast zawsze za pomocą litery "L", niezależnie od wymowy. Transkrypcja ma więc za zadanie oddanie brzmienia języka oryginału, zaś transliteracja – oryginalnej pisowni za pomocą znaków innego systemu pisma.

Języki świata - obecnie na świecie używa się ok. 6-7 tysięcy języków. Dokładne ustalenie tej liczby utrudnia brak zgody wśród językoznawców co do klasyfikacji niektórych etnolektów jako odrębnych języków bądź dialektów. Przeważająca część języków świata pozostaje w formie bezpiśmiennej.

Podstawową jednostką klasyfikacji języków jest rodzina językowa. W obrębie rodziny mniejszymi jednostkami są: grupa i zespół. Czasem wyróżnia się też dodatkowe jednostki pośrednie, jak podrodzina i gałąź.

Rodziny językowe są łączone w jednostki wyższego rzędu: makrorodziny i fyle. Są one jednak rzadko stosowane, gdyż udowodnienie pokrewieństwa poszczególnych rodzin między sobą jest trudne i z reguły ma charakter hipotetyczny. Niekiedy uważa się, że wszystkie ludzkie języki wywodzą się od jednego prajęzyka, nazywanego Proto-Human (zob. prajęzyk ludzkości).

Języki sztuczne (także conlangi, konlangi) są to języki, których fonologia, gramatyka lub/i słownictwo zostało świadomie wymyślone przez jednostkę indywidualną bądź grupę osób. Ich przeciwieństwem są języki, które wyewoluowały drogą naturalną. Istnieje wiele możliwych przyczyn, dla których tworzy się języki: ułatwienie komunikacji międzyludzkiej, eksperymenty lingwistyczne, gry językowe, użycie w fikcyjnych światach.

Historia językoznawstwa

Wczesne teksty indyjskich Wed wskazują na strukturę języków – język składa się ze zdań mających cztery stadia rozwojowe, które są wyrażone w trzech czasach (przeszłym, teraźniejszym i przyszłym). Zdania składają się z wyrazów, które mają dwie odrębne formy istnienia (formę wokalną – słowo, i formę wyobrażeniową – znaczenie). Wyrazy te są zazwyczaj czasownikami, które reprezentują czynności ze świata rzeczywistego i rzeczownikami, które występują w siedmiu[1] przypadkach (w zależności od sposobu uczestnictwa w czynnościach ze świata rzeczywistego).

Indyjski gramatyk Panini (około 520 – 460 p.n.e.) jest pierwszym językoznawcą, często uznawanym za twórcę językoznawstwa. Jest on najbardziej znany za sformułowanie, w używanym również w dzisiejszych czasach tekście pod tytułem Aṣṭādhyāy, 3959 reguł sanskryckiej morfologii. Gramatyka sanskrytu Paniniego jest wysoko usystematyzowana i techniczna. W tym analitycznym podejściu nieodłączne są pojęcia fonemu, morfemu i rdzenia, rozpoznane jedynie przez zachodnich językoznawców około dwóch tysięcy lat później. Reguły Paniniego w pełni opisują morfologię sanskrytu. Następstwem tego, że jego gramatyka skupia się na zwięzłości jest jej nieintuicyjna struktura, przypominająca współczesny "język maszynowy " (jako przeciwieństwo odczytywanych przez ludzi języków programowania). Zaawansowane logiczne zasady i techniki Paniniego miały duży wpływ zarówno na starożytne jak również na współczesne językoznawstwo.

Bhartrihari (c. 450 – 510) – kolejny ważny autor teorii indyjskiego językoznawstwa. Stworzył on teorię, według której akt mowy składa się z czterech etapów: pierwszy – konceptualizacja danej myśli, drugi – jej werbalizacja oraz sekwencjonowanie, trzeci - wygłoszenie wypowiedzi w przestrzeń, wszystko to wykonane przez mówcę i czwarty – zrozumienie wypowiedzi przez słuchacza – osobę interpretującą. Praca Paniniego oraz późniejszego indyjskiego językoznawcy, Bhartrihariego miała znaczący wpływ na wiele z podstawowych poglądów zaproponowanych przez wykładowcę sanskrytu, Ferdinanda de Saussure’a, który jest powszechnie uważany za ojca współczesnego językoznawstwa strukturalnego.

W 760 roku na Środkowym Wschodzie perski językoznawca Sibawajh stworzył w swojej obszernej pracy pod tytułem Al-kitab fi al-nahw (الكتاب في النحوKsięga o gramatyce) szczegółowy i profesjonalny opis arabskiego, ukazując wiele lingwistycznych aspektów języka. Sibawajh w swojej książce odróżnił fonetykę od fonologii.

Do pierwszych zachodnich językoznawców zaliczają się Jakob Grimm, który w roku 1822 stworzył zasadę spółgłoskowych zmian w wymowie znaną jako prawo Grimma, Karl Verner, który wymyślił Prawo Vernera, August Schleicher, który stworzył "Stammbaumtheorie" oraz Johannes Schmidt, który w roku 1872 stworzył "Wellentheorie" ("model falowy"). Ferdinand de Saussure jest twórcą współczesnej lingwistyki strukturalnej. Edward Sapir, lider w amerykańskiej lingwistyce strukturalnej był jednym z pierwszych, którzy badali zależności pomiędzy nauka o języku, a antropologią. Jego metodologia ma ogromny wpływ na jego wszystkich następców. Początkowo badania nad językiem odbywały się w ramach filologii, traktującej język przede wszystkim jako narzędzie literatury. Konsekwencją tego podejścia był preskryptywizm i traktowanie języka mówionego jako niedoskonałej wersji języka pisanego.

Od lat 60. XX wieku głównym modelem języka jest model formalny Noama Chomsky’ego, który rozwinął się pod kierunkiem jego nauczyciela, Zelliga Harrisa, będącego z kolei pod ogromnym wpływem Leonarda Bloomfielda. Chomsky pozostaje najbardziej wpływowym językoznawcą na świecie. Lingwiści zajmujący się Head-Driven Phrase Structure Grammar(HPSG) czy Gramatyką Leksykalno-Funkcjonalną (LFG) podkreślają znaczenie formalizacji i formalnego rygoru w opisie lingwistycznym, i dystansują się nieco od ostatniej pracy Chomsky’ego (program "Minimalistyczny " dla gramatyki transformacyjnej) przyłączając się bardziej do wcześniejszych jego prac. Lingwiści związani z teorią optymalności wskazują uogólnienia pod względem naruszalnych reguł, co jest większym odejściem od głównego nurtu językoznawstwa, a lingwiści zajmujący się różnymi rodzajami gramatyki funkcjonalnej i Lingwistyki Kognitywnej maja tendencję do podkreślania braku autonomii wiedzy lingwistycznej i braku uniwersalności struktur lingwistycznych, dlatego też znacznie odchodzą od paradygmatu Chomsky’ego.

Językowy obraz świata

Językowy obraz świata (JOS) - pojęcie językowego obrazu świata ma wieloletnią historię i złożony rodowód. Początki tezy o językowym obrazie świata sięgają czasów Marcina Lutra.

Według Jerzego Bartmińskiego: pojęcie językowego obrazu świata działa w dwóch wariantach, które można sprowadzić do „podmiotowego” i „przedmiotowego” i podporządkować terminom wizja świata i obraz świata. Wizja jako widzenie jest czyimś spojrzeniem i zawiera w sobie podmiot patrzący. Obraz jest wynikiem czyjegoś postrzegania świata, ale całość bardziej opiera się na przedmiocie - na tym, co jest zawarte w danym języku. Można mówić o obrazie świata np. dziecka, dorosłego, człowieka „prostego” itp.

Skomplikowane są relacje między językiem a kulturą, a szczególnie między językiem a literaturą:

W istotny sposób badania językoznawców nad JOS łączą i podsumowują Marian Bugajski i Anna Wojciechowska. Uważają oni, że językowy obraz świata jest to obraz świata (lub jego część ), zespół sądów, struktura pojęciowa, interpretacja rzeczywistości, centralne pojęcie, kategoria pojęciowa. Ogólnie jest to coś, co istnieje, funkcjonuje, kształtuje się poza językiem i jakimś stopniu wchodzi w skład języka.

Składniki językowego obrazu świata.

Składniki JOS obejmują różne zjawiska. Badaczka R. Grzegorczykowa zaznacza, że na wstępie trzeba odróżnić elementy obrazu świata, które przejawiają się w pewnych własnościach gramatycznych języka od ujęcia świata w znaczeniach i łączliwości leksemów. Badania przedstawiają wiele przykładów cech gramatycznych odbijających warunki życia mówiących i wpływających na sposób widzenia świata przez nich własności gramatyczne, które są odbiciem pewnego widzenia świata mają zdecydowanie charakter historyczny. Następnie istotne dla omawianego są cechy słownictwa stanowiącego swoisty klasyfikator świata Różny układ znaczeń leksemów zależy od stopnia uogólnienia nazywanego zjawiska, a także różnorodnego rozczłonkowania świata. Dodatkowo na językowy obraz świata składają się właściwości słowotwórcze leksemów, które ujawniają sposób ujmowania zjawisk przez mówiących. Kolejnym składnikiem jaki prezentuje badaczka są żywe motywacje słowotwórcze i semantyczne współtworzące obraz świata zawarty w języku i funkcjonujący współcześnie. Równie ważnym składnikiem są konotacje semantyczne łączone przez mówiących z zjawiskami nazywanymi. Są to cechy kojarzone przez społeczeństwo z desygnatami nazw, utrwalone w pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach, frazeologizmach) lub też w przypadku konotacji indywidualnych, jedynie przejawiające się w pewnej charakterystycznej łączliwości (np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami cechy negatywne nie będą używały ich nazw w połączeniu z wykładnikami ocen pozytywnych).

Hipoteza Sapira-Whorfa (inna nazwa: prawo relatywizmu językowego) - teoria lingwistyczna głosząca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia. Nazwa wywodzi się od dwóch językoznawców - Edwarda Sapira i Benjamina Lee Whorfa, zajmujących się głównie językami rdzennych mieszkańców Ameryki.

Dowodem pośrednim na rzecz znacznego udziału języka w myśleniu oraz procesach społecznych są zmiany językowe i znaczeniowe w praktycznie wszystkich grupach związanych wspólną ideologią. Ma to w zamierzeniu wywierać wpływ na sposób myślenia członków grupy.

Uniwersalia językowe (ang. language universals) to cechy wspólne wszystkich (uniwersalia absolutne) lub zdecydowanej większości (tzw. uniwersalne tendencje) języków naturalnych.

Pojęciem takim jest np. morfem czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa posiadająca jedną postać fonetyczną lub niewielką ilość postaci zależnych od kontekstu.

Uniwersalne jest też to, że kolejność morfemów odgrywa dużą rolę.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
ogólne - wykład 3 - 23.10.2012, Językoznawstwo ogólne, Językoznawstwo ogólne - wykład
ogólne - wykład 10, III ROK, I semestr, Językoznawstwo ogólne - wykład
WSTĘP DO JEZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO, WYKŁAD, XI, 4 05 11
Wykłady Maćkiewicza, 2007.12.12 Językoznawstwo ogólne - wykład 8, Językoznawstwo ogólne
Wykłady Maćkiewicza, 2008.01.23 Językoznawstwo ogólne - wykład 12, Językoznawstwo ogólne
Wykłady Maćkiewicza, 2008.03.05 Językoznawstwo ogólne - wykład 15, Językoznawstwo ogólne
ogólne - wykład 7, Językoznawstwo ogólne, Językoznawstwo ogólne - wykład
Językoznawstwo ogólne wykład semantyka
Wykłady Maćkiewicza, 2008.02.20 Językoznawstwo ogólne - wykład 13, Językoznawstwo ogólne
WSTĘP DO JĘZYKOZNAWSTWA OGÓLNEGO, WYKŁAD IV, 9 03 11
ogólne - wykład 1 - 02.10.2012, Językoznawstwo ogólne, Językoznawstwo ogólne - wykład
ogólne - wykład 6, Językoznawstwo ogólne, Językoznawstwo ogólne - wykład
Wykłady Maćkiewicza, 2008.03.17 Językoznawstwo ogólne - wykład 17, Językoznawstwo ogólne

więcej podobnych podstron