Definicja teorii socjologicznej wg P. Sztompki – elementy, funkcje, cele.
Teoria społeczna (wg Piotra Sztompki z 1985 roku) jest to wszelki zespół założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych, abstrakcyjnych pojęć oraz ogólnych twierdzeń o rzeczywistości społecznej mających dostarczać wyjaśnienia dostępnej wiedzy opisowej na jej temat oraz ukierunkowywać dalsze badania. W definicji tej mamy kilka ważnych założeń:
Założenia:
- ontologiczne – mówią o tym jak społeczeństwo istnieje w sensie bytu, czy jako coś namacalnego, czy coś w naszej jaźni;
- epistemologiczne – jakie są źródła wiedzy na temat społeczeństwa, skąd czerpiemy tę wiedzę, jakie są granice naszego poznania – czy jest to proces, czy tylko jakiś moment;
- metodologiczno – jak możemy badać społeczeństwo, które metody i techniki są najskuteczniejsze, jak należy podchodzić do tych badań. Metodologia badań zależy od teorii.
Abstrakcyjne pojęcia – uogólnione nazwy, dzięki którym dana teoria będzie mogła odnosić się do różnych przypadków ;
Ogólne twierdzenia o rzeczywistości społecznej – gdzie społeczeństwo jest rozumiane jako sieć jednostek.
Tak rozumiana teoria pełni funkcję wyjaśniającą na trzech odrębnych poziomach:
1. Tworzenie orientacji teoretyczno-metodologicznej, czyli przyjmowanie z góry założeń ontologicznych, epistemologicznych i metodologicznych o przedmiocie, który się bada albo/i
Tworzenie modeli pojęciowych czyli powiązanych ze sobą pojęć i kategorii analitycznych służących do swoistego „zapanowania poznawczego” nad badanym przedmiotem poprzez jego pojęciowe systematyzowanie albo/i
Tworzenie teorii empirycznej odnoszącej się bezpośrednio do rzeczywistości empirycznej, czyli systemu praw i twierdzeń dotyczących powiązań i zależności pomiędzy parametrami badanego przedmiotu.
Przedmiotem wyjaśniania dla teorii może być:
całokształt zjawisk społecznych (teoria ogólna), czyli społeczeństwo rozumiane bardzo uniwersalistycznie (nie tylko tu i teraz, ale zawsze i każde społeczeństwo);
wyróżnione i ograniczone aspekty życia społecznego (teoria średniego zasięgu), tzw. klasy zjawisk społecznych. Średni zasięg teorii nie oznacza niższego stopnia abstrakcji w porównaniu z teoriami ogólnymi, lecz polega na ograniczeniu przedmiotowych teorii. Są to teorie dążące do uzyskania maksymalnie ogólnej wiedzy na temat poszczególnych procesów, zjawisk, typów struktur i mechanizmów społecznych. Teoria jest więc ogólna, ale dotyczy pewnej precyzyjnie zdefiniowanej klasy zjawisk (np. teoria roli, teoria konfliktu społecznego, teoria biurokracji ,teoria grup odniesienia, teoria ruchliwości społecznej);
pojedyncze, konkretne przypadki (teoria szczegółowa), zjawiska społeczne czy historyczne społeczeństwa.
Teoria a empiria – możliwe schematy budowania teorii.
Teoria ugruntowana A Strauss’a – tworzenie kategorii, nasycenie, wchodzenie z otwartym i pustym umysłem w wyniku czego pojawiają się typologie TEORIA – EMPIRIA.
Teoria gabinetowa – najpierw koncepcja, a potem zwracamy się do empirii, aby ją zweryfikować lub sfalsyfikować EMPIRIA - TEORIA
Teoria to pewna myśl, założenie, opis na podstawie badań, esencja wiedzy, wyjaśnianie zjawiska lub wiedza przypuszczalna.
Refleksyjność – wiedza o działaniach i refleksyjne ujęcie przyszłości.
Rozwój teorii socjologicznych – pojęcie paradygmatu.
W teoriach socjologicznych można wyróżnić trzy paradygmaty:
Pardygmat strukturalno-funkcjonalny – akcentuje się w nim społeczeństwo jako nadrzędną całość w stosunku do jednostki (Durkhaim, Parsons), wyjaśnianie jednostek w odniesieniu do społeczeństwa. Wyłania się pewna całość, która wpływa a jednostki najczęściej w formie ograniczającej (ubeswłasnowalnia nas).
W latach 70-tych nastąpił wysyp teorii związanych z interakcjonizmem symbolicznym, które akcentują jednostkę mówiąc, że społeczeństwo istnieje tylko w naszej głowie lub jest to zbiór jednostek wchodzących ze sobą w interakcje. W skrajnych teoriach przesadza się z rola jednostki i nie dostrzega się roli społeczeństwa. Do tego nurtu można zaliczyć podejście dramaturgiczne, etnometodologia, fenomenologia.
Paradygmat próbujący połączyć dwa poprzednie. Społeczeństwo jest procesem, jest strukturacją a nie strukturą. Jesteśmy w stanie wpływać na własne zachowanie, a społeczeństwo reprodukuje je, co jednocześnie ogranicza nas i daje nam możliwości kreatywne. Gidens mówi, że „aktorzy” mają możliwości sprawcze, ale każdy w innym stopniu.
Podział teorii socjologicznych – główne nurty:
funkcjonalizm,
teoria konfliktu,
teoria wymiany,
nurt interakcjonistyczny,
etnometodologia,
fenomenologia.
Teorie funkcjonalne:
Stary funkcjonalizm (T. Parsons, R. Merton) – wyjaśnia struktury poprzez odwoływanie się do elementów społecznej całości
Neofunkcjonalizm (J. Alexander) – wyjaśnia struktury poprzez odwoływanie się do kultury, historii, struktury i osobowości. Teoria ta wykorzystuje pojęcie elementów systemu.
Ekologia człowieka (A. Hawley) – wyjaśnia systemy powiązanych wzajemnie jednostek w kategoriach wzorów adaptacji, przy czym środowisko redefiniuje funkcje jako powtarzalne działania w miarę jak te promują adaptację
Teorie interakcjonistyczne:
Interakcjonizm symboliczny (H. Blumer) – wyjaśnia rzeczywistość przez odwołanie się do myśli, „siebie”, wzajemnych gestów i negocjowania interakcji.
Teoria ról (R. Turner) – wyjaśnia zachowania i organizacje przez odwołanie się do roli, koncepcji roli oraz sieci ról, w których jednostki lokują siebie.
Teoria dramaturgiczna (E. Goffman) – wyjaśnia zachowania i organizacje w kategoriach ruchu scenicznego, przedstawiania samego siebie, korzystania z ram i pojawienia się rytuałów jako mechanizmów, dzięki którym wzorce makrostruktury są produkowane i reprodukowane..
Teorie konfliktu:
Wersje marksistowskie (K. Marks) – wyjaśniają społeczną organizację w kategoriach sprzeczności w sferze środków produkcji oraz dynamiki klasowej.
Wersje systemu (I. Wallerstein) – wyjaśniają struktury i stosunki społeczne przenosząc uwagę ze stosunków klasowych na stosunki społeczne i wzorce zależności czy wyzysku.
Wersja weberowska (M. Weber) – wyjaśnia rzeczywistość poprzez odwołanie się do rozkładu władzy, własności i prestiżu, w miarę jak te odzwierciedlają i podtrzymują nierówności i kultury klasowe.
Wersje teorii krytycznej (J. Habermas. Z. Bauman) – godzą Marksa z Weberem za pomocą krytycyzmu jako środka przedstawienia sprzeczności i form ucisku w danym porządku społecznym. Głoszą one i postulują lepszy świat.
Teorie wymiany:
Wersje behawioralne (G. Homans) – wyjaśniają zachowania, przez odwołanie się do wartości i uczenie się poprzez wzmocnienia pozytywne. Struktury społeczne są rozumiane w kategoriach ich wpływów na schematy indywidualnych wzmocnień.
Wersje utylitarne (J. Coleman) – wyjaśniają zachowania i organizację społeczną w kategoriach racjonalnych wyborów dokonywanych przez podmioty w dążeniu do maksymalizacji użyteczności.
Wersje strukturalne (R. Emerson) – wyjaśniają istnienie sieci stosunków wymiany w kategoriach zrównoważenia wartości i kosztów.
Wersje konfliktowe (P. Blau) – wyjaśniają stosunki społeczne i makrostruktury w kategoriach leżących u ich podłoża łańcuchów interakcyjnych w miarę jak te odzwierciedlają rozkład kapitału kulturowego i energii emocjonalnej.
Teorie strukturalne – koncentrują się na statystyce:
Teorie neoewolucyjne (J. Leński, G. Leński) – wyjaśniają struktury społeczne w kategoriach wzorców kumulatyemnych i kierunkowych zmian w technologiach, w miarę jak te wpływają na produkcję i na wartość dodatkową, które z kolei kształtują i są kształtowane przez systemy stratyfikacyjne i struktury instytucjonalne.
Teorie makrostrukturalne (P. Blau) – wyjaśniają struktury w kategoriach przecinania się parametrów opisujących populację jednostek określających wzorce nierówności i niejednorodności.
Teoria mikrostrunkturalne (R. Kollins) – wyjaśniają struktury w kategoriach bardziej ogólnych procesów międzyludzkich takich jak rytuały i wymiana, które prowadzą do reprodukcji interakcji w czasie i przestrzeni.
Teorie systemowe (Miller) – wyjaśniają struktury w kategoriach bardziej ogólnych procesów i zasad dotyczących energii, materii, informacji stosowanych do możliwości zachowań ludzkich.
Teoria matematyczne (Jasson) – tworzą formalne modele matematyczne opisujące siły ograniczające wybory behawioralne i interpersonalne podmiotów w czasie i / lub przestrzeni.
Teorie sieciowe (D. Willer) – tworzą modele (i czasami algorytmy komputerowe) interpretujące zmieniające się wzorce stosunków międzysytuacyjnych podmiotów zbiorczych.
Teorie mentalistyczne (C. Levi-Strauss) – wzorce społeczne organizacji są wyjaśniane przez „głębokie struktury poznawcze” w miarę jak te są dyktowane przez biochemiczne i fizjologiczne funkcje mózgu.
Teorie podmiotowe (A. Giddens, Kozielecki, teoria społeczeństwa trensgesyjnego) – wzorce społecznej organizacji są rozpatrywane jako konstruowane przez aktywne działania podmiotów, które tworzą, reprodukują czy też zmieniają struktury społeczne poprzez swe zdolności do myślenia, refleksji i działania.
Etnometodologia (H. Garfinkel) – wyjaśnia rzeczywistość w kategoriach wewnętrznych działań jednostek etnicznych, które wykorzystywane są do tworzenia poczucia wspólnej rzeczywistości.
Socjologia kognitywna, poznawcza – wyjaśnia rzeczywistość przez odwoływanie się do wykorzystania komunikacji interpersonalnej w tworzeniu orientacji poznawczej
Różnice w ogólnej wizji społeczeństwa w teorii funkcjonalnej, teorii konfliktu i nurcie interakcjonistycznym.
Teorie funkcjonalne:
wyjaśniają struktury poprzez odwoływanie się do elementów społecznej całości, do kultury, historii, struktury i osobowości, wyjaśniają systemy powiązanych wzajemnie jednostek w kategoriach wzorów adaptacji, przy czym środowisko redefiniuje funkcje jako powtarzalne działania w miarę jak te promują adaptację
Teorie interakcjonistyczne:
wyjaśniają rzeczywistość przez odwołanie się do myśli, „siebie”, wzajemnych gestów i negocjowania interakcji, wyjaśniają zachowania i organizacje przez odwołanie się do roli, koncepcji roli oraz sieci ról, w których jednostki lokują siebie, wyjaśniają zachowania i organizacje w kategoriach ruchu scenicznego, przedstawiania samego siebie, korzystania z ram i pojawienia się rytuałów jako mechanizmów, dzięki którym wzorce makrostruktury są produkowane i reprodukowane.
Te dwie grupy teorii (funkcjonalne i interakcjonistyczne) są sobie przeciwstawne.
Teorie konfliktu:
wyjaśniają społeczną organizację w kategoriach sprzeczności w sferze środków produkcji oraz dynamiki klasowej ,struktury i stosunki społeczne przenosząc uwagę ze stosunków klasowych na stosunki społeczne i wzorce zależności czy wyzysku, wyjaśniają rzeczywistość poprzez odwołanie się do rozkładu władzy, własności i prestiżu, w miarę jak te odzwierciedlają i podtrzymują nierówności i kultury klasowe, za pomocą krytycyzmu jako środka przedstawienia sprzeczności i form ucisku w danym porządku społecznym. Głoszą one i postulują lepszy świat.
Teorie konfliktu są przeciwstawne teoriom funkcjonalnym.
6.Geneza funkcjonalizmu w naukach społecznych.
Według definicji prof. M. Flis z encyklopedii socjologii – funkcjonalizm sięga do organicyzmu Spencera i Durkhaima, czyli analogii między organizmem a społeczeństwem jako całością, które składa się z pewnych organów działajcych na jego rzecz. Spencer wprowadził pojęcie funkcji – każdy organ ma swoją funkcję, każda funkcja ma swoją rolę. Funkcja ukierunkowuje i determinuje działanie danego organu. Rozwój funkcjonalizmu datuje się na 1922 rok, a jego przedstawicielem jest między innymi Malinowski. Klasyczna wersja teorii funkcjonalnej opiera się na następujących założeniach:
o swoistości systemu społecznego,
o jego samoregulującym charakterze,
o istnieniu wymogów funkcjonalnych ,
o funkcjonalności podsystemów społecznych,
o egzogennym charakterze zmiany społecznej .
7. Funkcjonalizm Parsonsa – elementy, jednostki działania wolontarystycznego.
Jego stanowisko zawierało założenie, że świat społeczny wykazuje właściwości systemowe, które można opisać za pomocą uporządkowanych pojęć abstrakcyjnych. Jest on twórcą teorii systemu działania (pisał o jednostce działania wolotarystycznego), uważał, ze jest pewien podmiot działania, cele, środki, na które podmioty wpływają, a poza tym normy, wartości i warunki sytuacyjne. Podmiot (aktor) może być rozumiany zarówno jako grupa i jako jednostka. Z biegiem czasu zaczął on kłaść nacisk również na system.
8. Funkcjonalizm Parsonsa – cztery imperatywy systemu działania.
Według niego, aby uzyskać cel muszą nastąpić cztery konieczności (imperatywy):
system działania
normy,
wartości,
Parsons wymienia cztery funkcje świata społecznego podzielone pod względem pewnych kryteriów:
| A | G |
|---|---|
| L | I |
funkcja adaptacyjna (A) – to funkcja zewnętrzno-instrumentalna czyli przystosowawcza. Adaptacja polega nie tylko na przystosowaniu się do środowiska ale jest jednocześnie oddziaływaniem na to środowisko,
funkcja osiągania celów (G) – to funkcja zewnętrzno-celowa odnosząca się do problemu ustalania priorytetowych celów systemu,
funkcja integracyjna (I) – to funkcja wewnętrzno-celowa odnosząca się do problemu koordynacji i utrzymywania właściwych, wzajemnych stosunków pomiędzy poszczególnymi elementami systemu,
Funkcja kultywowania wzorów i usuwania napięć (L) – to funkcja wewnętrzno-instrumentalna polegająca na utrzymywaniu wzorów przez socjalizację oraz kontrolowanie napięć .
9. Funkcjonalizm Mertona – alternatywy funkcjonalne, dysfunkcje, funkcje jawne i ukryte.
W teorii funkcjonalnej Mertona człowiek to osoba społeczna, a więc element struktury grupy, istota zdolna w pełni zinternalizować wszelkiego typu normy społeczne. Merton wprowadził pewne innowacje do wizji Parsonsa, gdyż uważał, że jego teoria ma pewne luki. Sformułował on trzy problematyczne tezy (założenia funkcjonalizmu):
o funkcjonalnej jedności systemu społecznego – system społeczny jest zintegrowaną całością i wszystkie jego elementy współdziałają na rzecz tego systemu. Stopień integracji jest kwestią empiryczną, którą należy ustalić. Najczęściej jest tek, że pewne poglądy, wzory zachowania czy instytucje są funkcjonalne dla pewnych grup a dysfunkcjonalne dla innych, stąd też w miejsce tezy o jedności funkcjonalnej należy położyć nacisk na rozmaite typy, formy, poziomy i sfery integracji;
o funkcjonalnej uniwersalności elementów systemu społecznego – jeśli jakiś element (obyczaj, obiekt materialny, ideał, wierzenie) istnieje w danym systemie społecznym to znaczy, że spełnia w nim jakąś pozytywną funkcję (w tej wizji nie ma miejsca na patologię). Dany element może spełniać nie tylko funkcje pozytywne (być funkcjonalnym) ale także funkcje negatywne (być dysfunkcjonalny) dla całego systemu lub niektórych jego elementów. Niektóre konsekwencje są konsekwencjami zamierzonymi i rozpoznanymi przez jednostki zajmujące jakieś pozycje w systemie (funkcje jawne), natomiast inne konsekwencje mogą być niezamierzone i nierozpoznane (funkcje ukryte);
funkcjonalnej niezbędności elementów dla systemu społecznego – jeśli już jakiś element istnieje w danym systemie to znaczy, że jest dla tego systemu elementem niezbędnym i niemożliwym do zastąpienia. Określonej funkcji przypisany jest jeden i tylko jeden element. Teza, iż jedynie pewne, konkretne struktury mogą spełniać wymogi systemu jest fałszywa. Mogą istnieć „struktury alternatywne”, które spełniają zasadniczo te same wymogi. W rzeczywistości ta sama funkcja może być wypełniana przez wiele elementów jak i ten sam element może spełniać wiele różnych funkcji
10. Funkcjonalna teoria stratyfikacja Davis’a i Moor’a.
Autorzy uważają, że wszelkie społeczeństwa charakteryzują się nierównością społeczną , które są w społeczeństwie potrzebne, spełniają pewną funkcję. (np. nierówność zawodu). Tezy tej teorii:
różne zawody wykonywane w społeczeństwie mają różną doniosłość funkcjonalną,
różne zawody wymagają większych lub mniejszych zdolności, talentów, wrodzonych predyspozycji a ponadto dłuższego lub krótszego kształcenia lub treningu dającego niezbędne umiejętności i kompetencje,
kształcenie i trening oznacza ponoszenie pewnych kosztów i wyrzeczeń (wymaga czasu, energii, itp.),
jedyny sposób aby skłonić ludzi do podjęcia szczególnych starań i poniesienia kosztów związanych z osiągnięciem bardziej wymagającego a zarazem bardziej funkcjonalnie ważnego zawodu to związanie z nim jakichś szczególnych przywilejów,
obsadzenie ważnych funkcjonalnie zawodów predysponowanymi i przygotowanymi jednostkami jest imperatywem funkcjonalnym .
Z teorii tej można wysnuć wniosek, że tylko istnienie nierówności społecznych zapewnia motywację do niezbędnego kształcenia i treningu, co dostarcza pulę kandydatów do wykonywania wymagających zawodów, których wykonywanie jest w społeczeństwie danego typu konieczne by społeczeństwo to mogło istnieć. Nierówność społeczna jest koniecznym, uniwersalnym, wiecznym składnikiem każdego społeczeństwa
Jednak poszczególne tezy są krytykowane:
czy można mówić, że pewne zawody mają mniejszą lub większą doniosłość funkcjonalną ,
krytyka dotyczy nierównego startu,
dotyczy motywacji.
11. Perspektywa konfliktowa w naukach społecznych – Marks i Simmler.
Geneza teorii konfliktu. Marks uważał, że konflikt jest dla społeczeństwa nie unikniony, gdyż istnieją przeciwstawne klasy społeczne o przeciwstawnych interesach, a niewspółmierność interesów prowadzi do konfliktów. Marks nawoływał do rewolucji, która ma doprowadzić do powstania społeczeństwa bez klasowego, w którym nie będzie przesłanek do kolejnego konfliktu. Uważał, że:
im bardziej nierówny jest rozdział dóbr w systemie, tym większy będzie w nim konflikt interesów pomiędzy zbiorowościami dominującymi i podporządkowanymi.
im bardziej podporządkowane zbiorowości w systemie stają się świadome swych prawdziwych interesów zbiorowych, tym bardziej prawdopodobne, że będą one kwestionować prawomocność nierównego podziału rzadkich dóbr.
(Podobnie jak Marks twierdził Weber: uważał, że konflikt w dużej mierze zależy od pojawienia się charyzmatycznych przywódców, nie przykładał jednak tak dużej wagi do ekonomicznych nierówności).
Simmler – uważał, że konflikt służy podtrzymaniu całości społecznej, stymuluje integrację, sprzyja solidarności i unifikacji. Konflikt wywołuje integracyjne skutki dla całości systemu kiedy:
- występuje często, a dzięki temu ma niewielką intensywność i gwałtowność co pozwala stronom konfliktu na wyzbycie się wrogości,
- przebiega w systemie, którego członkowie i części wykazują wysoki poziom wzajemnej zależności funkcjonalnej co sprzyja inicjowaniu normatywnych uzgodnień służących regulacji konfliktu tak, aby wymiana dóbr nie uległa załamaniu
- powoduje powstawanie koalicji między różnymi grupami, które w nim uczestniczą
12. Teoria konfliktu Durendorf’a – ZONP (ZIS) grupy konfliktowe.
Stworzył skrót ZIS (zrzeszenie imperatywnie skoordynowane), gdzie nazwa od razu nam pokazuje, że są przeciwstawne grupy – rządzących i rządzonych., lub ZONP (związek oparty na panowaniu), gdzie mamy do czynienia ze zwierzchnictwem, czyli pozycjami dominacji i podległości. Funkcjonaliści mówili o systemie, tu mówimy o związku opartym na panowaniu. Te dwie grupy stanowią potencjalne strony konfliktu.
Teoria konfliktu Durendorf’a – quasi grupy i grupy interesu.
Interesy jawne wynikają z zajmowanej przez jednostkę pozycji społecznej, wskazują one na fakt, że uczucia, wola i pragnienia jednostki związane z pełnioną rolą są przez nią uświadamiane i artykułowane. Konkretna treść interesów jawnych wynika z konkretnych warunków danego ZIS-u i jest ona przedmiotem konfliktu.
Interesy utajone to te, które wynikają z zajmowanej przez jednostkę pozycji społecznej, ale są one ukrytym nurtem zachowania jednostki, z góry narzuconym jej na czas pełnienia danej roli.
Quasi grupy (grupy pozorne, grupy potencjalne) osoby zajmujące pozycje identyczne tzn. albo pozycje dominacji albo podległości, znajdują się w podobnej sytuacji.
Z quasi grup wyłaniają się grupy interesu, które są sensu stricte grupami socjologicznymi tzn. mają strukturę, organizację, program, cel, personel, poczucie odrębności.
Teoria konfliktu Durendorf’a – empiryczne warunki formowania się grup konfliktowych.
Strukturalne warunki organizacji grup konfliktowych:
techniczne warunki organizacji. Składają się na nie:
karta (system wartości, dla realizacji których ludzie organizują się),
personel,
środki materialne,
założyciele i przywódcy
polityczne warunki organizacji – swoboda zrzeszania się,
społeczne warunki organizacji to warunek łączności między członkami kwazi grup w przypadku ich przestrzennego rozproszenia. Dzięki tej łączności można zwiększać liczbę „rekrutów”.
Dla teorii tej ważne są następujące pojęcia:
natężenie – pojęcie natężenia odnosi się do wydatkowania energii i stopnia uwikłania stron w konflikcie. Konflikt ma natężenie wysokie wtedy, gdy koszt zwycięstwa lub przegranej jest dla zaangażowanych stron wysoki;
gwałtowność konfliktu – wiąże się z jego przejawami. Jest to problem środków zastosowanych przez grupy pozostające w konflikcie dla wyrażenia swojej wrogości. Skala gwałtowności obejmuje środki od dyskusji i debat przez rywalizację aż po walkę zbrojną i wojnę.
15. Korzenie intelektualne teorii wymiany – utylitaryzm (ekonomia), antropologia, behawioryzm (psychologia).
A. Smith – geneza teorii wymiany ekonomii, antropologii, psychologii. Sformułował on (razem z Ricardo) podział klasowy w społeczeństwie.
Teoria wymiany w ekonomii.
Klasycy ekonomii traktują ludzi jako jednostki racjonalnie poszukujące maksymalizacji swych użyteczności materialnych lub pożytku z transakcji czy wymiany z innymi ludźmi na wolnokonkurencyjnym rynku. Ludzie mają dostęp do wszystkich informacji, mogą przemyśleć wszystkie dostępne możliwości i na podstawie tych rozważań wybrać racjonalnie kierunek działania, który zmaksymalizuje ich korzyści materialne. Czynnikiem, za pomocą którego dochodzi się do takich racjonalnych rozważań są kalkulacje kosztów związanych z poszukiwanymi różnorodnymi możliwościami.
Teoria wymiany w antropologii (J. Frazer i B. Malinowski).
Frazer badał strukturę zawierania małżeństw Aborygenów między pokrewnymi przeciwległymi a nie równoległymi. Dla niego zinstytucjonalizowane wzory określające daną kulturę są odzwierciedleniem motywów ekonomicznych ludzi, którzy wymieniając towary dążą do zaspokojenia swych podstawowych potrzeb ekonomicznych.
B. Malinowski – motywy leżące u podłoża rytuału zwanego kula były raczej psychospołeczne, albowiem wymiany w kula miały jego zdaniem implikacje dla potrzeb zarówno jednostek jak i społeczeństwa. Była to wymiana symboliczna cementująca sieć stosunków społecznych.
Innymi przedstawicielami są Moss i Levi-Straus.
Teoria wymiany w psychologii
Najważniejszy jest tutaj behawioryzm. Behawioryści mówią, ze ludzi dążą do uzyskiwania nagród, minimalizowania kosztów i kar. Socjologiczne twierdzenia wywodzące się z behawioryzmu:
W określonej sytuacji organizmy będą przejawiać zachowania przynoszące najwięcej nagród i najmniej kar.
Organizmy będą powtarzać te zachowania, które w przeszłości dostarczyły nagród lub pozwoliły na uniknięcie kar.
Organizmy będą powtarzać określone zachowania w sytuacjach podobnych do tych, które w przeszłości okazały się nagradzające.
Teoria wymiany Homansa – główne twierdzenia.
Podstawowe pojęcia teorii wymiany Homansa:
czynności – odnoszą się do tego, co ludzie robią w danej sytuacji,
interakcja – oznacza proces, w którym czynność jednej jednostki wywołuje czynność innej,
uczucia – odnoszą się do wewnętrznych stanów psychologicznych ludzi zaangażowanych w wykonywanie czynności i interakcji,
bodziec – to sygnał płynący ze środowiska, na który organizm odpowiada działaniem,
działanie – to zachowania przejawiane przez organizm nakierowane na uzyskiwanie nagród i unikanie kar,
nagroda – to zdolność przysługująca bodźcowi do świadczenia gratyfikacji lub realizowania potrzeb organizmu,
kara – umiejętność bodźca do wyrządzenia krzywdy, zaszkodzenia lub zablokowania możliwości zaspokojenia potrzeb,
wartość – wielkość narody jaką przynosi bodziec,
koszt – nagroda jakiej trzeba się zrzec lub kara na jaką trzeba się narazić, podejmując określona linię działania,
percepcja – zdolność do postrzegania rozważenia i oszacowania nagród i kosztów,
oczekiwanie – wielkość nagród, kar lub kosztów jakie organizm wiąże z określonym bodźcem.
Twierdzenia:
Twierdzenie o sukcesie – im częściej działanie jednostki jest nagradzane, tym bardziej jest prawdopodobne podjęcie przez nią tego działania.
Twierdzenie o bodźcu – jeżeli w przeszłości wystąpienie określonego bodźca lub zespołu bodźców było okolicznością, w której działanie jednostki zostało nagrodzone to im bardziej aktualny bodziec podobny jest do tych, występujących w przeszłości, tym bardziej prawdopodobne jest, że jednostka podejmie to lub podobne działanie.
Twierdzenie o wartości – im bardziej działanie jest dla jednostki wartościowe, tym bardziej prawdopodobne jest, że będzie ona przejawiała to działanie.
Twierdzenie o deprywacji-nasyceniu – im częściej w niedawnej przeszłości jednostka otrzymywała określoną nagrodę tym mniej wartościowa staje się dla niej każda następna jednostka tej nagrody.
Twierdzenie o frustracji-agresji – jeżeli działanie jednostki nie doprowadza do otrzymania oczekiwanej nagrody lub jednostka ta otrzymała karę, której się nie spodziewała, zareaguje gniewem a w gniewie rezultaty zachowania agresywnego będą miały wartość nagradzającą.
Pionierzy interakcjonizmu: James, Cooley, Mead.
Twórcą interakcjonizmu symbolicznego G. H. Mead. Twierdzi on, że interakcja zachodzi wówczas, gdy:
jeden osobnik wysyła sygnały,
drugi osobnik widzi te sygnały i reagując na nie zmienia swój sposób postępowania wysyłając zarazem własne sygnały,
pierwszy osobnik rozpoznaje owe sygnały i zmienia pod ich wpływem swoje zachowanie.
Zdaniem Mead’a takie zachowanie (interakcja) ma miejsce zarówno wśród ludzi jak i wśród zwierząt. Uważa też, że ludzie wchodzą ze sobą w interakcje w szczególny i jedyny w swoim rodzaju sposób, ponieważ sygnały, które człowiek wysyła, odczytuje i na które reaguje mają charakter symboliczny. Znaczy to, że ludzie kontaktują się ze sobą za pomocą przekazywanych przez siebie symboli, słów, mimiki, gestów ciała oraz wszelkich znaków, które coś znaczą zarówno dla nas, jak i dla innych.
Mead zapożyczył kilka pojęć od innych teoretyków:
Umysł (od J. Dewey’a) – umysł nie jest strukturą, lecz procesem myślenia powstającym w wyniku ludzkich wysiłków przystosowania się do środowiska, a dokładniej jest on procesem:
symbolicznego odczytywania i oznaczania obiektów w środowisku
analizowania potencjalnych kierunków działania,
wyobrażania sobie konsekwencji potencjalnego działania,
wyboru takiego działania, które ułatwi przystosowanie się.
Jaźń (od W. James’a) – w jego ujęciu jaźń jest mechanizmem. Jest to zdolność człowieka do postrzegania samego siebie jako obiektu i wytwarzania uczuć i postaw w stosunku do siebie samego.
Jaźń odzwierciedlona (od Ch. H. Cooley’a) – jest obrazem siebie jakim jednostka się posługuje, a który uzyskuje w drodze własnej interpretacji, percepcji siebie przez innych.
Mead przyjmuje obie definicje jaźni, ale podkreśla przede wszystkim to, że dzięki jaźni człowiek może być przedmiotem własnych działań. Innymi słowy człowiek może nie tylko siebie obserwować, lecz także działać w stosunku do samego siebie tak, jak może to czynić wobec innych ludzi np. człowiek gniewa się na siebie, czyni sobie wyrzuty, rozmawia sam ze sobą, dodaje sobie odwagi itd. Ową zdolność oddziaływania na samego siebie Mead uznaje za główny mechanizm, który pozwala człowiekowi stawiać czoło otaczającemu go światu. Mead wyróżniał w obrębie jaźni dwa aspekty:
I – ja podmiotowe, czyli to, które obserwuje, jest to czynnik dynamiczny, twórczy i działający czasem impulsywnie;
Me – ja przedmiotowe, czyli to, które jest obserwowane, stanowi ramy dla naszych zachowań.
Obrazy samego siebie (self images) – są to tymczasowe obrazy mnie samego, które wynosimy z poszczególnych, konkretnych sytuacji społecznych.
Koncepcja samego siebie (self concept) – są to ponadsytuacyjne przekonania na temat mnie samego, jako czegoś rzeczywistego, stabilnego i trwałego (taki naprawdę jestem).
Mead uważał, że społeczeństwo jest tylko zorganizowanym układem interakcji między różnymi podmiotami zachodzący według określonych wzorów. Podmiotami mogą być nie tylko jednostki, ale całe grupy społeczne.
18. Dwie szkoły interakcjonizmu symbolicznego: szkoła chicagowska, szkoła Iowa
Ze względu na spory, dotyczace natury ludzkiej, interakcji i organizacji społecznych oraz sposobu ich badania wykreowały się dwie szkoły interakcjonizmu symbolicznego:
Szkoła chickagowska (H. Blumer) – rozpatruje ona jednostki jako potencjalnie niezależne, interakcje jako stale będące w procesie zmiany, natomiast organizacje społeczną jako płynna i chwiejną:
natura ludzka – osobowość zdolna jest do radykalnych zmian definicji sytuacji i w związku z tym, do działań spontanicznych i indeterministycznych (niezdeterminowanych);
istota interakcji – uwypukla kreacyjną konstrukcyjną i zmienną naturę interakcji, która jest raczej konstruowana niż wyzwalana, jest procesem, który sam siebie określa, jest ciągłym dostosowywaniem i reorganizacją uczuć, żądań, postaw, zachowań w stosunku do partnera interakcji.
Szkoła Iowa (M. Hune) – jest bardziej skłonna do postrzegania osobowości jednostki i organizacji społecznej jako strukturalizowanych, zaś interakcja jest przedmiotem nacisków ze strony tych struktur:
natura ludzka – osobowość jest ustrukturalizowana i względnie stała, co daje działaniom ciągłość i przewidywalność;
istota interakcji – podkreśla siłę „rdzenia jaźni” i kontekstu grupowego w wymuszaniu interakcji. Interakcja jest raczej wyzwalana niż konstruowana, ponieważ jednostki wchodzące w interakcje ulegają nakazowi postaw wobec siebie samych i oczekiwań wypełniania przez nie odpowiednich ról;
Pierwszą teorią prowadzącą do teorii globalizacji była teoria imperializmu J.A. Hobsona (1902 rok). Według Lenina i Bucharina imperializm to walka klas (i podział na te klasy), istnieje podział na kraje panujące i kraje podporządkowane.
Kontynuacją tej teorii była teoria zależności (1950 rok) wprowadzona przez P. Prebischa. W tym czasie zniesiony został imperializm i kolonializm, chociaż mniejsze państwa nadal były zależne od imperium (był jednostronny przepływ dóbr, z mniejszych do większych). W teorii tej występuje podział na:
I świat (najbogatsze kraje),
II świat (dawny obóz postkomunistyczny),
III świat (biedne kraje zależne).
Wprowadził tez podział na:
centrum – najbogatsze, najbardziej uprzemysłowione kraje,
peryferie – ubogie kraje rolnicze.
Wprowadza się również czasami termin semiperyferie (półperyferie).
W teorii tej Wallerstein wyróżnia trzy stadia historii ludzkości:
Epoka minisystemów – czyli stosunkowo niewielkich społeczności ekonomicznie samowystarczalnych, cechujących się pełnym wewnętrznym podziałem pracy i jednolitym kompleksem kultury. Te minisystemy dominują w okresie gospodarki łowiecko-zbierackiej. Odgrywają pewną rolę również w okresie gospodarki ogrodniczej i rolniczej.
Epoka imperiów światowych – wchłaniają one znaczna liczbę minisystemów, oparte są na gospodarce rolnej, a metodą koordynacji ekonomicznej jest silna władza polityczna i militarna, rygorystyczna administracja, bezwzględny pobór danin i podatków oraz obowiązkowy zaciąg do wojska. W centrum ich aktywności są wojny i podboje.
Epoka systemu światowego – zaczyna się w XVI wieku wraz z narodzinami wczesnego kapitalizmu. Powoli państwo ustępuje jako agenda regulująca gospodarkę, na rzecz rynku ekonomicznego. System kapitalistyczny ma niezwykłą moc ekspansji. Rozwój technicznych środków transportu i komunikacji ułatwia jego rozprzestrzenianie się w świecie.
20. Globalizacja kultury
Jedną z teorii globalizacji kultury jest teoria U. Hannerza, który wymyślił zagadnienie globalnej ekumeny, która w odniesieniu do zjawisk kultury jest analogią do idei systemu światowego skupionej na dziedzinie ekonomii. Hannerz nakreślił cztery możliwe scenariusze globalnej ekumeny kulturowej:
Globalna homogenizacja – wystąpi tu całkowita dominacja kultury zachodniej, a zwłaszcza amerykańskiej, wszystkie społeczności staną się mniej lub bardziej udaną repliką zachodniego stylu życia, aspiracji, wartości, norm, wzorów konsumpcyjnych, idei, ideałów i przekonań.
Nasycenie kulturowe – kraje peryferyjne powoli, z oporami w toku kilku generacji zastępują lokalne idee kulturowe, sensy i wartości zuniformizowanymi treściami płynącymi z dominujących centrów. W końcu nieuchronnie kultura centrum zaczyna dominować, ale nie dokonuje się to ani szybko, ani łatwo.
Deformacja kulturowa – oznacza on uproszczenie, zubożenie, a nawet degradację kultury zachodniej w toku jej adaptacji przez kraje peryferyczne. Działa tutaj dwojaki mechanizm:
w zderzeniu z kulturą peryferii zaczyna działać selekcja, eliminująca wyższe wartości i bardziej wyrafinowane treści,
kompromisowe uzgadnianie treści płynących z zewnątrz z lokalnymi zwyczajami i tradycjami.
Dojrzewająca amalgamacja kulturowa – zakłada się tutaj bardziej równorzędny dialog i wymianę miedzy kulturami centrum i peryferii, co prowadzi do ogólnego wzbogacenia kultury. Zderzenie kultur jest fenomenem korzystnym, stymuluje kreatywność i oryginalność po obu stronach. Następuje selektywna modyfikacja kultury centrum przez wpływ reinterpretacji dokonanej w społecznościach peryferyjnych, a równocześnie kultura centrum stymuluje i ożywia pewne utajone wartości kultur lokalnych.
Autorem teorii globalizacji politycznej jest R. Robertson. Jest oparty na Gemeinschaft i Gesellschaft. Wyróżnił on cztery scenariusze tej globalizacji:
Globalny gemeinschaft I – świat jest tu postrzegany jako bogata mozaika zamkniętych, odgraniczonych wzajemnie wspólnot albo unikalnych i egalitarnych, albo co prawda wyższych i niższych w rozwoju kulturowym, ale wzajemnie izolowanych i nie mających aspiracji do podporządkowania wspólnot odmiennych od siebie.
Globalny gemeinschaft II – jest to idea ogólnoludzkiego konsensu wokół pewnych wspólnych wartości i ideałów.
Globalny gesellschaft I – jest to mozaika suwerennych, niezależnych państw narodowych, powiązanych silnymi wzajemnymi więziami kooperacyjnymi w dziedzinie ekonomii, polityki i kultury.
Globalny gesellschaft II – przewiduje zanik państw narodowych i unifikację najpierw regionalną a później globalną pod egidą wspólnej organizacji politycznej ponadnarodowego rządu światowego.
S. Huntington postawił teorię zderzenia cywilizacji. Twierdzi on, że ludzie zawsze mieli tendencję do podziału na my i oni, a przez to nie będzie spokojniej, ale wręcz przeciwnie – konflikty będą się nasilały. Proponuje on wizję podziału świata na osiem (dziewięć) cywilizacji:zachodnia,atynoamerykańska,prawosławna,afrykańska,islamska,hinduistyczna,chińska,japońska,buddyjska.
Struktura cywilizacji:
Państwa będące członkami cywilizacji – to takie państwa, które w pełni utożsamiają się pod względem kulturowym z jedną cywilizacją.
Ośrodki cywilizacji – państwa stanowiące główne źródło danej kultury.
Kraje osamotnione – państwa, które nie utożsamiają się z żadną cywilizacją.
Kraje rozszczepione – państwa, których terytorium przecinają linie międzycywilizacyjne (np. Sudan, w którym północ jest muzułmańska a południe chrześcijańskie).
Kraje rozdarte (na rozdrożu) – dążące do upodobnienia się do jakiejś cywilizacji, a jednocześnie będące silnie związane z własną tradycją (np. Meksyk).
Ośrodkiem krajów zachodnich są cywilizacje franko-germańskie, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania będąca pomiędzy nimi. Natomiast kraje islamskie i afrykańskie nie mają ośrodka.
Huntington uważa, że przyczyną konfliktów będą różnice kulturowe a najważniejsze różnice religijne. Powiedział on, że zmienia się układ cywilizacji, cywilizacja zachodu przestaje wieść prym wśród innych cywilizacji. Mamy dwa obrazy cywilizacji zachodu:
zachód jako potęga – włada i kieruje międzynarodowym systemem bankowym, kontroluje wszystkie mocne waluty, jest głównym światowym kontrahentem, dostarcza większości wyrobów gotowych (teraz Chiny), dominuje nad międzynarodowymi rynkami kapitałowymi, sprawuje przywództwo moralne w wielu społeczeństwach (np. prawa człowieka, prawa kobiet), jest zdolny do interwencji zbrojnej na wielka skalę, kontroluje drogi morskie, prowadzi najbardziej zaawansowane badania naukowe, posiada najbardziej rozwinięte uczelnie techniczne, kontroluje dostęp do przestrzeni kosmicznej,
zachód u schyłku (cechy wyczerpania) – powolny wzrost gospodarczy, stagnacja ludnościowa, bezrobocie, ogromne deficyty budżetowe, zanik etyki pracy, dezintegracja społeczna.
22. Nowoczesność
W nowoczesności wyróżniamy dwa archetypy człowieka – pielgrzym i spacerowicz.
Teoretycy mówią, że żyjemy w nowej epoce, a nazywają ją nowoczesnością:
jedni mówią o ponowoczesności (Z. Bauman) lub postmodernizmie (J. Baudrillard) – w którym łączy się różne elementy z różnych kultur, w którym mamy wielość równouprawnionych stylów. Jest to coś eklektycznego, odnoszenie się do czegoś co było z chęcią stworzenia czegoś nowego
inni mówią o późnej nowoczesności (A. Giddens) – uważa on, że nastąpiło zintensyfikowanie pewnych cech nowoczesności.
Bauman wprowadza archetypy współczesnego (ponowoczenego) człowieka – turysta i włóczęga – nie mamy już wyznaczonego celu, punktu, do którego dążymy. Turysta jest bogaty, a włóczęga biedny, co jednak nie zmienia naszego punktu egzystencjalnego. W społeczeństwie konsumentów ludzi dzieli się na stojących wyżej i niżej, według stopnia mobilności, czyli swobody wyboru miejsca, w którym się znajdują. Mamy więc dwa światy:
świat totalnej mobilności – jego mieszkańcy żyją w czasie, a przestrzeń nie ma dla nich znaczenia, granice państwowe równa się z ziemią,
świat skrępowany więzami lokalnymi – ludzie zamieszkują przestrzeń, ich czas jest próżny i nic się w nim nie dzieje, piętrzą się u nich mury kontroli imigracyjnych.
Nie ma turystów bez włóczęgów, turyści nie mogą korzystać z wolności, jeśli nie przywiąże się włóczęgów do miejsca. Obecnie mamy kulturę absolutnej teraźniejszości.
23. Elementy czystej relacji.
W przeciwieństwie do więzi osobistych w społecznościach tradycyjnych, czysta relacja nie jest zakotwiczona w warunkach zewnętrznych życia społecznego i ekonomicznego. Ma luźny charakter i trwa o ile obie strony odczuwają satysfakcję.
Czysta relacja ma wartość tylko dlatego, co sama oferuje partnerom. Relacje te istnieją wyłącznie dla samych siebie.
Czysta relacja jest ustrukturowanym refleksyjnie związkiem o otwartym i ciągłym charakterze. Wiodącym motywem jest pytanie: Czy wszystko jest w porządku?, a ciągłe upewnianie się o stanie relacji ma wyraźny związek z refleksyjnym projektowaniem własnego ja (Jak ja się czuję?).
W czystej relacji główną rolę odgrywa „oddanie”, które jest tym, co zasadniczo zastępuje zewnętrzne punkty oparcia dla bliskich więzi osobistych w warunkach przednowoczesnych.
Czysta relacja opiera się na intymności, od której zależy stabilność związku.
Czysta relacja wymaga od partnerów wzajemnego zaufania, które ze swej strony ściśle wiąże się z osiągnięciem intymności. W relacji zaufanie nie jest i nie może być jedynie założeniem
W czystej relacji jednostka nie tylko „rozpoznaje drugą osobę”, ale w jej reakcjach znajduje potwierdzenie własnej tożsamości.
Jak wynika z powyższych punków tożsamość jednostki jest raczej efektem czynnego samopoznania i rozwoju intymnej więzi z drugą osobą. Procesy te przyczyniają się do powstania „wspólnej historii”, która może dużo ściślej połączyć partnerów niż wspólnota przeżyć wynikająca z podobnej pozycji społecznej.