MODUŁ 2.
Państwo i naród. Zmieniający się świat.
CELE MODUŁU 1.
Celem modułu jest sprawdzenie oraz utrwalenie wiedzy i umiejętności z zakresu:
znajomości socjologicznych koncepcji państwa i władzy państwowej,
umiejętności definiowania i rozróżniania podstawowych systemów partyjnych i ordynacji wyborczych,
umiejętności definiowania i rozróżniania narodu od grupy etnicznej,
znajomości podstawowych założeń teorii zderzenia cywilizacji S. Huntingtona oraz teorii przeciwnych tej koncepcji,
umiejętności opisania wymiarów globalizacji i jej skutków społecznych.
WSTĘP DO MODUŁU 2.
Społeczeństwo dzielimy na mikrostruktury - składające się z niewielu członków (np. rodzina, grupa studencka, drużyna harcerska), oraz na makrostruktury – złożone z wielu mikrostruktur, porządkujących wielkie elementy społeczeństwa globalnego (np. państwo, naród, cywilizacja, religia). W socjologii państwo rozumiane jest jako polityczna organizacja zbiorowości terytorialnej, w której na gruncie wspólnoty dziejowej i tradycji kulturowej istnieje władza polityczna zorganizowana jako rząd, wyrażająca interesy klas silniejszych w danym okresie, zdolnych do przejęcia władzy, jej sprawowania i utrzymania. Nowoczesne państwa to państwa narodowe, które wyróżnia m.in. idea obywatelstwa, oraz nacjonalizm, czyli poczucie, że jest się częścią większej, politycznie spójnej całości. Naród zaś na gruncie socjologii to wspólnota powstała na gruncie historycznym, przejawiająca się w świadomości narodowej jego członków; opiera się on na wspólnym terytorium i wspólnym obywatelstwie.
Najwyższym stopniem ugrupowania ludzi i najszerszą płaszczyzną ich kulturowej tożsamości są cywilizacje. Według S. Huntingtona cywilizacje to największe „plemiona”, w jakie łączą się ludzie, a „zderzenia cywilizacji” – jakie coraz częściej mają miejsce we współczesnym świecie - to konflikty plemienne na skalę globalną. Huntington dokonując analizy obecnej, globalnej sytuacji, przewiduje schyłek Zachodu i odrodzenie się kultur niezachodnich (zwłaszcza zaś cywilizacji islamskiej).
Tematy modułu drugiego dotyczą zagadnień z dziedziny makrosocjologii, co przedstawiają kolejno wykłady:
Analiza socjologiczna państwa.
Państwo, partie polityczne, warunki demokracji.
Socjologiczne koncepcje narodu. Naród a grupa etniczna.
Cywilizacja. Zderzenie cywilizacji wg wizji Huntingtona a wydarzenia w USA z 11 IX 2001 i „wojna z terroryzmem”.
Globalizacja.
WYKŁAD 1
Analiza socjologiczna państwa
Państwo to organizacja polityczna, wyposażona w suwerenną władzę, zajmująca określone terytorium. Powstanie państwa stanowiło przełom w historii ludzkości, ponieważ związana z nim centralizacja władzy politycznej stworzyła nową dynamikę procesów zmiany społecznej. Warunkiem istnienia państwa jest istnienie aparatu politycznego, sprawującego władzę na określonym terytorium i uprawnionego do użycia siły, celem realizacji określonej polityki.
WSTĘP
Państwo to polityczna organizacja zbiorowości terytorialnej, w której na gruncie wspólnoty dziejowej i tradycji kulturowej istnieje władza polityczna zorganizowana jako rząd, wyrażająca interesy klas silniejszych w danym okresie, zdolnych do przejęcia władzy, jej sprawowania i utrzymania. Nowoczesne państwa to państwa narodowe, które wyróżnia idea obywatelstwa, uznania powszechnych praw i obowiązków obywateli oraz faktu, że są oni świadomi własnej roli w państwie, oraz nacjonalizm, czyli poczucie, że jest się częścią większej, politycznie spójnej całości.
PAŃSTWO - DEFINICJE I KONCEPCJE
Państwo jest definiowane jako grupa na pograniczu grupy celowej i terytorialnej. Jest to zbiorowość obywateli podporządkowana władzy suwerennej, mieszkająca na określonym terytorium, do którego ogranicza się władza. Przynależność do państwa ma charakter sformalizowany, czego wyrazem jest posiadanie obywatelstwa. W obrębie państwa występuje stosunek: władza - podporządkowane jej osoby i grupy. Atrybutem państwa jest suwerenność rozumiana jako całkowita niezależność od jakiejkolwiek siły zewnętrznej i wewnętrznej.
Trzy teoretyczne koncepcje pojmowania państwa:
UMOWA SPOŁECZNA
Koncepcja autorstwa Rousseau, Hobbes’a. Według niej jednostki poddają się tzw. woli zbiorowej i stają się poddanymi, ale tylko samym sobie. I to owa wola zbiorowa zabezpiecza równość i wolność jednostek.
KLASOWA TEORIA PAŃSTWA
Twórcy tej koncepcji - K. Marks i F. Engels pojmowali państwa jako aparat przymusu. Twierdzili oni, iż w wyniku rozwoju sił wytwórczych i podziału pracy pojawiła się własność prywatna, a w efekcie nastąpił podział na klasy. Państwo powstało w wyniku konfliktu między klasami, jako aparat przymusu i środków przemocy, umożliwiający klasie posiadającej środki produkcji podporządkowanie sobie klas niższych. Według Marksa i Engelsa historia zdaje się to potwierdzać - państwo starożytne było państwem właścicieli uciskających niewolników, państwo feudalne było organem szlachty dla ciemiężenia poddanych i pańszczyźnianych chłopów, zaś państwo nowożytne jest narzędziem wyzysku proletariatu przez kapitalistów. Według klasowej teorii państwa ideałem będzie doprowadzenie do likwidacji państw, co miało się dokonać w społeczeństwach socjalistycznych i komunistycznych.
PAŃSTWO JAKO SPOŁECZNOŚĆ NATURALNA
Twórca tej koncepcji – Arystoteles, uważał, iż państwo jest społecznością naturalną, gdyż jednostka ludzka musi żyć we wspólnocie politycznej, aby nie tylko zaspokoić wszystkie swe potrzeby, ale także po to by rozwinąć swe człowieczeństwo. Rodziny, rody, wspólnoty sąsiedzkie nie są w stanie zaspokoić wszystkich potrzeb człowieka, a zatem poza nimi musi istnieć wspólnota, która zabezpiecza dobro ogółu, czyli dobro wspólne, dobro wszystkich mniejszych wspólnot. Arystoteles te właśnie role przypisywał państwu.
FAZY KSZTAŁTOWANIA SIĘ PAŃSTWA
Powstanie państwa wiązało się z przejściem ludzi do osiadłego trybu życia. Według Ogburna i Nimkoffa można wyróżnić trzy etapy kształtowania się państwa:
fazę wodzów militarnych,
W społeczeństwie plemiennym powoływano instytucje lub osobę do spełniania określonych zadań. Chodziło najczęściej o instytucję wodza militarnego, który stawał się niezbędny w obliczu zagrożenia związanego z konfliktami z sąsiednimi plemionami. Po połączeniu kilku plemion rodziła się konieczność powołania centralnego ośrodka władzy.
okres państwa patrymonialnego,
Występował w historii większości państw europejskich – to faza wykształcenia się trwałych instytucji władzy administracyjnej i politycznej w postaci książąt feudalnych, władzy królewskiej z dworem, czyli zespołem urzędników spełniających funkcje administracyjne. Cechą tej fazy było traktowanie terytorium państwowego jako własności księcia (to dlatego np. Bolesław Krzywousty mógł w testamencie dokonać podziału państwa na dzielnice dla swych synów, a Ludwik XIV powiedzieć: „państwo to ja”).
faza państwa nowożytnego.
W tej fazie następuje oddzielenie własności prywatnej księcia, króla, władcy politycznego od własności publicznej, państwowej. Odtąd stanowi ona własność społeczeństwa obywatelskiego. Wykształcają się również trwałe instytucje administracji państwowej, instytucje polityczne i sądownicze. Następuje separacja administracji publicznej od aparatu władzy państwowej – władzę publiczną wykonują profesjonalni urzędnicy, powstają także różne formy partycypacji, doradztwa, wnioskowania czy współdecydowania obywateli w sprawowaniu władzy państwowej (np. wybory, referenda).
Państwa nowożytne powstają najczęściej w wyniku:
- wyzwolenia się określonej grupy ludzi spod panowania innego państwa i oderwania od niego części terytorium (np. powstanie niepodległej Irlandii w 1921 roku, na skutek jej walki z Wielką Brytanią, uzyskanie niepodległości przez Timor Wschodni, który w 2002 roku ostatecznie wyzwolił się spod władzy Indonezji),
- rozpadu państwa na kilka nowych (np. rozpad ZSRR na 15 niepodległych państw w 1991 roku, rozpad Jugosławii w latach 1991-2006 na 6 państw, powstanie Republiki Czeskiej i Słowacji 1 stycznia 1993 roku, w wyniku rozpadu federacji czechosłowackiej,
- połączenia się kilku istniejących w jedno, na podstawie aktu prawa międzynarodowego, lub w wyniku podboju (zjednoczenie Włoch w 1870 roku, powstanie ZSRR, zjednoczenie Niemiec 3 X 1990 roku).
FUNKCJE PAŃSTWA
Ogólnie, podstawowym celem państwa jest realizacja dobra wspólnego, czyli stwarzanie takich warunków życia społecznego, aby jednostki mogły pełniej i łatwiej osiągnąć swe cele i rozwijać się. Dobro powszechne obejmuje całość warunków materialnych i społeczno-kulturowych, które umożliwiają jednostce pełny rozwój osobowy. Wszystkie funkcje państwa realizowane są przez organa państwa, które dzielą się na: przedstawicielskie, przymusu, administracji gospodarczej, administracji kulturalnej, kontrolne.
Oprócz troski o dobro wspólne państwo spełnia ponadto dwa rodzaje funkcji:
- FUNKCJE ZEWNĘTRZNE,
- FUNKCJE WEWNĘTRZNE.
Ponadto (według Elmera Langego) wymienia się następujące funkcje państwa: ustrojową, ochronną, funkcję ogólnego sterowania życiem społecznym, produkcyjną oraz funkcję nabywcy na rynku:
funkcja ustrojowa – państwo przez ustanawianie porządku prawnego konstytuuje gospodarkę rynkową,
funkcja ochronna – przez nakazy i zakazy państwo przeciwdziała temu, aby ważne dobra i interesy podmiotów gospodarczych nie zostały naruszone,
funkcja ogólnego sterowania życiem społecznym – państwo ingeruje w procesy gospodarcze tam gdzie występują braki i problemy socjalne,
funkcja produkcyjna – państwo występuje w roli dostawcy dóbr, nie tylko materialnych,
funkcja nabywcy na rynku – w ramach różnych działów gospodarki państwo występuje jako nabywca towarów i usług dla aparatu państwowego.
FUNKCJE ZEWNĘTRZNE
Polegają na realizacji celów niezależnych od innych państw i ochronie interesów danego państwa oraz na zapewnieniu bezpieczeństwa społeczeństwu i przedstawicielstwa w stosunkach międzynarodowych. Realizacja funkcji zewnętrznych wyrażać się może poprzez:
a) stworzenie siły militarnej zapewniającej ochronę przed agresją innych państw, oraz działania dyplomatyczne na rzecz tworzenia porozumień, zawierania umów międzynarodowych, sojuszy,
b) pełnienie przedstawicielstwa swego społeczeństwa wobec innych społeczeństw i w stosunkach międzynarodowych (działalność ambasad, konsulatów, delegacji i misji politycznych, wojskowych, handlowych).
FUNKCJE WEWNĘTRZNE
Polegają na podejmowaniu działań, z których wynika, że władza państwowa jest najwyższa na danym obszarze i decyduje sama o zakresie swoich kompetencji, a wszystkie inne instytucje i organy funkcjonują za jej zgodą i na warunkach przez nią określonych. Funkcje wewnętrzne związane są z obowiązkiem państwa zapewnienia ładu politycznego, społecznego, ekonomicznego, kulturalnego i informacyjnego.
Realizacja funkcji wewnętrznych wyrażać się może poprzez:
zapewnienie ładu i porządku w obrębie społeczeństwa jako wielości różnych grup społecznych i ich instytucji oraz w stosunkach między obywatelami, np. ustalenie porządku prawnego, który m.in. określa organizację władz państwowych oraz cały ustrój państwa (prawo konstytucyjne) oraz prawo regulujące stosunki między obywatelami a władzą państwową oraz między obywatelami (prawo cywilne),
b) sprawowanie nadzoru nad działalnością grup społecznych i ich instytucji, wspomaganie ich działalności w różnych dziedzinach, inicjowanie, koordynowanie, rozstrzyganie sporów. Przy czym państwo szanuje tu kompetencje i autonomię poszczególnych grup społecznych.
WŁADZA PAŃSTWOWA I JEJ CECHY
Państwo jest organizacją terytorialną, co oznacza, że obejmuje ludzi związanych z określonym terytorium i podlegająca najwyższej suwerennej władzy. Na obszarze państwa jego władze sprawują zwierzchność nad wszystkimi przebywającymi tam osobami, z wyjątkiem osób posiadających immunitet dyplomatyczny. Terytorium jest zawsze ściśle ograniczone i w jego skład wchodzi obszar lądowy, wody przybrzeżne, strefa powietrzna nad obszarem lądowym, a także statki wodne i powietrzne. Osoby fizyczne wiąże z państwem instytucja obywatelstwa, którego nabycie może nastąpić poprzez fakt urodzenia się z rodziców będących obywatelami danego państwa (np. w Polsce) lub urodzenia się na obszarze danego państwa (np. w Australii). Przynależność do państwa, której wyrazem jest posiadanie obywatelstwa, ma charakter przymusowy. Obywatele posiadają określone prawa i obowiązki zwane obywatelskimi.
Elementem składowym państwa jest władza. W najogólniejszym znaczeniu władza to tyle co możność wpływania na innych. Bardziej szczegółowo zaś to zdolność do wywoływania efektów w postaci takich zachowań podejmowanych przez jednostkę, jakich nie podjęłaby ona bez istnienia stosunków władzy. Innymi słowy władza to zdolność osiągania celów nawet wbrew woli innych. Dla ilustracji tej definicji można postawić pytanie o to, czy obywatele płaciliby podatki, gdyby nie byli do tego zobligowani przez przepisy prawa, ustalane przez władzę. Władza zakłada istnienie stosunku między jednostkami lub grupami, przy czym jedna ze stron tegoż stosunku ma możliwość narzucania własnej woli stronie drugiej i czyni to w sposób trwały i uprawniony.
Z kolei władza państwowa to prototyp władzy; ma ona monopol na prawomocne użycie przemocy i jest wyposażona w aparat przymusu.
Cechy władzy państwowej:
A) jest LEGITYMIZOWANA,
B) musi uzyskać AKCEPTACJĘ MORALNO–IDEOLOGICZNĄ i PRAGMATYCZNĄ,
C) jej atrybutem jest SUWERENNOŚĆ – zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz.
Cechy władzy państwowej:
JEST LEGITYMIZOWANA
Aby sprawować władzę trzeba się legitymizować odpowiednim uprawnieniem. MAX WEBER wyróżnił trzy rodzaje źródeł władzy, czyli legitymizacji władzy:
PANOWANIE LEGALNE,
PANOWANIE TRADYCJONALNE,
PANOWANIE CHARYZMATYCZNE.
Te trzy konstrukty teoretyczne dotyczą władzy w ogóle, a władzy politycznej w szczególności. W rzeczywistości władza zbliża się do jednego z tych trzech typów panowania, występuje w różnych połączeniach. Np. premier jakiegoś państwa, dysponujący władzą legalną, może być zarazem charyzmatycznym przywódcą desygnującej go partii. Z kolei – jak zauważa Barbara Szacka – za przykład powiązania panowania tradycyjnego, legalnego i charyzmatycznego uważa się władzę papieską podczas pontyfikatu Jana Pawła II.
Trzy rodzaje źródeł władzy, czyli legitymizacji władzy:
PANOWANIE LEGALNE
Uprawnienie do sprawowania władzy wywodzi się z uregulowania formalno-prawnego, przyznającego danym stanowiskom prawo do realizowania władzy w zakresie ustalonych kompetencji. Panowanie legalne opiera się zatem na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władze na mocy tych norm. (np. kompetencje ministra edukacji wynikają z przepisów prawnych, nie zaś z tego kto sprawuje ten urząd).
PANOWANIE TRADYCJONALNE
Źródłem legitymizacji władzy są przyjęte i uświęcone tradycje i zwyczaje, przypisujące osobie określonego pochodzenia uprawnienie do wykonywania władzy. Daną zwierzchność uznaje się dlatego, że istnieje ona „od zawsze”. (np. monarchie, w których prawo danej dynastii czy rodu do sprawowania władzy jest niekwestionowane).
PANOWANIE CHARYZMATYCZNE
Uprawnienie do sprawowania władzy wynika ze szczególnych cech osobowości przywódcy, dzięki którym jego zwierzchnictwo jest w sposób spontaniczny uznawane za oczywiste. (np. ruchy religijne, ale i grupy koleżeńskie).
AKCEPTACJA MORALNO–IDEOLOGICZNA i PRAGMATYCZNA
Sprawowanie władzy musi być zgodne z systemem podstawowych wartości uznawanych w danym społeczeństwie. Władza uzyskuje akceptację pragmatyczną, jeśli okazuje się sprawna, skuteczna i odpowiada oczekiwaniom ludności. A zatem władza to nie tylko uprawnienie, ale i możność jej wykonywania. Pytamy tu o to, czy władza faktycznie dysponuje środkami pozwalającymi na rządzenie, czy reguluje działania osób i instytucji w państwie, czy egzekwuje je za pomocą odpowiednich sankcji; czy organy państwowe dysponują prawem stosowania przymusu wobec tych obywateli, którzy naruszyli normy prawa stanowionego.
SUWERENNOŚĆ
Atrybutem władzy jest SUWERENNOŚĆ – zarówno na zewnątrz jak i wewnątrz.
Suwerenność wewnętrzna wyraża się w tym, iż państwo posiada prawo kontroli nad wszelkimi instytucjami i grupami społecznymi, jakie występują w obrębie państwa, koordynuje ich działalność i rozstrzyga konflikty miedzy nimi.
Suwerenność zewnętrzna widoczna jest w tym, iż państwo jest reprezentantem danego społeczeństwa względem innych państw w życiu międzynarodowym i inne państwa nie mogą interweniować w sferę wewnętrznych spraw danego państwa.
Suwerenność władzy państwowej, jej niezależność, jest uznawana za niezwykle cenną wartość społeczno-polityczną, szczególnie cenioną przez obywateli i silnie przeżywaną emocjonalnie. Widać to zwłaszcza państwach Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie wiele społeczeństw dopiero po 1989 roku uzyskało pełną suwerenność. Jednakże współcześnie, w dobie jednoczenia się Europy, część suwerenności państwowej jest przekazywana ponadnarodowym instytucjom, np. Unii Europejskiej (jak w przypadku Polski i pozostałych nowych członków UE).
Warto dodać, iż możliwość rezygnacji z części suwerenności na rzecz organizacji międzynarodowej przewidywała Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z 1997 roku. W art.90 par. 1 czytamy, iż „Rzeczpospolita Polska może na podstawie umowy międzynarodowej przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach”. Przepis ten umożliwił akcesję Polski do Unii Europejskiej.
TYPOLOGIE PAŃSTW
Ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa wyróżnia się:
PAŃSTWA UNITARNE i PAŃSTWA ZŁOŻONE.
Ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego dokonuje się podziału na:
PAŃSTWA MONARCHICZNE i PAŃSTWA REPUBLIKAŃSKIE.
Podstawą wyróżnienia państw monarchicznych i republikańskich jest odmienny sposób powoływania osoby lub osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie i odmienne źródło władzy państwowej.
Ze względu na reżim polityczny wyróżnia się:
PAŃSTWA DEMOKRATYCZNE i PAŃSTWA AUTORYTARNE.
Modele demokratyczny i autorytarny to oczywiście konstrukty teoretyczne – w rzeczywistości sposoby sprawowania władzy państwowej przybierają wersje zbliżone do jednego z modeli lub czerpią elementy po części z jednego i drugiego modelu.
Ze względu na strukturę terytorialno-prawną państwa wyróżnia się:
PAŃSTWA UNITARNE
Państwa te cechuje całkowita jedność struktury organizacyjnej i brak podziału na jakieś części składowe, które miałyby cechy państwowości. Państwem unitarnym jest oczywiście Polska, także Czechy, Węgry, Francja.
PAŃSTWA ZŁOŻONE (federacyjne, związkowe)
Składają się z części, posiadających przymioty państwowości, wyrażające się w pewnym stopniu samodzielności, jakie te części posiadają w ramach stanowionej razem całości. Wielokrotnie oficjalna nazwa państwa podpowiada nam, iż mamy do czynienia z państwem złożonym (np. landów, republik, stanów, księstw) Współczesne przykłady państw złożonych to m.in.: Republika Federalna Niemiec, Stany Zjednoczone Ameryki Północnej, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Federacja Rosyjska, Bośnia i Hercegowina (złożona z Federacji Bośni i Hercegowiny oraz Republiki Serbskiej). Przykładami już nie istniejących federacji były m. in.: Czeska i Słowacka Republika Federacyjna, Federacja Serbii i Czarnogóry, Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich.
Ze względu na zasady organizacji aparatu państwowego dokonuje się podziału na:
PAŃSTWA MONARCHICZNE
Państwa monarchistyczne cechuje to, że:
władza państwowa jest sprawowana przez lub w imieniu króla, monarchy, cesarza, księcia – w jego imieniu wykonywane są najważniejsze akty rządzenia,
tytuł do sprawowania władzy czerpie rządzący z zasady dziedziczenia (lub elekcji),
rządzący obejmuje władzę w chwili koronacji czyli uroczystego aktu legitymizacji władzy,
w monarchiach parlamentarnych funkcję najwyższego organu władzy państwowej sprawuje parlament, a rola monarchy sprowadza się do symbolizowania państwa, stąd też powiada się, iż „król panuje ale nie rządzi”.
Przykłady współczesnych monarchii to m.in.:
w Europie:
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Królestwo Danii, Królestwo Szwecji, Królestwo Hiszpanii, Królestwo Niderlandów (Holandia), Wielkie Księstwo Luksemburga, Księstwo Monako, Księstwo San Marino, Watykan
w Azji:
Zjednoczone Emiraty Arabskie, Kuwejt, Jordańskie Królestwo Haszymidzkie (Jordania), Cesarstwo Japonii
w Afryce:
Królestwo Maroka, Lesotho
Podstawą wyróżnienia państw monarchicznych i republikańskich jest odmienny sposób powoływania osoby lub osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie i odmienne źródło władzy państwowej.
PAŃSTWA REPUBLIKAŃSKIE
Państwa republikańskie cechuje to, że:
funkcję organu władzy zwierzchniej spełnia prezydent,
źródłem władzy jest powszechność obywatelska, społeczeństwo lub też wola społeczna,
w społeczeństwach jednonarodowych to naród jest podmiotem władzy,
akty rządzenia wykonywane są w imieniu republiki (w Polsce w imieniu Rzeczpospolitej Polskiej),
osobę pełniącą funkcję zwierzchniego organu władzy państwowej jest wybierana w wyborach powszechnych (np. w Polsce od 1990 roku, we Francji, na Ukrainie, na Słowacji, lub przez parlament/Zgromadzenie Narodowe (w Republice Czeskiej, w Niemczech w Izraelu, a w Polsce w 1989 roku, kiedy to Zgromadzenie Narodowe wybrało na urząd prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego); prezydentem może zostać teoretycznie każdy obywatel, a nie ten który legitymuje się pochodzeniem rodowym, oczywiście musi on spełniać określone wymagania (wiek, obywatelstwo, nieskazitelną przeszłość.
Micheil Saakaszwili – prezydent Gruzji, urzędujący od 25 stycznia 2004 roku i ponownie od 5 stycznia 2008 (II kadencja), wybrany w głosowaniu powszechnym.
Václav Klaus – prezydent Republiki Czeskiej, wybrany przez parlament 7 marca 2003 roku i ponownie (na II kadencję) 15 lutego 2008.
Podstawą wyróżnienia państw monarchicznych i republikańskich jest odmienny sposób powoływania osoby lub osób uprawnionych do sprawowania władzy zwierzchniej w państwie i odmienne źródło władzy państwowej.
Ze względu na reżim polityczny wyróżnia się:
PAŃSTWA DEMOKRATYCZNE
Państwa demokratyczne:
- główna idea to zasada uczestnictwa czyli partycypacji obywateli w sprawowaniu władzy,
- ogół społeczeństwa uczestniczy bezpośrednio lub pośrednio w decydowaniu o sprawach państwa; partycypacja obywateli w sprawach państwa polega np. na wyłanianiu przedstawicieli (posłów, senatorów, deputowanych); mamy w tym wypadku do czynienia z demokracją pośrednią (przedstawicielską).
Demokracja bezpośrednia - miasta państwa greckie - lud (demos):
w głosowaniu powszechnym na rynku uchwalali prawa;
wybierali określonych obywateli na najważniejsze stanowiska w państwie;
obejmowali przemiennie różne stanowiska i wykonywali je przez określony czas (1/4 wg szacunków pełniła obowiązki publiczne).
Demokracja bezpośrednia zachowała się w szczątkowej formie w postaci plebiscytów i referendów. W Polsce w 1996 odbyło się referendum uwłaszczeniowe, w 1997 konstytucyjne, w 2003 unijne; w Szwajcarii zaś referenda odbywają się bardzo często, zarówno na szczeblu ogólnokrajowym jak i lokalnym.
- trójpodział władz na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą;
- władza parlamentu jest najwyższa w tym sensie, że parlament nadaje ustrój państwa, uchwala konstytucję, uchwala normy prawne dotyczące wszystkich dziedzin życia społecznego;
- wybory demokratyczne są:
powszechne – udział w nich przysługuje wszystkim dorosłym obywatelom kraju bez ograniczeń rasowych, religijnych, płci wykształcenia,
równe – każdy głosujący dysponuje jednym głosem,
tajne – każdy obywatel ma prawo oznaczenia swego głosu bez wglądu osób z zewnątrz,
bezpośrednie – każdy musi osobiście oddać głos, a nie np. poprzez pełnomocnika,
proporcjonalne lub większościowe – obowiązuje odpowiednia procedura przeliczania głosów.
Modele demokratyczny i autorytarny to oczywiście konstrukty teoretyczne – w rzeczywistości sposoby sprawowania władzy państwowej przybierają wersje zbliżone do jednego z modeli lub czerpią elementy po części z jednego i drugiego modelu.
PAŃSTWA AUTORYTARNE
Państwa autorytatywne:
samowolność sprawującego władzę i niepodleganie żadnej kontroli innych organów władzy państwowej,
dysponowanie (przez wodza, króla, i sekretarza) nieograniczoną i niepodzielną władzą,
zwierzchni organ władzy (król, prezydent, I sekretarz) kumuluje w swym ręku atrybuty wszystkich rodzajów władzy (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą),
rządzenie odgórne poprzez rozkazy, nakazy, rozbudowany, system sankcji karnych,
brak partycypacji we władzy obywateli,
władza jest nieograniczona – obejmuje wszystkie sfery życia społecznego i wszystkie sfery działalności obywateli (porównaj: „Rok 1984” Orwella),
totalne władztwo jest sprawowane poprzez jedną partię polityczną, której członkowie obejmują wszystkie kierownicze stanowiska w państwie, na wszystkich szczeblach władzy,
oficjalna ideologia jest propagowana i przenika do wszystkich dziedzin kultury, sztuki, wychowania, szkolnictwa,
państwo ma monopol środków komunikacji,
gospodarka podporządkowana jest całkowicie administracji partyjnej, występuje kolektywna własność środków produkcji,
państwo policyjne – rozbudowane służby policyjne, służby bezpieczeństwa i tajnej policji.
Fidel Castro
Slobodan Milošević
Igor Smirnov prezydent Naddniestrza od 1991. (IV kadencja)
Modele demokratyczny i autorytarny to oczywiście konstrukty teoretyczne – w rzeczywistości sposoby sprawowania władzy państwowej przybierają wersje zbliżone do jednego z modeli lub czerpią elementy po części z jednego i drugiego modelu.
WYKŁAD 2
Partie polityczne i systemy wyborcze
Nazwa „partia polityczna” pochodzi z języka łacińskiego i greckiego, gdzie pars, partis oznacza tyle co część, a w tradycji polskiej stronnictwo, zaś politike to sztuka rządzenia państwem. Partie polityczne to organizacje mające na celu uzyskanie władzy na skutek wyborów i wykorzystanie jej do realizacji własnego programu.
WSTĘP
Partia polityczna to zorganizowany i najbardziej świadomy odłam klasy społecznej, który aspiruje do sprawowania władzy bądź ją sprawuje. Każda partia posiada ideologię, program, czyli określenie celów oraz metody osiągnięcia tych celów.
DEFINICJE
Max Weber uważał, iż partie organizacje, które operują w sferze współzawodnictwa o władzę polityczną i stawiają sobie za cel zdobycie władzy dla swoich członków. Definiował partie jako „stowarzyszenia oparte na dobrowolnej rekrutacji, których celem jest zapewnienie swoim przywódcom szans zdobycia władzy w ramach systemu politycznego, a aktywnym członkom możliwości zrealizowania dzięki temu rzeczowych lub idealnych celów bądź osobistych korzyści”.
Anthony Downs określał partię jako „grupę ludzi, którzy dążą do przejęcia kontroli nad aparatem rządowym przez wygranie legalnie przeprowadzonych wyborów”.
O ile powyższe definicje przystają do demokratycznego systemu sprawowania władzy, to poniższa jest już znacznie szersza, użyteczna także w przypadku państw niedemokratycznych.
Giovani Sarton twierdził, iż partia to „każda mająca oficjalną nazwę grupa polityczna, która wysuwa kandydatów i jest w stanie zapewnić im urzędy publiczne w rezultacie wyborów zarówno demokratycznych jak i niedemokratycznych”.
FUNKCJE PARTII POLITYCZNYCH
Partie to organizacje pośredniczące między społeczeństwem a państwem, czyli między obywatelami a ludźmi podejmującymi decyzje. Organizacje te skupiają przedstawicieli społeczeństwa, wybranych do sprawowania władzy w jego imieniu. Wyróżnia się cztery podstawowe funkcje partii politycznych:
określenie celów przez tworzenie programów politycznych,
artykułowanie interesów społecznych,
mobilizowanie i socjalizowanie społeczeństwa w ramach istniejącego systemu politycznego,
rekrutowanie elity politycznej i tworzenie rządu.
(typologia wg. Klausa von Baym’a)
TYPOLOGIE PARTII POLITYCZNYCH
Istnieje szereg typologii systemów partyjnych, wyróżnianych m.in. ze względu na ich zasady strukturalne i genezę ideologiczną.
a) Typologia ze względu na strukturalne zasady organizacyjne:
PARTIE KADROWE
Tworzone przez elitarne grupy aktywistów, powstawały w XIX wiecznej Europie i USA, kiedy to, ze względu na ograniczony dostęp do praw obywatelskich i wyborczych tylko wąski segment populacji mógł odgrywać ważną rolę społeczną. Partie kadrowe odzwierciedlały konflikt między arystokracją i właścicielami ziemskimi a dynamicznie rozwijająca się burżuazją i nowymi grupami zawodowymi.
PARTIE MASOWE
Powstały po rozszerzeniu praw wyborczych, zrzeszały tysiące członków, apelowały do szerokich mas społecznych. Pierwszymi partiami masowymi były partie socjalistyczne, wytworzyły one wielopoziomowe struktury organizacyjne, oparte na zasadzie formalnego członkostwa, dzięki czemu maiły znaczne zasoby materialne i wysokie poparcie społeczne. Ten typ organizacji partyjnej przejęły następnie i inne partie tak konserwatywne jak i liberalne i chrześcijańsko-demokratyczne.
Partie komunistyczne (powstałe w wyniku rozłamów w partiach socjalistycznych) poszły jeszcze dalej – wprowadziły małe organizacje podstawowe (np. Podstawowe Organizacje Partyjne w miejscach pracy), wysoki stopień centralizacji, oraz kładły znaczny nacisk na czystość ideową.
Partie faszystowskie z kolei dokonały syntezy modelu socjalistycznego i komunistycznego. Doprowadziły do perfekcji militarny typ organizacji wewnętrznej, wielką wagę przywiązywały do działalności propagandowej w celu pozyskania masowego poparcia, tworzyły elitę obdarzoną władzą absolutną.
b) Współczesna typologia partii politycznych wg kryterium ich genezy ideologicznej (wg. Klausa von Baym’a):
partie liberalne występujące przeciwko tradycyjnym systemom monarchicznym,
partie konserwatywne, które broniły systemów monarchicznych,
partie robotnicze po 1848 r. i socjalistyczne po 1916 r.,
partie agrarne reprezentujące interesy chłopstwa,
partie regionalne powstające w opozycji do centralizacyjnych tendencji współczesnych państw narodowych (np. Szkocka Partia Narodowa, Partia Basków itp.),
partie chrześcijańskie,
partie komunistyczne,
partie faszystowskie,
partie drobnej burżuazji występujące przeciwko biurokratyzacji i rozszerzaniu roli państwa,
partie ekologiczne (np. Zieloni).
c) Typologia ze względu na strukturalną genezę partii, czyli zasadnicze konflikty mające źródło w przemianach społecznych (Daniel Seiler):
burżuazyjne i robotnicze (podział właściciele – robotnicy),
klerykalne i antyklerykalne (podział na Kościół i państwo),
centralistyczne i regionalne (podział na centrum i peryferie).
SYSTEMY PARTYJNE
a) Typologia prosta:
SYSTEM DWUPARTYJNY – występuje w państwach demokratycznych, cechuje go polaryzacja sympatii wyborców, w wyniku czego na scenie politycznej państwa liczą się tylko dwie partie. Inne partie co prawda istnieją, są jednak zmarginalizowane przez owe dwie partie. W systemie dwupartyjnym partie i ich programy są bardziej umiarkowane i centrystyczne, co ma na celu uzyskanie poparcie różnych grup społecznych.
Przykładem mogą być Partia Republikańska i Partia Demokratyczna w Partia Demokratyczna USA, Partia Konserwatywna i Partia Pracy w Wielkiej Brytanii oraz Partia Liberalno-Demokratyczna i Partia Demokratyczna w Japonii.
Systemowi dwupartyjnemu sprzyjają jednomandatowe okręgi wyborcze i ordynacja większościowa.
SYSTEM WIELOPARTYJNY - występuje w państwach demokracjach, jest wynikiem znacznego rozbicia i zróżnicowania społeczeństwa . W systemie tym trzy lub więcej partii mają realną szansę na zdobycie władzy, wówczas koniecznością jest zawieranie koalicji rządowych. Rządy koalicyjne bywają niestabilne, zerwanie koalicji może prowadzić do powoływania rządów mniejszościowych.
Systemy wielopartyjne wynikają ze stosowania ordynacji proporcjonalnej i powoływania wielomandatowych okręgów wyborczych.
b) Typologia złożona (ze względu na liczbę partii i ideologiczne dystanse miedzy nimi):
Cztery podstawowe typy systemów partyjnych w systemach demokratycznych: (wg. Sartoriego)
klasyczny system dwupartyjny (wspomniany wyżej, np., USA, Wielka Brytania i Japonia),
system umiarkowanego pluralizmu z relatywnie niewielką ilością partii z tendencją do budowy centrystycznych programów,
system spolaryzowanego pluralizmu – rozdrobnienie polityczne i duża polaryzacja ideologiczna oraz tendencja do występowania ekstremistycznych partii i programów politycznych. Najbardziej niestabilny z systemów (np. powojenne Włochy) Jedna z większych partii sprawuje władze wespół z koalicjantami, wśród których często występuje przynajmniej jedna partia ekstremalna. System ten prowadzi to do paraliżu władzy, korupcji,
systemy z partią dominującą, która zwykle zdobywa większość w wyborach parlamentarnych i nie musi wchodzić w koalicje z innymi partiami.
Wcześniej wymienione typologie partii politycznych odnosiły się głównie do państw demokratycznych. W niektórych państwach dalekich od modelu demokratycznego sprawowania władzy, przyjął się szczególny rodzaj systemu partyjnego – SYSTEM MONOPARTYJNY.
System monopartyjny występował głównie w krajach komunistycznych i faszystowskich, współcześnie zaś istnieje w Chinach, Wietnamie, Korei Północnej i na Kubie.
Cechy systemu monopartyjnego:
władzę sprawuje jedna partia, a działalność partii opozycyjnych jest zakazana, – obywatele mają zakaz organizowani się w inne ugrupowania polityczne,
wszystkie organy władzy opanowane są przez członków jednej partii,
partia uznaje się za jedyną siłę reprezentującą właściwie interesy i misję narodu (w systemie faszystowskim) lub interesy klasy robotniczej (w systemie komunistycznym).
państwo, naród utożsamiane są z rządzącą partia polityczną, np. PRL-owskie hasło „program partii – programem narodu” – ale nie odwrotnie (sic!).
Szczególną odmianą tego systemu jest system partii hegemonicznej, w którym władzę sprawuje jedna partia posiadająca większość, ale dopuszcza ona na istnienie kilku partii satelickich, których istnienie jest wyrazem rzekomego pluralizmu politycznego. System taki wprowadzono w niektórych państwach komunistycznych, np. w Polsce Ludowej, obok PZPR działały legalnie jeszcze dwie partie, będące faktycznie jej przybudówkami – Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe.
WPŁYW SYSTEMU WYBORCZEGO (ORDYNACJI) NA KSZTAŁT SYSTEMU PARTYJNEGO
Hipoteza Dürgera:
Jednomandatowe okręgi wyborcze prowadzą najczęściej do powstania SYSTEMÓW DWUPARTYJNYCH, zaś system z okręgami wielomandatowymi okręgami wyborczymi do powstania SYSTEMÓW WIELOPARTYJNYCH i rządów koalicyjnych.
W jednomandatowych okręgach wyborczych (JOW) obowiązuje ordynacja większościowa, czyli taka w której mandat przypada kandydatowi, który zdobył największą liczbę głosów. Ordynacja taka obowiązuje współcześnie w kilkudziesięciu krajach świata, m. in. we Francji, Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie i Japonii. W Polsce w latach dziewięćdziesiątych powstał Ruch Obywatelski na rzecz Jednomandatowych Okręgów Wyborczych, który dąży do zmiany ordynacji wyborczej do Sejmu i wprowadzenia zasady wyboru wszystkich posłów w niewielkich, jednomandatowych okręgach wyborczych (zob. www.jow.pl) Co jakiś czas temat JOW powraca w dyskusji publicznej, zazwyczaj dopiero w przededniu wyborów parlamentarnych. Np. w IV kadencji Sejmu powstał pomysł (niezrealizowany) ordynacji mieszanej, który przewidywał, iż połowa, czyli 230 posłów, byłoby wybieranych według dotychczasowych zasad, czyli według ordynacji proporcjonalnej, z list wojewódzkich, zaś druga połowa - według ordynacji większościowej, z jednomandatowych okręgów wyborczych.
W wielomandatowych okręgach wyborczych obowiązuje ordynacja proporcjonalna. Wyborca oddaje głos na kandydata z listy partyjnej, tym samym głosuje na daną partię, nie zaś na pojedynczego kandydata, jak w przypadku ordynacji większościowej. W ordynacji proporcjonalnej stosowane są różne sposoby przeliczania głosów. W Polsce obowiązuje obecnie metoda d’Hondta, która promuje większe ugrupowania. Po przeliczeniu głosów wybranym kandydatem niekoniecznie musi być ten, który otrzymał najwięcej głosów, ale może być ten kandydat, który zajmował pierwsze miejsce na liście partyjnej, którą wskazało najwięcej wyborców. A zatem nie rzadko dochodzi do sytuacji, kiedy to osoba z listy zwycięskiej partii uzyskuje mandat, mimo, iż uzyskała wielokrotnie mniejszą liczbę głosów od przeciwnika z partii, która uzyskała mniejsze poparcie.
W wyniku przyjęcia ordynacji proporcjonalnej przeważnie żadna partia nie zdobywa bezwzględnej większości w parlamencie, co skutkuje koniecznością formowania koalicji rządowej. Koalicja składa się najczęściej z kilku ugrupowań, które przez cały czas kontynuują walkę o poparcie wyborców, co z kolei utrudnia realizację przez rząd spójnego programu.
