MODUŁ 1.

Socjologia - jej podstawowe pojęcia i narzędzia badawcze.

CELE MODUŁU 1.


Celem modułu jest sprawdzenie oraz utrwalenie wiedzy i umiejętności z zakresu:

• znajomości podstawowych pojęć socjologicznych (socjologia, społeczeństwo, pozycja i rola społeczna)

• umiejętności socjologicznego zdefiniowania pojęcia grupy społecznej oraz typologii grup,

• znajomości zasad przeprowadzania sondaży oraz umiejętności krytycznej analizy wyników badań sondażowych,

• znajomości podstawowych zasad konstruowania kwestionariusza ankiety.

Podstawowym założeniem ontologicznym socjologii jest to, iż człowiek jest istotą społeczną. Oznacza to, iż każda jednostka tylko przez życie społeczne może w pełni rozwinąć swe człowieczeństwo. Socjologia, definiowana jako nauka o społeczeństwie, interesuje się procesami zachodzącymi w zbiorowościach ludzkich. Wyróżniającą cechą życia społecznego są grupy społeczne. Grupy istnieją wszędzie - życie społeczne jest życiem grupowym. Jednakże nie każdy zbiór jednostek jest grupą społeczną. Socjolog posługujący się tym terminem ma na myśli dwie lub więcej osób, które mają poczucie wspólnej tożsamości i między którymi zachodzą interakcje oparte na wspólnym zestawie oczekiwań co do zachowania partnerów.

Jedną z podstawowych metod socjologii empirycznej są badania ankietowe. Ankieta jest bardzo cennym narzędziem w warsztacie socjologa. Stanowi połączenie niezwykle efektywnych a znanych od wieków potocznych sposobów zdobywania informacji, z wyrafinowanymi osiągnięciami nauki nowoczesnej. Wciąż prowadzi się wiele badań ankietowych od teoretycznie podbudowanych studiów akademickich po proste sondaże dla celów praktycznych. To właśnie z badań ankietowych socjologowie czerpią wiedzę o społeczeństwie, strukturze i ruchliwości społecznej, o kulturze politycznej, warunkach życia, religijności oraz o opiniach społeczeństwa w sprawach podstawowych i aktualnych.

Tematy modułu pierwszego dotyczą podstawowych pojęć socjologicznych oraz stosowanych w socjologii metod badawczych, co przedstawiają kolejno wykłady:

1. Czym jest socjologia? Socjologia jako nauka humanistyczna.

2. Społeczeństwo jako przedmiot socjologii.

3. Grupa społeczna (definicja, rodzaje grup społecznych).

4. Zastosowanie badań ankietowych w socjologii.

5. Rola sondaży w badaniach socjologicznych.

WYKŁAD 1

Czym jest socjologia?

Socjologia jest jedną z nauk humanistycznych, której celem jest badanie życia społecznego człowieka, grup społecznych i całych społeczeństw. Przedmiotem zainteresowania socjologii jest zachowanie człowieka jako istoty społecznej. Celem kursu jest nauka socjologicznego myślenia, czyli wykształcenie swoistej wyobraźni socjologicznej.

WSTĘP

Istota ludzka może być badana z różnych perspektyw, z różnych punktów widzenia, przez różne dziedziny nauki - biologię, antropologię, teologię, filozofię, ale i socjologię.
Te różne punkty widzenia dają podstawę do formułowania różnych koncepcji dotyczących człowieka. Co zatem wyróżnia ową perspektywę socjologiczną? Jakie są jej założenia? Podstawowym założeniem ontologicznym socjologii jest to, iż człowiek jest istotą społeczną. Oznacza to, iż każda jednostka tylko przez życie zbiorowe (innymi słowy przez życie społeczne) może w pełni rozwinąć swe człowieczeństwo. Czy socjologia zajmuje się zbiorowością czy jednostką? Socjologia interesuje się przede wszystkim procesami zachodzącymi w zbiorowościach ludzkich, zaś pojedynczym człowiekiem na tyle, na ile jest on zdeterminowany przynależnością do tych zbiorowości. A zatem socjologia nie skupia uwagi po prostu na ludziach, ale na tym wszystkim co zachodzi, co dzieje się pomiędzy ludźmi i wynika z faktu, że żyjemy zawsze w otoczeniu innych. Perspektywą poznawczą socjologii jest spoglądanie na ludzkie czynności jako części większych całości, czyli rozszerzenie perspektywy poza tu i teraz; zwrócenie uwagi na społeczny wymiar wydarzeń. Socjologów nie będzie na przykład interesował proces edukacji Jana Kowalskiego, lecz raczej proces edukacji studentów uczelni wrocławskich, polskich, europejskich itd. Socjologia bada wszystkie struktury społeczne, które porządkują życie społeczne (np. państwo, rodzina, naród, religia, edukacja), ale również te procesy, które naruszają porządek społeczny (np. dewiacje, patologie, bunty społeczne).

HISTORYCZNE UWARUNKOWANIA NARODZIN SOCJOLOGII JAKO DYSCYPLINY NAUKOWEJ - PRZYCZYNY POJAWIENIA SIĘ MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ

logos (mądrość, wiedza). Czyli – najkrócej – socjologia to słowo o społeczeństwie. W połowie XIX wieku ukazują się pierwsze książki zawierające termin „socjologia”, autorstwa Herberta Spencera. Socjologia jest więc stosunkowo młodą dziedziną nauki, ma krótka historię. Jednocześnie jednak ma ona bardzo długą przeszłość, bowiem refleksja na temat społeczeństwa jest odwieczna; towarzyszy ludziom od zarania dziejów.

Kształtowanie się socjologii stanowiło długotrwały proces, w którym wyróżniamy dwa etapy:

1. Przednaukowy (inkubacyjny) – prapoczątki socjologii, formowanie się podstaw socjologii. Geneza myśli społecznej i socjologicznej, wiedza, mądrość ludowa, refleksje mędrców (filozofia społeczna).

2. Naukowy – formalne narodziny socjologii. Za „ojca” socjologii uważany jest wspomniany August Comte. Nadał on nowej nauce stosunkowo szybko zaakceptowaną nazwę, określił przedmiot badań socjologii oraz zaproponował metody badawcze.

WEWNĘTRZNE ZRÓŻNICOWANIE SOCJOLOGII - NATURALIZM A ANTYNATURALIZM

Socjologia od swego początku była dziedziną nauki, w której ścierały się różne, nierzadko przeciwstawne idee. Do dziś istnieje w jej obrębie wielość stanowisk, wynikających z odmiennych koncepcji badania ludzkich zachowań i interpretacji wyników badawczych. Jednym z pierwszych tego typu sporów był konflikt między naturalizmem i pozytywizmem a antynaturalizmem i antypozytywizmem.

Naturalizm - pogląd o zasadniczej identyczności świata przyrody i rzeczywistości społecznej.
Pozytywizm – pogląd o potrzebie naśladowania w naukach o społeczeństwie wypracowanych wcześniej badawczych wzorców nauk przyrodniczych.

Co wynikało dla socjologii uprawianej w świetle naturalizmu i pozytywizmu? Postulat aby naśladować w socjologii metody nauk przyrodniczych, dlatego właśnie, iż przedmiot socjologii i nauk przyrodniczych jest taki sam. Poznanie naukowe powinno ograniczać się jedynie do faktów obserwowalnych zmysłowo oraz unikać wszelkich dociekań na temat istoty rzeczy i przyczyn zjawisk. Społeczeństwo, jego działanie porównywane jest do organizmu biologicznego. Pozytywizm i naturalizm przeważały na początku rozwoju socjologii jako nauki. Jednakże jeszcze w XIX wieku w socjologii dokonał się przełom antypozytywistyczny i antynaturalistyczny.

Antynaturalizm - pogląd o zasadniczej odmienności rzeczywistości przyrodniczej i społecznej.
Antypozytywizm – pogląd o konieczności wypracowania w naukach społecznych zupełnie swoistych procedur i metod badawczych, odmiennych od tych, które stosują nauki przyrodnicze.

Nauka według antypozytywistów nie może się ograniczać do badania faktów obserwowalnych zmysłowo, lecz winna sięgać do ukrytych znaczeń.
Do przełomu antypozytywistycznego i antynaturalistycznego przyczynił się polski socjolog, FLORIAN ZNANIECKI, autor koncepcji współczynnika humanistycznego. Według tej koncepcji fakty społeczne należy badać zawsze jako czyjeś nie zaś jako niczyje. Oznacza to, iż należy je badać z perspektywy konkretnych ludzi – tych w których doświadczeniu występują. W praktyce metodologicznej nie wystarczy więc ograniczać się do obserwacji, ale i do innych metod – wywiadu, ankiety, pamiętnika.
Ostatecznie w socjologii przeważyły koncepcje antypozytywistyczne i antynaturalistyczne. W dzisiejszej socjologii dominuje perspektywa humanistyczna, czyli socjologia rozumiejąca i interpretacyjna (hermenutyczna).

SOCJOLOGIA A WIEDZA POTOCZNA


Socjolog zawsze znajduje się po obu stronach badawczego doświadczenia. Jest i podmiotem badawczym i zarazem przedmiotem badawczym. Jakie to przynosi konsekwencje?

Otóż, o ile w naukach ścisłych naukowiec nie musi się zazwyczaj liczyć z tym, iż jego przedmiot badań jest już przedmiotem wiedzy potocznej, o tyle socjolog napotyka na istniejące już przekonania ludzi, czyli uczestników życia społecznego. Np. każdy z nas ma jakąś swoją definicję rodziny, państwa, edukacji, grupy itp. O ile chemik czy fizyk może nadawać nazwy, tworzyć definicje badanych zjawisk, to socjolog napotyka na szereg zjawisk, którym nadano już znaczenia. Socjolog nie może stworzyć definicji oderwanej od potocznego wyobrażenia. Nie powie np. że „rodzina to grupa osób żyjących w jednym gospodarstwie, dokonujących wspólnego zeznania podatkowego”, lecz zastaje definicje rodziny funkcjonujące już w danej kulturze, np. „trwała grupa społeczna złożona z jednostek połączonych pochodzeniem, małżeństwem lub adopcją”.

Jednakże socjolog nie może pozostać na poziomie wiedzy potocznej /zdroworozsądkowej/. Jest ona bowiem:

• przypadkowa i osobista - każdy człowiek żyje w nieco odmiennych zbiorowościach, w różnych warunkach, posiada odmienne losy życiowe. Stąd też perspektywa jednostki, własny punkt widzenia wydaje się jej być jedynie uprawnionym, jedynie słusznym. Społeczeństwo nie jest jednak chaosem ludzkich przypadków, lecz posiada pewne powtarzalne cechy.

• fragmentaryczna i niespójna – nawet jeśli owa wiedza ulega sformalizowaniu w przysłowiach ludowych, codziennych porzekadłach, czy opowieściach to nie tworzy przez to spójnego systemu. Daje jedynie pewien zbiór przysłów, z których każde dotyczy zupełnie innych spraw, a które czasami nie zgadzają się ze sobą, lecz są ze sobą sprzeczne. Np. polskie przysłowia: „gdzie kucharek sześć tam nie ma co jeść”, czy „gdzie dwóch Polaków, tam trzy partie polityczne” nie zawsze okazują się prawdziwe w rzeczywistości, nie mogą być rozumiane literalnie.

• apodyktyczna, czyli nie stroniąca od wartościowań. Wiedza potoczna bardzo łatwo popada w moralizatorstwo, jest pełna zaleceń i sądów wartościujących („powinniśmy...”, „należy...”, „lepiej by było, gdyby...”, „wypadałoby, aby...”).

• pochopna, czyli nie troszczy się o mocne uzasadnienie swych konkluzji, o rzetelną bazę dowodową, lecz zadowala się pojedynczymi faktami, czy nawet mitami i złudzeniami.

JAKIE SĄ ZATEM CECHY NAUKOWOŚCI SOCJOLOGII?


W przeciwieństwie do wiedzy potocznej socjologia zwraca uwagę na:

• powtarzalne cechy i prawidłowości (a nie jednostkowe wydarzenia); czyli socjologia zmierza do formułowania ogólnych praw rzeczywistości;

• posiada własną metodę naukową, czyli określony, systematyczny sposób osiągania i uzasadniania tez prawdziwych;

• socjologia tworzy nowe, wyraźnie zdefiniowane, i ostre pojęcia, czyli tworzy swoisty język dyscypliny.

JAKIE PYTANIA STAWIA SOCJOLOGIA?


Wiedza socjologiczna służyć ma odpowiedzi na następujące pytania:

• jak jest naprawdę? – zadaniem socjologii jest podważanie i obalanie mitów wiedzy potocznej. Ma ona nade wszystko weryfikować fakty i zaglądać pod powierzchnię zjawisk, celem poszukiwania głębszych, ukrytych warstw rzeczywistości społecznej.

• dlaczego jest tak właśnie? – socjologia winna szukać przyczyn zjawisk, mechanizmów jakie nimi rządzą. Chodzi tu o przyczyny rzeczywiste nie zaś pozorne, czyli bardziej fundamentalne od tych, które podaje zdrowy rozsądek.

• jak będzie? – celem socjologii jest także przewidywanie przyszłego biegu zdarzeń. Przewidywanie to nie może się jednak opierać jedynie na przeczuciach czy proroctwach; winno ono wynikać z praw naukowych, z których wyprowadzi się prognozy społeczne.

• co zrobić żeby zmienić społeczeństwo w pożądanym kierunku? – socjologia posiada również praktyczne aspiracje – dąży bowiem do udzielania naukowo ugruntowanych rad skierowanych do polityków, administratorów, ale i „zwykłych ludzi”, aby umożliwić im lepsze rozeznanie w społeczeństwie i zwiększyć szanse na realizacje ich dążeń i aspiracji.

KOLEJNOŚĆ PYTAŃ SOCJOLOGICZNYCH


1. Pytanie o stan faktyczny:

• Co się stało?
  Np. 1. Od lat 80 dziewczynki uzyskują lepsze wyniki niż chłopcy
  Np. 2. Od 1 maja 2004, po wejściu Polski do UE, Polacy zaczęli masowo wyjeżdżać do pracy do krajów tzw. „starej” Unii.

2. Pytania porównawcze:

• Czy dzieje się tak wszędzie?
  Np. 1. Czy jest to zjawisko globalne, czy dotyczy tylko Wielkiej Brytanii, czy może tylko konkretnej części kraju?
  Np. 2. Czy masowe wyjazdy do pracy nastąpiły tylko z Polski, czy także z pozostałych dziewięciu nowych państw członkowskich UE?

• 3. Pytanie o rozwój wypadków:

• Czy działo się to stopniowo?
  Np. 1. Jak rozwijała się w czasie sytuacja dotycząca osiągnięć szkolnych dziewcząt?
  Np. 2. Czy wyjazdy zarobkowe Polaków nastąpiły nagle (1 maja 2004), czy też było to zjawisko rozłożone w czasie?

4. Pytanie teoretyczne:

• Jakie jest tego podłoże?
  Np. 1. Dlaczego obecnie dziewczynki osiągają lepsze wyniki w nauce? Jakie czynniki trzeba uwzględnić, szukając przyczyny tego zjawiska?
  Np. 2. Jakie przyczyny spowodowały tak liczną falę wyjazdów z Polski po 1 maj a 2004 roku?

CECHY DOBREGO SOCJOLOGA:

• kierowanie się postawą badawczą, iż znaczenie może mieć wszystko co ludzie czynią, jakkolwiek to byłoby banalne;

• umiejętność słuchania, co w jednej z technik wywiadu autobiograficznego polega na nie przerywaniu wypowiedzi rozmówcy dopóki nie skończy swej wypowiedzi;

• zawieszenie własnych sądów wartościujących, nie ujawnianie ich. Jest to niezwykle trudne, ale socjolog musi podjąć ten wysiłek, choć może np. całkowicie nie zgadzać się z poglądami swego respondenta.

NIEKTÓRE SUBDYSCYPLINY SOCJOLOGII

Zakres zainteresowania socjologii jest dosyć szeroki. Socjologowie mogą bowiem analizować z pozoru mało istotne, przypadkowe spotkanie dwojga ludzi na ulicy, ale mogą także podjąć badania nad skomplikowanymi procesami społecznymi o zasięgu globalnym. Nie dziwi więc wielość subdyscyplin socjologicznych, których liczba stopniowo wzrasta. Oto niektóre z dyscyplin szczegółowych socjologii:
Socjologia miasta – zajmuje się społecznymi aspektami rozwoju miast, procesami urbanizacji. Wraz z socjologią wsi podejmuje problematykę społeczności lokalnych.
Socjologia wsi – bada procesy społeczne charakterystyczne dla obszarów wiejskich oraz podobieństwa i różnice pomiędzy miejskimi i wiejskimi systemami społecznymi.
Socjologia nauki – zajmuje się ludźmi uprawiającymi naukę i ich działalnością.
Socjologia wiedzy - analizuje związki między społecznymi warunkami powstawania wiedzy, a jej treścią; bada historyczny kontekst ich występowania oraz ustala prawidłowości pojawiania się określonych typów myślenia i wiedzy.
Socjologia prawa - zajmuje się społecznym działaniem prawa, czyli skutkami działania prawa i przyczynami jego powstawania.
Socjologia moralności - zajmuje się badaniem systemów moralnych, ich funkcjonowania w społeczeństwach, mechanizmów funkcjonowania moralności i zjawisk moralnych, ich genezy i wpływu na społeczeństwo.
Socjologia religii – dział socjologii zajmujący się wierzeniami, praktykami i instytucjami religijnymi w ich kontekście społecznym. Socjologia religii zajmuje się związkiem religii ze społeczeństwem i ich wzajemnymi wpływami.
Socjologia kultury – podejmuje zagadnienia takie jak: wartości, symbolika, kultura symboliczna, kultura masowa, kultura elitarna, konsumpcjonizm. Zagadnieniem omawianym przez socjologów kultury są też relacje miedzy człowiekiem, zbiorowościami a dziełami sztuki.
Socjologia medycyny – zajmuje się badaniem społecznych aspektów zdrowia, choroby i opieki zdrowotnej, oraz badaniami systemu szpitalnictwa i zawodów medycznych.
Socjologia pracy - zajmuje się relacjami zbiorowości społecznych pracą oraz wpływem, jaki wywiera podział pracy na kształtowanie się struktur społecznych.
Socjologia organizacji – bada organizacje i zachodzące w nich procesy.
Socjologia dewiacji - nurt socjologii zajmujący się badaniem zachowań dewiacyjnych i dociekaniem, dlaczego pewne zachowania są uznawane za dewiacyjne.
Socjologia rodziny – zajmuje się badaniem rodziny jako instytucji społecznej, jej struktur, dokonujących się w niej przemian oraz jej funkcji we współczesnym świecie.
Socjologia ciała – kierunek w socjologii zajmujący się badaniem wpływu czynników społecznych na nasze ciała.
Antropologia społeczna – bada człowieka i jego kulturę oraz zinstytucjonalizowane zachowania ludzkie i wzory relacji osób i grup.

WYKŁAD 2

Społeczeństwo jako przedmiot socjologii

Socjologia definiowana jest jako nauka o społeczeństwie. Jak zatem to pojęcie definiowane jest na gruncie socjologii? Jak dawniej a jak dziś rozumie się pojęcie społeczeństwa?
Jakie typy społeczeństw można wyróżnić?

WSTĘP

Społeczeństwo to historycznie ukształtowana zbiorowość, jej instytucje wzajemnie zależne od siebie, zintegrowane, posiadające określone wspólne, obiektywne warunki bytu i wspólny kompleks kulturowy. Społeczeństwo pojmowane jest jako najstarsza zbiorowość terytorialna, powiązana specjalnymi typami stosunków. Składa się na nie ogół instytucji i urządzeń zapewniający jednostkom wspólne zaspokajanie potrzeb i uregulowane współżycie. Społeczeństwo dzielimy na mikrostruktury - składające się z poszczególnych członków, np. małe grupy i na makrostruktury – złożone z wielu mikrostruktur, porządkujących wielkie elementy społeczeństwa globalnego, takie jak klasy i warstwy.

POJĘCIE SPOŁECZEŃSTWA

Społeczeństwo jest najbardziej złożonym tworem społecznym, jest ono rozumiane i określane wieloznacznie. Trzy sposoby rozumienia społeczeństwa są najbardziej mylące:

1. W pierwszym rozumieniu pojęcie społeczeństwa jest odnoszone do określenia całej ludzkości, czy całego rodzaju ludzkiego. Nie jest to poprawne ujęcie, ponieważ ludzkość w przeszłości i obecnie dzieli się na szereg odrębnych społeczeństw (np. społeczeństwa plemienne, państwowe, czy obecnie narodowo-państwowe). Jak zauważa Paweł Rybicki: „nie było i nie ma społeczeństwa w ogóle, ...? i są społeczeństwa historyczne, określone i dziejowo różne”. Nie można więc mówić o społeczeństwie jako jakimś abstrakcyjnym bycie, w oderwaniu od minionych lub współcześnie istniejących społeczeństw.

2. Drugim, nie do końca trafnym według socjologów definiowaniem społeczeństwa, jest koncepcja J. J. Rousseau. Oddzielał on społeczeństwo oparte na umowie społecznej od państwa opartego na prawie stanowionym, wydawanym przez społeczeństwo. Za nim Henri Saint Simon również przeciwstawiał państwo i społeczeństwo, jako dwie niezależne, autonomiczne całości społeczne.

3. Tymczasem jednak istnienie państwa (jako systemu instytucji politycznych i administracyjnych) poza społeczeństwem jest niemożliwe. Także społeczeństwo jako kompleks grup społecznych, zbiorowości i różnych kategorii społecznych ludności bez ich zintegrowania przez instytucje państwowe nie mogłoby istnieć.

4. Trzecie rozumienie pojęcia społeczeństwo polega na utożsamianiu społeczeństwa z tzw. społecznościami nadrzędnymi (zwierzchnimi), czyli z instytucjami państwowymi (a wcześniej plemiennymi). Potocznie mówimy bowiem o społeczeństwie polskim, francuskim, czy amerykańskim. Istotnie, od kilkuset lat dominującą formą, w której toczy się życie ludzkich zbiorowości jest właśnie państwo. Warto jednak zauważyć, iż także przed powstaniem państw istniały społeczeństwa. I z pewnością nawet w sytuacji przewidywanego przez niektórych zaniku państw narodowych, społeczeństwa nadal będą istnieć.

Społeczeństwo państwowe czy narodowe to tylko jedna z wielu odmian społeczeństwa. Ale pojęcie społeczeństwa ma znacznie szerszy zakres znaczeniowy, jest rzeczywistością, która manifestuje się w przeróżny sposób w zbiorowościach najrozmaitszej skali.

SPOŁECZEŃSTWO to termin szerszy, obejmuje nie tylko państwo, ale i naród (narody), grupy etniczne. Jest to historycznie ukształtowana wielość zbiorowości, grup społecznych oraz ich instytucji wzajemnie od siebie uzależnionych, zintegrowanych przez instytucje społeczności nadrzędnych (narodu, państwa, plemienia), posiadających określone, wspólne obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury (definicja Jana Turowskiego).

Przyjrzyjmy się dokładniej przytoczonej tu definicji:

• wielość zbiorowości, grup społecznych;

Owe zbiorowości mogą być częścią państwa (a), ale mogą także je przekraczać (b).
a) zbiorowość ludzi w ramach pewnego państwa, np. rodzina i krewni, kręgi sąsiedzkie, kręgi przyjaciół, wspólnota lokalna (społeczeństwo miasta Wrocławia, czy osiedla Kozanów), sekta, parafia, stowarzyszenie, związek zawodowy, partia polityczna, etc.
b) zbiorowości większe od państwa, np. wielkie kościoły (ponadnarodowe), religie, cywilizacje, federacje, wspólnoty międzynarodowe, wspólnoty regionalne, czy wreszcie społeczeństwo globalne.

• wzajemnie od siebie uzależnionych, zintegrowanych;

Pomiędzy poszczególnymi zbiorowościami ale i jednostkami muszą zachodzić jakieś powiązania, zależności; sieci tych powiązań, relacji, zależności tworzą strukturę społeczną

• posiadających określone, wspólne obiektywne warunki bytu i pewne wspólne kompleksy kultury;

Zatem społeczeństwo to taka zbiorowość, którą spajają wspólnie podzielane wartości i normy – KULTURA. Np. język, przekonania, światopogląd itp.

Wśród wielu istniejących typologii społeczeństw niżej zaprezentowany jest podział na społeczeństwa przed– i ponowoczesne, wg A. Giddensa.

Typy społeczeństw przednowoczesnych:
Społeczeństwa przednowoczesne tworzyły społeczności początkowo związane ze zbieractwem, rybołówstwem i łowiectwem, a później z rolnictwem, rzemiosłem i handlem.

1. Społeczeństwa łowców i zbieraczy – od 50.000 lat p.n.e. do dziś (obecnie na granicy całkowitego zaniku). Złożone były z małej liczby członków, utrzymujących się z łowiectwa, rybołówstwa i zbieractwa roślin jadalnych. W społeczeństwach tych nierówności były słabo zaznaczone; różnice rangi wyznaczane były jedynie przesz płeć i wiek.

2. Społeczeństwa rolnicze i pasterskie - od 12.000 lat p.n.e. do dziś. Oparte na małych społecznościach wiejskich; źródłem utrzymania jest uprawa ziemi lub hodowla zwierząt domowych, często w połączeniu z łowiectwem i zbieractwem. Brak miast. Nierówności zaznaczone silniej niż u łowców i zbieraczy. Władze sprawują przywódcy lub królowie–wojownicy.

3. Społeczeństwa przedindustrialne – od 6000 lat p.n.e. Oparte głownie na rolnictwie. Istnieją już miasta, w których skupia się produkcja i handel; miasta te niekiedy są bardzo duże, niektóre o wielomilionowej liczbie. Występuje wyraźnie wyróżniony aparat władzy z królem lub cesarzem na czele. Nierówności między różnymi klasami są silnie zaznaczone.

Typy społeczeństw nowoczesnych:
Społeczeństwa nowoczesne (industrialne). Ich powstawanie wiązało się z uprzemysłowieniem, przejściem do produkcji przy użyciu maszyn opartych na wykorzystaniu zasobów energii nieożywionej (pary, elektryczności).

1. społeczeństwa I świata – od XVIII w do dziś. Obejmują państwa zachodnie (Europa Zachodnia i Ameryka Północna), Japonię, Australię i Nową Zelandię. Są to społeczeństwa oparte na produkcji przemysłowej i wolnym rynku.

2. społeczeństwa II świata – od 1917 r. do lat 90 tych XX wieku (ZSRR i kraje satelickie Europy Wschodniej) Oparte na przemyśle, ale z gospodarką centralnie sterowaną.

3. społeczeństwa III świata, inaczej kraje rozwijające się. Od XVIII w do dziś. To głównie kraje skolonizowane, obecnie postkolonialne. Większość ludności pracuje w rolnictwie, przy użyciu tradycyjnych metod produkcji.

4. kraje nowo uprzemysłowione – od lat 70-ych XX wieku do dziś. To dawne społeczeństwa rozwijające się, oparte obecnie na produkcji przemysłowej i wolnym rynku, które dokonały gwałtownego przyśpieszenia gospodarczego. Są to tzw. „azjatyckie tygrysy” – Honkkong, Korea Południowa, Tajwan, Singapur, oraz Brazylia i Meksyk

Inną typologię społeczeństw przedstawił FLORIAN ZNANIECKI. Wyróżnił on następujące rodzaje społeczeństw: plemienne, polityczne (państwo), religijne (kościół), kulturalne (naród) oraz społeczeństwo światowe (obejmujące wszystkich ludzi).

SIEDEM ASPEKTÓW UJMOWANIA SPOŁECZEŃSTWA


W socjologii można wyodrębnić siedem punktów widzenia na to, czym jest społeczeństwo. Są to aspekty: demograficzny, grupowy, systemowy, strukturalny, aktywistyczny, kulturalistyczny i zdarzeniowy. Umożliwiają one wielostronny ogląd tego, czym jest społeczeństwo, przy czym wzajemnie się uzupełniają.

• aspekt demograficzny – społeczeństwo jako wielość, zbiór jednostek, populacja. Ten aspekt ujmowania społeczeństwa bliski jest myśleniu potocznemu; społeczeństwo w tej perspektywie utożsamianie jest ze zbiorowością zamieszkującą w ramach jednego państwa. Potocznie mówi się, iż społeczeństwo to nic innego jak ludzie, zbiór jednostek, np. rodzina to ojciec, matka i dzieci; firma to dyrektorzy i pracownicy, uniwersytet to profesorowie, asystenci i studenci. Tutaj podkreśla się jedynie jeden z aspektów społeczeństwa – wielość jednostek tworzących populację.

• aspekt grupowy – społeczeństwo jako zintegrowane całości, spoiste zbiorowości. Aby można mówić o społeczeństwie, nie wystarczy jednak wskazywać na wielość jednostek. Pomiędzy poszczególnymi jednostkami muszą bowiem istnieć jakieś powiązania, zależności, relacje łączące poszczególne jednostki w jedną całość. I tak np. według AUGUSTA COMTE’A społeczeństwo jest podobne do organizmu biologicznego – nie jest li tylko sumą komórek czy tkanek, ale spoistą i sprawnie funkcjonującą całością. Zatem w aspekcie grupowym społeczeństwo to nie luźne zbiory jednostek lecz zintegrowane całości.

• aspekt systemowy – społeczeństwo jako powiązany układ pozycji (statusów) i typowych dla nich ról. W tej perspektywie miejsce porównania społeczeństwa do organizmu biologicznego zastąpiło pojęcie systemu społecznego. Składają się nań pozycje i role społeczne. Zatem w ujęciu systemowym społeczeństwo to tyle co układ pozycji i typowych dla nich ról. jednostka zajmuje tyle pozycji, ile pełni ról w różnych grupach społecznych. Np.:

• pozycja społeczna studenta obejmuje role społeczne takie jak: chodzenie na zajęcia, do biblioteki, spędzanie czasu z przyjaciółmi, naukę, zdawanie egzaminów, uczestnictwo w stowarzyszeniach studenckich czy kołach naukowych, uprawianie sportu.

• z pozycją matki związane są określone czynności – przekonania i normy związane z rodzicielstwem, wychowanie dziecka, troska, pielęgnacja, zapewnienie bezpieczeństwa itp.

• z pozycją posła na Sejm RP związane są określone czynności oczekiwane przez wyborców - realizacja obietnic wyborczych, spotkania z wyborcami, uczciwość, działanie na rzecz określonej społeczności lokalnej (np. walka o fundusze na obwodnicę autostradową Wrocławia).

POZYCJA SPOŁECZNA - zespół praw i obowiązków uznawanych za przysługujące danej jednostce lub od niej oczekiwane przez otoczenie.

ROLA SPOŁECZNA - czynności wynikające z zajmowanej roli społecznej, czyli czynności jakie jednostka wykonuje lub powinna wykonywać w imieniu i na rzecz grupy do której należy, wynikające z zajmowanej przez nią pozycji społecznej.

UKŁAD POZYCJI I RÓL - każdy z nas zajmuje wiele pozycji społecznych oraz związanych z nimi ról. Możemy zatem sporządzić socjologiczny obraz tego „kim jesteśmy”, wzorując się na poniższym schemacie.

KONFLIKT RÓL – zachodzi wówczas, gdy zajmujemy różne pozycje społeczne, które są ze sobą w konflikcie albo wręcz się wykluczają. Każdy z nas może wskazać na przykłady, choćby z własnego życia. Rola ucznia/studenta a rola ojca/matki może być źródłem konfliktu np. w przypadku konieczności pogodzenia choroby dziecka z obowiązkiem uczestnictwa w zajęciach. Innym przykładem może być konflikt ról studenta, usiłującego pogodzić zajęcia (rola studenta) z praca zawodową (rola pracownika).

• aspekt strukturalny - społeczeństwo jako sieć relacji międzyludzkich. W tym ujęciu zwrócono uwagę na owe powiązania (relacje) międzyludzkie, na sieć, czy poprawniej strukturę jaką owe relacje tworzą. Zauważono, iż podobnie jak w geometrii można wskazać pewne prawidłowości, niezależnie od konkretnych obiektów; można też wskazać na pewne prawidłowości powiązań i relacji między jednostkami, niezależnie od tego kogo one wiążą, jakie osoby i jakie pozycje, i niezależnie od tego w jakich zbiorowościach się przejawiają. Stwierdzono np. iż struktura konfliktu ma swoje prawidłowości niezależnie od tego czy konflikt występuje w sprzeczce rodzinnej, bójce ulicznej, meczu bokserskim, czy też w trakcie wojny. Podobnie struktura władzy ma swoiste cechy niezależnie od tego czy dotyczy ona relacji ojca do syna, profesora do studenta, czy też dyrektora do podwładnego.

• aspekt aktywistyczny (interakcjonistyczny) - społeczeństwo jako konglomerat wzajemnie zorientowanych działań jednostek (MAX WEBER). Stwierdzono, iż jednostki uczestniczą w systemach społecznych wchodzą w zależności strukturalne i w relacje z innymi ludźmi tylko w jeden sposób – przez aktywność, czyli poprzez to, co robią i to co mówią. Np. należymy do kręgu przyjaciół tylko na tyle, na ile się z nimi spotykamy, odnosimy się do siebie życzliwie i z zaufaniem, jesteśmy lojalni wobec grupy przyjaciół, dobrze o nich mówimy wśród osób trzecich, itd. Należymy do grupy studenckiej o ile chodzimy na zajęcia, zdajemy egzaminy, realizujemy zadania wynikające z regulaminu studiów. Zatem w ujęciu aktywistycznym Społeczeństwo to pewien konglomerat działań ludzkich.

• aspekt kulturalistyczny - społeczeństwo jako matryca podzielanych przez zbiorowość znaczeń, symboli i reguł odciskających piętno na ludzkich działaniach (MAX WEBER i EMIL DURKHEIM). W każdym ludzkim działaniu zawarty jest określony sens, określone znaczenie. Znaczenie to ma charakter tzw. „faktu społecznego” – co oznacza, iż znaczenie naszemu działaniu przypisywane jest, czy wręcz narzucane jest przez środowisko w którym żyjemy. Np. witamy się podając prawą rękę, a nie lewą lub pocierając się nosami; kiwamy głową z góry na dół, chcąc powiedzieć „tak”, a z lewej na prawą chcąc powiedzieć „nie” – takie bowiem reguły zachowań istnieją w społeczeństwie, w którym się wychowaliśmy i w którym żyjemy. Do opisania tych właśnie znaczeń, symboli wzorów, reguł, wartości i norm, które kierują ludzkimi działaniami i wyznaczają ich uczestnictwo w zbiorowościach - używamy pojęcia KULTURY.

• aspekt zdarzeniowy (polowy) – społeczeństwo jako nieustannie zmienne, płynne pole, pełne zdarzeń społecznych. Odrzuca się w tym ujęciu potoczne przekonanie, jakoby społeczeństwo było trwałym, statycznym obiektem. Wszystko, co istnieje w społeczeństwie, to zdarzenia społeczne – płynne, nieustannie zmienne. W ujęciu zdarzeniowym społeczeństwo nie „istnieje” („jest”), lecz raczej „staje się” – jest bytem dynamicznym.

Siedem omówionych wyżej perspektyw rozumienia społeczeństwa nie wyklucza się nawzajem. Można je traktować jako komplementarne, stosować je równocześnie. Społeczeństwo jest bowiem bytem wielowymiarowym, wieloaspektowym, istniejącym na wszystkich siedmiu omówionych tu poziomach.

RODZINA WIDZIANA W SIEDMIU PERSPEKTYWACH (ASPEKTACH) OPISYWANIA SPOŁECZEŃSTWA

Perspektywa grupowa

Więzi łączące członków rodziny, np. wspólne zamieszkanie, wspólnota majątkowa, miłość, wzajemna lojalność, gotowość do pomocy, troska o dzieci, tożsamość wyrażana zwrotem „my” („my Kowalscy”), co pozwala nam odróżniać swoją rodzinę od 1000 innych rodzin.

Perspektywa systemowa

W tym aspekcie rodzina to układ pozycji i ról, a więc ojciec, matka, syn, córka, babcia, dziadek, teściowa, synowa itd.

Perspektywa strukturalna

Tutaj wskazuje się na sieć powiązań między rozmaitymi pozycjami i rolami społecznymi – małżeństwo, ojcostwo, macierzyństwo, synostwo, braterstwo, pokrewieństwo, władza rodzicielska, spadkobranie.

Perspektywa aktywistyczna

Tu rodzina to „życie rodzinne” – czyli zbiór działań podejmowanych przez członków rodziny, takich jak: współżycie seksualne, wspólne gospodarowanie, wychowanie dzieci, wspólne posiłki, wspólne spędzanie wolnego czasu, lecz także spory rodzinne czy konflikty małżeńskie.

Perspektywa kulturalistyczna

Tu rodzina to zbiór reguł, norm i wartości, dotyczący np. zalotów i form zawierania małżeństwa, dopuszczalności rozwodów, autorytetu rodziców, obowiązków dzieci, odpowiedzialności za starzejących się rodziców, regulacji urodzin, aborcji.

Perspektywa zdarzeniowa

Rodzina jest tu ujmowana jako przestrzeń działań i interakcji, jako zbiorowość, w której zmiany dokonują się nieustannie, zarówno w skali krótkiego trwania (z dnia na dzień), średniego trwania (z miesiąca na miesiąc), czy wreszcie długiego trwania (z roku na rok).

Np. gdy członkowie rodziny rozchodzą się do pracy/szkoły, ulega ona rozproszeniu, trwa jedynie wirtualnie (w świadomości jej członków i otoczenia). Odzyskuje realność socjologiczną, wówczas gdy jej członkowie spotykają się wieczorem na kolacji czy przed odbiornikiem TV zmiany w skali krótkiego trwania).

WYKŁAD 3

Grupa społeczna

Jedną ze zbiorowości społecznych jest grupa społeczna, czyli zbiór jednostek, które są ze sobą w kontakcie. W grupach społecznych spędzamy większość naszego życia - każdy z nas jest członkiem wielu grup społecznych; niektóre z nich liczą sobie zaledwie kilka osób, inne zaś stanowią wielkie organizacje.

WSTĘP
Jednym z głównych pojęć w socjologii jest pojecie grupy społecznej. Socjolog posługujący się tym terminem ma na myśli dwie lub więcej osób, które mają poczucie wspólnej tożsamości i między którymi zachodzą interakcje oparte na wspólnym zestawie oczekiwań co do zachowania partnerów. Grupy są wyróżniającą cechą życia społecznego. Każda osoba rodzi się w grupie społecznej, zdobywa w niej pierwsze doświadczenia, wzrasta i dojrzewa; w grupie zarabia na życie i zazwyczaj opuszcza ten świat w kontekście grupowego doświadczenia. Większość naszych działań odbywa się w kontekście grup, do których zaliczamy m. in. rodzinę, zespoły, grupy rówieśnicze i grupy pracownicze. Grupy istnieją wszędzie - życie społeczne jest życiem grupowym. Jednakże nie każdy zbiór jednostek jest grupą społeczną. Przykładowo ludzie siedzący razem w pociągu nie muszą stanowić grupy.

DEFINICJE GRUPY SPOŁECZNEJ


Na gruncie socjologii i psychologii społecznej występuje wiele definicji grupy społecznej. Niekiedy są one wzajemnie sprzeczne. Oto niektóre sposoby rozumienia pojęcia grupy:

• grupa to zbiór jednostek pozostających ze sobą w pewnych stosunkach – takie sformułowanie jest za szerokie, bo nie chodzi o jakikolwiek stosunek między jednostkami;

• stosunek ten powinien sprawiać, że te jednostki są od siebie wzajemnie zależne - ale taka zależność występuje np. w teatrze. Wystarczy że jedna osoba zacznie klaskać i podejmą to inni.

• jaka jest istota tego stosunku między ludźmi, który prowadzi do ich wzajemnej zależności? Na czym polega ta wzajemna zależność? Między jednostkami występuje wzajemna interakcja, czyli inaczej komunikowanie się.

• według Homansa członkowie grupy „komunikują się ze sobą wzajemnie w jakimś obrębie czasu, przy czym jest ich na tyle niewielu, tak żeby każda osoba mogła komunikować się z innymi nie za pośrednictwem drugiego człowieka, ale bezpośrednio”.

• z kolei według Mertona nie chodzi tylko o jakiekolwiek interakcje, lecz o takie, które występują dość często i prowadzą do identyfikowania się członków grupy z całą grupą. W ten sposób dochodzi do wytworzenia się u członków grupy poczucia przynależności do danej grupy i odrębności od grup innych.

• także FLORIAN ZNANIECKI podkreślał rolę poczucia przynależności jednostki do grupy. Według niego grupa to „każde zmieszanie ludzi, które w świadomości tych ludzi stanowi odrębną całość, czyli pewien układ odosobniony”.

W integracji i uporządkowaniu wyżej wymienionych spojrzeń może nam pomóc definicja P. Hare’a. Twierdził on, iż aby o dwóch lub więcej osobach powiedzieć, że są grupą muszą być spełnione następujące 4 warunki:

1. między tymi osobami musi istnieć bezpośrednia interakcja (komunikowanie się);

2. osoby te muszą mieć wspólny cel ;

3. w zbiorze osób tworzących grupę muszą istnieć normy ;

4. w zbiorze tym musi istnieć struktura .

Hare podkreślał, iż te cztery cechy są stopniowalne Np. grupa przyjaciół może nie mieć jasno sprecyzowanego celu; a inna grupa np. grupa studencka może nie posiadać sformalizowanej struktury.

Jeśli przyjmiemy bowiem prawdziwość założenia, iż te cechy są stopniowalne to narażamy się na to, iż każde określenie danego zbioru osób jako grupy jest arbitralne. Nie wiemy bowiem na jakiej podstawie mamy określić czy dany zbiór osób jest czy nie jest grupą. A zatem definicja grupy Hare’a jest definicją nieostrą. Za jej podstawową wadę uznaje się właśnie stopniowalność wymienionych cech grupy.

Jedna z definicji stosowanych współcześnie w socjologii zawęża pojęcie grupy społecznej do tych zbiorów ludzi, którzy w dążeniu do wspólnych wartości związani są więzią społeczną i wytworzyli wewnętrzną organizację. A zatem – według autora tej definicji Jana Turowskiego - na strukturę grupy składają się cztery elementy:

ZBIÓR OSÓB, WARTOŚCI WSPÓLNOTOGRUPOWE, WIĘŹ SPOŁECZNA oraz WEWNĘTRZNA ORGANIZACJA GRUPY.

ELEMENTY SKŁADOWE GRUP SPOŁECZNYCH

ZBIÓR OSÓB

Maksymalna liczba osób w grupie nie jest ściśle ograniczona. Przykładem może być tu chociażby grupa narodowa, która może liczy wiele milionów osób (stoi to w sprzeczności z definicją grupy Hare’a, który twierdził, iż jednym z warunków istnienia grupy są bezpośrednie interakcje między jednostkami). Spory dotyczą natomiast dolnej granicy liczebności grupy. Według niektórych socjologów o grupie mówić można wówczas, gdy liczy ona co najmniej trzy osoby (w tej sytuacji istnieje wielość stosunków interpersonalnych, o czym przecież nie można mówić, gdy grupa ma tylko dwóch członków). Jednakże inni socjolodzy - do których należy m.in. Jan Turowski - są skłonni uznać za grupę zbiór tylko dwóch osób. Za przykład podają grupy małżeńskie (bezdzietne), przyjacielskie, czy też dwuosobowe grupy pracy.

Liczba stosunków interpersonalnych w grupie może pozytywnie lub negatywnie wpływać na realizację celów grupowych. Istnieje szereg zależności między liczebnością grupy a jej pozostałymi elementami składowymi. W przypadku partii politycznych zwiększenie liczby członków przyśpiesza możliwość realizacji i osiągania celów. Jednakże w innych typach grup zbyt duża liczba członków zwiększa różnorodność poglądów, zmniejsza zgodność i jednomyślność w grupie, może także obniżać możliwość osiągnięcia celu. Z pewnością zbyt duża liczba członków w grupie raczej nie będzie pożądana w grupach przestępczych, czy spiskowych. Duża liczba członków w grupie wpływa na zmniejszenie ich aktywności oraz częstotliwości i poziomu komunikacji w grupie. Równocześnie im większa liczebnie grupa tym większa, bardziej rozbudowana struktura grupowa.

Istnieje jednakże również odwrotna zależność. Od struktury danej grupy może zależeć liczba jej członków. Dla przykładu wymienić tu można arystokrację - jako grupę ze swego założenia nieliczną, zamkniętą. Jest to tzw. grupa ekskluzywna. W niektórych grupach koniecznym warunkiem tego by jednostka mogła znaleźć się w niej znaleźć, jest spełnienie przez nią określonych kryteriów zewnętrznych (np. wiek, płeć, wzrost) lub wewnętrznych (wzór moralny, postępowanie).

Wpływu liczby stosunków interpersonalnych na funkcjonowanie grupy dotyczy także tzw. prawo Olsona. Według niego wraz ze wzrostem liczebności grupy pogarsza się aktywne uczestnictwo członków grupy w jej działaniu (i odwrotnie).

ZBIÓR OSÓB - prawo Olsona:

A) - im większa grupa tym mniejsza tendencja do aktywnego uczestnictwa, tylko kilka osób z pierwszych rzędów aktywnie bierze udział w zajęciach – są wyraźnie zasłuchani, piszą, wpatrują się w wykładowcę, zgłaszają się do odpowiedzi itp.

B) - im mniejsza grupa tym większa tendencja do aktywnego uczestnictwa - na sali wykładowca i max. 4–5 wyraźnie zaangażowanych studentów.

Innym prawem związanym z wpływem liczby stosunków interpersonalnych na funkcjonowanie grupy jest PRAWO PARKINSONA. Według niego im mniejsza grupa tym łatwiej o nawiązanie bliskich więzi.

WARTOŚCI WSPÓLNOTOGRUPOWE


Uznaje się, iż wartości które wyznają i do których dążą członkowie grupy, są najważniejszym czynnikiem konstytutywnym grupy. Mówiąc o wartościach ma się na myśli skupianie się ludzi bądź wokół wspólnych wartości, bądź wokół zadań które - rozumiane jako cele - są pożądanymi stanami rzeczy. W orientacji funkcjonalnej w socjologii na wartości patrzy się przez ukazanie tego, co dana grupa wnosi do innych grup. Funkcje podejmowane przez grupy dzieli się na jawne, czyli zaprogramowane działania, oraz na ukryte, czyli działania niezamierzone, wręcz przeciwne do zaprogramowanych.

WIĘŹ SPOŁECZNA


Pojęcie więzi społecznej oznacza fakt uzależnienia bądź zjednoczenia się członków danego zbioru ludzi wokół określonych wartości czy pełnionych funkcji społecznych. Pojęcie więzi społecznej ma charakter dwuaspektowy. Występuje ono bowiem w znaczeniu psychologicznym i strukturalnym. Obydwa te znaczenia są w stosunku do siebie komplementarne. Więź społeczna w znaczeniu psychospołecznym określana jest jako poczucie łączności, solidarności i identyfikacji jednostki z grupą. Identyfikacja ta może być realna - gdy jednostka przynależy do danej grupy jako jej członek, lub nominalna - gdy jednostka aspiruje do pełnego członkostwa. Na płaszczyźnie psychologicznej więź społeczna opiera się na związkach krwi, pochodzenia i terytorium, kultury i języka. Więź społeczna w znaczeniu strukturalnym wyraża się poprzez istnienie zależności wzajemnych wiążących ludzi w grupę odpowiednimi stosunkami społecznymi. Ten rodzaj więzi opiera się na stanach i aktach świadomości. Wyrażają się one w poczuciu łączności z innymi ludźmi i zależności w stosunku do nich, oraz manifestowaniu tego poczucia w postawach i działaniach.

Wyróżnia się trzy rodzaje więzi społecznej: naturalną, zrzeszeniową i stanowioną. Więź naturalna oparta jest na zasadach pokrewieństwa i pochodzenia. Więź zrzeszeniowa - na dobrowolnych związkach kreowanych przez ludzi, którzy uzależniają się od siebie nawzajem. Więź stanowiona zaś to ta, w której podziały członków są narzucone z zewnątrz przez państwo. Wszyscy chcąc czy nie chcąc przynależą do określonego narodu, są obywatelami konkretnego państwa. Ten rodzaj więzi bywa także utrwalony siłą (w internatach, domach poprawczych czy więzieniach).

WEWNĘTRZNA ORGANIZACJA GRUPY


Organizacja w grupie jest niezbędna dla jej istnienia i odróżnienia od innych grup. Celem organizacji jest ustalenie i wyznaczenie POZYCJI SPOŁECZNYCH i podział RÓL SPOŁECZNYCH między członków grupy. Oprócz określenia POZYCJI i RÓL SPOŁECZNYCH konieczne jest utworzenie tzw. instytucji społecznych, które umożliwiają podejmowanie i wykonywanie pewnych zadań, służących do realizacji celów i funkcji grupowych. Instytucje te są rozumiane bądź jako trwały sposób postępowania, bądź jako działanie grupowe. Oprócz realizacji swych celów instytucje skłaniają jednostki do wykonywania ról im przydzielonych, zapewniają wewnętrzną spójność w grupie, zapewniają ciągłość grupie mimo zmian generacji jej członków.

STRUKTURY WEWNĄTGRUPOWE

STRUKTURA SOCJOMETRYCZNA


Struktura socjometryczna związana jest z wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi zachodzącymi w grupach. Strukturę socjometryczną w grupie ustala się za pomocą badań kwestionariuszowych. Pyta się w nich członków danej grupy kogo chcieliby mieć do towarzystwa w toku jakiejś czynności, kogo zaś nie. Np. stawia się pytanie o to, z kim uczeń chciałby siedzieć w ławce, a z kim nie, z kim ktoś chciałby spędzić urlop, a z kim nie itp., ustalając w ten sposób ich sympatie i antypatie. Poznane w ten sposób wybory i odrzucenia jednostek, pozwalają na sporządzenie tzw. socjogramów, czyli graficznych schematów relacji interpersonalnych w grupie. Analiza danych socjometrycznych przynosi informacje na temat spoistości i zwartości grupy, oraz o pozycji każdej jednostki w grupie. Ponadto analiza socjometryczna może wskazać na istniejące podziały na podgrupy. W socjologii grupy takie określa się jako tzw. kliki. Klika to zespół członków takiej zbiorowości, w którym średnia wzajemna sympatia jest większa, niż ich przeciętna sympatia wobec pozostałych członków tejże zbiorowości. Innymi słowy członkowie kliki dokonują wzajemnych wyborów, nie dokonują zaś wyborów wśród większej grupy, do której należą.

Socjogram grupy turystycznej:

a) Przykładowa struktura nieformalna grupy turystycznej, zaobserwowana w godzinę po zbiórce.

b) Struktura tej samej grupy po dwóch dniach.

Przykładowe socjogramy, czyli schematy struktury wewnętrznej grupy. Strzałki oznaczają kierunek sympatii, poszukiwania kontaktów; strzałki przerywane - kierunek antypatii, unikania kontaktów, odrzucania określonych osób. Strzałka dwukierunkowa oznacza wzajemne przyciąganie się osób.

STRUKTURA PRZYWÓDZTWA


Struktura przywództwa informuje o dostępie do władzy i zależności wobec niej jednostek należących do danej grupy. W przypadku tej struktury bada się to, w jaki sposób sprawowana jest władza w grupie oraz style kierowania grupą i ich wpływ na funkcjonowanie grupy. Najczęściej wymienia się trzy style: demokratyczny, autorytarny i anarchiczny.

W stylu demokratycznym przywódca podejmuje działania w porozumieniu ze swymi podwładnymi, chcą uzyskać ich aprobatę; stara się ich wysłuchać i zachęcać do wyrażania własnych opinii oraz dopuszcza pewien zakres swobody ich działania.

Styl autorytarny oparty jest na centralizacji władzy w rękach kierownika; niedopuszczaniem przez niego podwładnych do podejmowania decyzji, wydawaniem poleceń bez ich wyjaśniania.

Styl anarchiczny natomiast cechuje się tym, iż przywódca pozostawia podwładnym całkowitą swobodę w działaniu, nie przejawia inicjatywy, w istocie nie kieruje grupą i nie organizuje jej funkcjonowania.

STRUKTURA KOMUNIKACJI


Struktura komunikacji dotyczy wzajemnych interakcji w grupie. Badania struktur komunikacji w grupie mają na celu wyjaśnienie tego jaki wpływ ma kształt grupy na jakość i szybkość komunikacji w niej. Poniżej przedstawione są trzy modele komunikacji w grupie – krąg, gwiazda i łańcuch:

KRĄG

Wśród studentów ustawionych w kręgu każdy mógł przekazywać informacje wyłącznie swoim sąsiadom. W takiej strukturze rola kierownika nie jest określona, organizacja takiej grupy jest niestabilna a szybkość i dokładność wykonanego zadania niewielka.

GWIAZDA

W grupie o strukturze gwiazdy tylko jedna osoba mogła się komunikować z pozostałymi czterema, które nie mogły przekazywać sobie informacji. W ten sposób jednostka zajmująca centralną pozycję, w sposób naturalny zostawała kierownikiem grupy; grupa ta posiadała stabilną organizację, zadania były wykonywane szybko i dokładnie.

ŁAŃCUCH

W grupie przypominającej swą strukturą łańcuch trzy spośród pięciu osób mogły się komunikować z oboma sąsiadami, zaś dwie osoby „zewnętrzne” – tylko z sąsiadem z jednej strony. Sprawność funkcjonowania takiej grupy można ulokować pomiędzy grupą o strukturze gwiazdy, a grupą o strukturze kręgu.

STRUKTURA HIERARCHICZNA

W grupie o strukturze hierarchicznej widoczne są szczeble pośrednie. Osoba centralna (A) ma 3 połączenia bezpośrednie i 1 pośrednie. W gorszej sytuacji znajduje się osoba B – posiada bowiem bezpośredni kontakt z A i C, zaś pośredni z D i E. W najtrudniejszym położeniu znajdują się osoby C, D i E – posiadające możliwość komunikacji tylko z jednym sąsiadem.

TYPOLOGIE GRUP SPOŁECZNYCH


W socjologii istnieje wiele różnorodnych sposobów podziału grup społecznych. Oto najważniejsze z nich:

• GRUPY MAŁE I DUŻE,

• GRUPY FORMALNE I NIEFORMALNE,

• GRUPY WSPÓLNOTOWE I GRUPY UMOWNE,

• GRUPY PIERWOTNE I WTÓRNE.

Oprócz wymienionych wyżej głównych sposobów wyróżniania grup społecznych, można wymienić jeszcze inne np. ze względu na zadania, związek z terytorium, strukturę i szereg innych cech.

Przyjmując za kryterium sposoby tworzenia się grup, można wskazać na grupy powstające spontanicznie oraz te, które są stanowione „odgórnie”.

Ze względu na możliwość uzyskiwania członkostwa wymienia się grupy genetyczne, grupy przymusowej przynależności, grupy przynależności kontrolowanej i grupy swobodnego dostępu.

Biorąc pod uwagę związek grupy z terytorium, wyróżnia się grupy terytorialnie skupione, rozproszone, wędrowne i sąsiedzkie.

GRUPY MAŁE I DUŻE

Jedną z klasyfikacji grup społecznych jest podział na grupy małe i duże.

W MAŁYCH GRUPACH wszyscy mogą wejść w bezpośrednie styczności, co jest możliwe dzięki jej niewielkiej liczebności. Grupy tego typu mogą być zarówno pierwotne, jak i wtórne oraz zarówno sformalizowane, jak i nie sformalizowane. Małe grupy są również niesamoistne, czyli mogą istnieć tylko w zakresie oddziaływania większych struktur społecznych, w relacji jednostkowej zależności. Struktura małych grup jest prosta, nie posiadają one żadnych podgrup. W GRUPACH DUŻYCH liczba członków uniemożliwia członkom wchodzenie w styczności i stosunki osobiste. Sposobem ich porozumiewania się są środki masowego przekazu. Przywódcy grup tego typu nie mają możliwości osobistego kontaktu ze wszystkimi członkami. Grupy te są silnie zhierarchizowane i samoistne tzn. niezależne w swym funkcjonowaniu. Grupy duże nie wchodzą zatem jako części składowe do jeszcze większych grup. O grupie możemy mówić jako o grupie małej tak długo, jak długo jednostki wchodzące w jej skład mogą się znać na tyle, aby mieć do siebie określony, pozytywny lub negatywny, stosunek.

GRUPY FORMALNE I NIEFORMALNE

Inna typologia to podział na grupy formalne i nieformalne.

GRUPY FORMALNE powoływane są przez szersze grupy społeczne, przynależność do nich jest przymusowa.

GRUPY NIEFORMALNE zaś powstają samorzutnie, nie posiadają sformalizowanych przepisów określających sposoby działania. Jednostka ma prawo samodzielnego decydowania o wstąpieniu lub nie do grupy. Relacje w nich oparte są na stosunkach przyjacielskich, koleżeńskich i towarzyskich.

GRUPY WSPÓLNOTOWE I GRUPY UMOWNE


Grupy wspólnotowe i grupy umowne, czyli – innymi słowy - wspólnota (Gemeinschaft) i społeczeństwo (Gesellschaft).

Typologia ta została zaproponowana przez F. Tönniesa. Tönnies przeciwstawiał wspólnotę (Gemeinschaft) społeczeństwu (Gesellschaft).

We wspólnocie istnieją stosunki naturalne, oparte na pokrewieństwie (rodzina, rody, klany), na przyjaźni i sąsiedztwie.

Natomiast stosunki w społeczeństwie są umowne, kontraktowe, oparte na porozumieniach pomiędzy jednostkami dla osiągnięcia i realizacji określonych celów. Jako przykłady wymienia się tu spółki, towarzystwa handlowe, zrzeszenia, związki, a nawet całe państwa.

Podział ten to jednak podział na typy idealne, do których wskazane wyżej grupy zmierzają.

GRUPY PIERWOTNE I WTÓRNE


Typologia grup zaproponowana przez Ch. H. Cooleya wyodrębnia grupy pierwotne i wtórne. Podział ten wskazuje na historyczne pierwszeństwo grup pierwotnych w stosunku do wtórnych w życiu jednostki i stanowi rozwinięcie koncepcji Tönnies'a. Cooley wskazując na grupy pierwotne miał na myśli grupy oparte na stosunkach pokrewieństwa, przyjaźni i sąsiedztwa czyli identyczne do tych, które Tönnies zaliczył do Gemeinschaft. Konsekwentnie zaś za grupy wtórne uznał powstałe na mocy umownych porozumień między ludźmi.

GRUPY PIERWOTNE są ze swej natury małe, oparte na stycznościach bezpośrednich. Jednostka występuje w grupie w całej swej osobowości, wykazując wysoki poziom identyfikacji z grupą. Grupy pierwotne cechuje wzajemny ścisły i bezpośredni kontakt jej członków, nawiązują oni ze sobą bliskie stosunki emocjonalne, łączą ich trwałe i osobiste więzi oparte na współdziałaniu i solidarności. Stąd tego typu grupy mają tak wielki wpływ na kształtowanie się osobowości człowieka, zwłaszcza w okresie jego dzieciństwa.

GRUPY WTÓRNE przeciwnie - mogą być liczne, nie oparte na bezpośrednich stycznościach. Więź w grupie wtórnej wynika ze styczności rzeczowych i oparta jest na interesach. Stosunki między członkami grup wtórnych są najczęściej konwencjonalne i formalne, chłodne i bezosobowe. W grupie wtórnej jednostka występuje w określonych rolach; obcowanie społeczne w grupie wtórnej dokonuje się tylko na płaszczyźnie pełnionych funkcji (np. w relacji urzędnik - petent ).

WYKŁAD 4

Zastosowanie badań ankietowych w socjologii

Zasady poznania naukowego w socjologii są takie same jak w innych dziedzinach nauk. Socjolog zaczyna badania od postawienia problemu, często opartego na obserwacji lub wiedzy. Kolejnym krokiem jest postawienie hipotezy czyli propozycji rozwiązania problemu. Następny krok to planowanie i przeprowadzenie eksperymentu naukowego czyli zebranie obserwacji (informacji), które potrafią zweryfikować hipotezę. W socjologii jedną z podstawowych metod zebrania informacji są badania ankietowe.

WSTĘP

Badania ankietowe uznawane są za jedną z podstawowych metod socjologii empirycznej. Ankieta jest bardzo cennym narzędziem w warsztacie socjologa. Stanowi połączenie niezwykle efektywnych, a znanych od wieków potocznych sposobów zdobywania informacji, z wyrafinowanymi osiągnięciami nauki nowoczesnej. Wciąż prowadzi się wiele badań ankietowych od teoretycznie podbudowanych studiów akademickich po proste sondaże dla celów praktycznych. To właśnie z badań ankietowych socjologowie czerpią wiedzę o społeczeństwie, strukturze i ruchliwości społecznej, o kulturze politycznej, warunkach życia, religijności oraz o opiniach społeczeństwa w sprawach podstawowych i aktualnych.

ZASTOSOWANIE BADAŃ ANKIETOWYCH W SOCJOLOGII. WADY I ZALETY BADAŃ ANKIETOWYCH.

Uznaje się, iż badania ankietowe są jedną z podstawowych metod socjologii empirycznej. W badaniach ankietowych wykorzystuje się pewien swoisty typ wywiadu – wywiad pisemny, w którym zasadniczą rolę spełnia ankieta. Ankieta – w języku francuskim enquête – oznacza zbieranie materiałów w terenie. W słowniku socjologii Larousse’a omawiany jest termin »ankieta przez sondaż«, oznaczający technikę zbierania informacji w obrębie określonej populacji lub jej części, celem poznania jej opinii i zachowań. Jan Lutyński stwierdza, iż „celowe jest używanie nazwy »ankieta« na oznaczenie grupy technik standaryzowanych, w których badacz otrzymuje materiały w procesie wzajemnego komunikowania się z innymi osobami odpowiadającymi pisemnie na jego pytania”. Z kolei według Stefana Nowaka ankieta to „kwestionariusz, który został opracowany w taki sposób, iż bądź odbywa się całkowicie bez pośrednictwa osoby trzeciej, bądź też, w przypadku kiedy posługujemy się pomocą ankieterów, funkcje ich polegają na możliwie wiernym, dosłownym przekazywaniu treści pytania w jedną stronę, przy obniżeniu do niezbędnego minimum ich roli w interpretowaniu zarówno pytań jak i odpowiedzi”. Dzięki zastosowaniu ankiety badacz nie musi zatem spotykać się z każdym z respondentów z osobna. Może rozesłać odpowiednią ilość ankiet do wybranych osób lub rozdawać je poprzez ankieterów.

Atutem badań ankietowych jest możliwość szybkiego i względnie taniego przebadania bardzo licznych zbiorowości. Ich zastosowanie nie wymaga tworzenia wielkich zespołów badawczych. Ponadto jednolity układ kwestionariusza ankiety (ta sama kolejność i treść pytań), umożliwia szybkie opracowanie uzyskanych danych. Badania ankietowe mają charakter uniwersalny – praktycznie można je zastosować w niemalże każdej dziedzinie socjologii. Respondent zazwyczaj ma możliwość zapoznania się z pytaniami kwestionariusza w całości, zanim udzieli odpowiedzi na jakiekolwiek z pytań. Badacz zwraca się bowiem do ankietowanych od razu z całą listą pytań. Takiej sposobności respondent jest pozbawiony w sytuacji wywiadu, kiedy to przeważnie nie zna treści kolejnych pytań.

Oczywiście pod adresem badań ankietowych kierowane są również głosy krytyczne. Ich wadą jest niemożność dostosowania ankiety do każdego z respondentów, co jest realne w przypadku posłużenia się techniką wywiadu. Zastosowanie ankiety wyklucza również zanotowanie reakcji respondenta na zadawane pytania, jego gestów i mimiki. Zauważa się także, iż w każdej zbiorowości część ludzi z różnych powodów nie jest w stanie prawidłowo wypełnić ankiety. Ich odsetek jest tym większy, im bardziej złożona jest ankieta. Niektórzy ludzie mają także trudności w formułowaniu swych myśli na piśmie. Ponadto w najbardziej starannie zredagowanej ankiecie mogą wystąpić pytania, które są odmiennie interpretowane przez badanych. Zwraca się także uwagę na to, iż dość duży odsetek ankiet nie wraca do badacza, szczególnie w przypadku ankiet pocztowych. Innym powodem krytyki badań ankietowych jest także fakt traktowania w nich społeczeństwa jako zbioru równych sobie jednostek. Podejście to utrudnia badanie naturalnych nierówności między ludźmi oraz bardziej złożonych zjawisk życia społecznego. Podważa się również założenie badań ankietowych, według którego badani posiadają niezmienną, uporządkowaną i stale gotową do realizacji zdolnością wyrażania swoich przeżyć na żądanie. Przedmiotem krytyki jest również nierówność między badanym a badaczem. Wady ankiety widoczne są również w zestawieniu tej techniki z techniką wywiadu. Jak zauważa Lutyński „ankieta sięga zazwyczaj płycej niż wywiad, przy pomocy którego można uzyskać bardziej pogłębione informacje. Nie ma możliwości uzupełniania jej, zadawania pytań dodatkowych i sondujących, co można zrobić w wywiadzie”.

Zasadniczą rolę w badaniach ankietowych spełnia kwestionariusz ankiety. Jego jakość ma znaczący wpływ na jakość uzyskanych danych. Powodzenie badań ankietowych zależy również od stopnia ich akulturacji w określonym społeczeństwie. Nastawienie ludzi do badań uwarunkowane jest bowiem kontekstem społeczno–politycznym danego kraju i przyjętymi w nim normami kulturowymi i zachowaniami. Przyjmuje się, iż badania ankietowe powinny być anonimowe. Sprzyja to bardziej szczerym odpowiedziom respondentów, zwłaszcza w przypadku pytań drażliwych i intymnych.

RODZAJE ANKIET W BADANIACH SPOŁECZNYCH

Jan Lutyński przedstawia dwie typologie ankiet. W pierwszej z nich bierze się pod uwagę rodzaj przekazu badacza. W tym wypadku wyodrębnia się ankiety:

• z kwestionariuszem pisemnym, który otrzymuje każdy respondent,

• z kwestionariuszem przekazywanym respondentom w formie dźwiękowej lub obrazowej.

Druga typologia ankiet jest związana z uczestnictwem respondenta w procesie komunikowania:

• które jest kontrolowane

• lub nie jest kontrolowane przez badacza.

Każdy z rodzajów ankiet stosowanych w socjologii można zaliczyć do jednej z czterech wyróżnionych kategorii. W badaniach społecznych najczęściej stosuje się następujące rodzaje ankiet:

• ankieta pocztowa

• ankieta prasowa

• ankieta radiowa/telewizyjna

• ankieta telefoniczna

• ankieta rozdawana

• ankieta ogólnie dostępna

• ankieta audytoryjna/środowiskowa

ANKIETA POCZTOWA
W przypadku zastosowania ankiety pocztowej, odpowiednia ilość kwestionariuszy jest wysyłana do wybranych osób wraz z prośbą o ich wypełnienie i odesłanie. Zaletą ankiety pocztowej jest jej większa anonimowość, udzielanie przemyślanych odpowiedzi i możliwość konsultacji, a także dostępność. Z kolei pośród wad ankiet pocztowych wymienia się konieczność konstruowania dość prostych pytań, brak możliwości sondowania, oraz utratę kontroli nad tym, kto udziela odpowiedzi. Stosując ankietę pocztową należy się spodziewać, iż wskaźnik zwrotów wysłanych ankiet może być nie wysoki (20-40 %). Stąd też efektywność badawcza ankiety pocztowej jest stosunkowo niewielka, a koszty związane z jej wysyłką mogą być dość znaczne. Ankietę pocztową – podobnie jak prasową wykorzystuje się w przypadku, gdy badani są rozproszeni na znacznym obszarze.

ANKIETA PRASOWA
Ankieta prasowa polega na opublikowaniu kwestionariusza w prasie, wraz z prośbą o wypełnienie go i odesłanie pocztą. Ze względu na niskie koszty jej druku i rozprowadzania, może ona być stosowana w dużych ilościach, wynikających z wysokości nakładu danej gazety. Zazwyczaj ankieta prasowa wykorzystywana jest do sondaży opinii czytelników.

ANKIETA RADIOWA/TELEWIZYJNA
W przypadku ankiety radiowej lub telewizyjnej pytania są ogłaszane przez radio lub telewizję, odpowiedzi zaś nadsyłane są za pośrednictwem poczty.

ANKIETA TELEFONICZNA
W ankiecie telefonicznej pytania są zadawane przez telefon, odpowiedzi zaś mogą być udzielane od razu, podczas rozmowy telefonicznej bądź też drogą pocztową.

ANKIETA ROZDAWANA
Ankieta rozdawana polega na tym, iż badacz albo ktoś w jego imieniu wręcza kwestionariusz ankietowanemu, a po wypełnieniu zbiera go z powrotem.

ANKIETA OGÓLNIE DOSTĘPNA
Z ankietą ogólnie dostępną można się spotka wówczas, gdy kwestionariusz jest wyłożony w widocznym miejscu (np. w teatrze, muzeum, na wystawie, w obiekcie turystycznym) i oczekuje się, iż po wypełnieniu zostanie ona złożona w określonym miejscu (np. do urny).

ANKIETA AUDYTORYJNA/ŚRODOWISKOWA
W ankiecie audytoryjnej badani uczestniczą w grupie, wypełniając kwestionariusz pod kontrolą badacza. Znajdują się oni w jakimś pomieszczeniu, np. sali szkolnej, czy w zakładzie pracy. Dzięki temu przeprowadzający ankietę uzyskuje jednakowe warunki, w których wypełniany jest kwestionariusz. Zastosowanie ankiety audytoryjnej zapewnia szybkie dotarcie do respondentów oraz wysoką ilość zwrotów wypełnionych ankiet.

WARUNKI POPRAWNOŚCI PYTAŃ KWESTIONARIUSZA ANKIETY
W niniejszym paragrafie zostaną krótko przedstawione najważniejsze zasady budowy kwestionariusza ankiety – rodzaje pytań kwestionariuszowych.

• Pytania otwarte – to te, w których respondent może udzielić swobodnej odpowiedzi, a zatem nie dostaje do wyboru gotowych kategorii odpowiedzi. Na pytania otwarte często nie da się udzielić odpowiedzi w dwóch, trzech słowach; odpowiedź ta musi być znacznie bardziej rozbudowana (aczkolwiek na niektóre pytania otwarte wystarczająca jest krótka i zwięzła odpowiedź). Dzięki temu odpowiedzi na pytania otwarte są bardziej zróżnicowane i przynoszą bogatsze informacje, co z kolei sprawia, iż ich zakodowanie jest bardzo pracochłonne. Pytania otwarte stosujemy wówczas, gdy chcemy uzyskać od respondenta szerszą, bardziej szczegółową wypowiedź; poznać jego opinie i stany emocjonalne, motywy jego działania i sposób oceny rzeczywistości. Stąd też pytania otwarte są na ogół trudniejsze dla respondenta, wymagają od niego większego wysiłku intelektualnego niż wówczas, gdy badacz proponuje wzory gotowych odpowiedzi.
  Przykłady pytań otwartych:

- Jakie jest Twoje zdanie w tej sprawie?
- Gdzie dostrzegasz przyczyny tego problemu?
- Jakie dalsze kroki jesteś w stanie sobie wyobrazić?
- Jesteś studentem i jednym z Twoich głównych zajęć jest nauka. Zastanów się i spróbuj możliwie dokładnie napisać, dlaczego się uczysz?
- W którym roku ukończyłeś/-aś szkołę średnią?

Pytania zamknięte – to takie pytania, które zawierają ograniczoną liczbę możliwych odpowiedzi. Wybór odpowiedzi może mieć charakter jednokrotny (respondent może wybrać tylko jedną odpowiedź) lub wielokrotny (respondent może wybrać tylko dowolną liczbę odpowiedzi). Odpowiedzi na pytania zamknięte zawierają jedynie informację, o którą pytano. Opracowanie odpowiedzi na pytania zamknięte jest znacznie łatwiejsze, gdyż znaczna część możliwych odpowiedzi jest znana z wyprzedzeniem. Pytania zamknięte można stosunkowo łatwo przekształcić w pytania otwarte.


Przykłady pytań zamkniętych znajdują się w kolejnych punktach rozdziału – zob.: Przykładowe pytania metryczkowe, Najczęstsze wady pytań kwestionariuszowych.

PYTANIA METRYCZKOWE

Pytania metryczkowe – czyli te, które dotyczą cech demograficznych (wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, wysokość dochodów itp.), zazwyczaj powinny być umieszczane na końcu kwestionariusza ankiety.

Przykładowe pytania metryczkowe:

1. Płeć:

a) mężczyzna
b) kobieta

2. Ile ma Pan/Pani lat?

a) 19 lub mniej
b) 20-30
c) 31-40
d) 41-50
e) 51 lub więcej

3. Ile Pan/Pani zarabia?

a) 1-600 zł
b) 601-1200 zł
c) 1201-1800 zł
d) 1801-2400 zł
e) 2401-3000 zł
f) powyżej 3000 zł

4. Jakie posiada Pan/Pani wykształcenie?

a) podstawowe
b) zawodowe
c) średnie
d) niepełne wyższe
e) wyższe

5. Stan cywilny:

a) panna/kawaler
b) mężatka/żonaty
c) wdowa/wdowiec
d) rozwiedziona/rozwiedziony
e) konkubinat

REGUŁY PRZEJŚCIA

Reguły przejścia – zawierają polecenia wskazujące, które pytanie należy zadać jako następne w zależności od odpowiedzi uzyskanej na pytanie poprzednie. Stosowanie reguł przejścia wynika z tego, iż niektóre pytania mogą nie dotyczyć wszystkich respondentów, stąd też powinny być opuszczone. Reguły przejścia zawarte są w instrukcjach zamieszczonych w kwestionariuszu, zazwyczaj przy kategoriach odpowiedzi.

Przykład zastosowania reguły przejścia:

1. Czy planuje Pan/Pani wyjazd za granicę?

a) TAK --> proszę przejść do pytania 2
b) NIE --> proszę przejść do pytania 3

2. W jakim celu zamierza Pan/Pani wyjechać?

a) Zarobkowym
b) Edukacyjnym
c) Innym, jakim? ....................................................

3. Dlaczego nie myśli Pan/Pani o wyjeździe z kraju?

........................................................................................

(Kolejne pytania dotyczą wszystkich respondentów)

4. Jak Pan/Pani ocenia obecną sytuację w Polsce,związaną z emigracją dużej ilości Polaków do innych krajów?

........................................................................................

W powyższym przykładzie pytanie 1 stanowi rodzaj filtra, dzielącego respondentów na 2 kategorie – planujących i nieplanujących wyjazdu za granicę. Respondenci planujący wyjazd, odpowiedziawszy TAK, są kierowani do pytania 2, zaś respondenci nie planujący wyjazdu, a więc wybrawszy NIE, odsyłani są od razu do pytania 3 (zatem 2 pomijają). Po 3 pytaniu pojawia się informacja, iż kolejne pytania dotyczą ponownie wszystkich respondentów. Co istotne – pytania opuszczone w wyniku zastosowania reguły przejścia powinny pozostać puste, czyli niewypełnione.

NAJCZĘSTSZE WADY PYTAŃ KWESTIONARIUSZOWYCH
/analiza oparta na doświadczeniach badawczych/
/opracowano na podstawie: Krystyna Lutyńska – Wywiad kwestionariuszowy/

1. WADY STRUKTURALNE:

a) niejednorodność formy gramatycznej,
b) niepoprawność logiczna – niepełne (niewyczerpujące kategorie odpowiedzi),
c) pytania sugerujące,
d) chęć zdobycia wielu informacji w jednym pytaniu,
e) błąd multiplikacji.

2. WADY ZWIĄZANE Z BRAKIEM PYTANIA FILTRUJĄCEGO.

3. WADY ZWIĄZANE ZE ZBYTNIĄ TRUDNOŚCIĄ PYTANIA:

a) trudność związana ze sprawą języka pytań,
b) trudność pytań wynikająca z zadań, jakie stawia się respondentom do wykonania.

4. WADY ZWIĄZANE ZE ZBYTNIĄ DRAŻLIWOŚCIĄ PYTANIA:

a) pytania, które naruszają sferę prywatności i intymności,
b) pytania, które zagrażają poczuciu własnej wartości respondenta,
c) pytania, zagrażające społecznej egzystencji badanego.

5. PYTANIA SUGERUJĄCE:

a) pytania, w których jest więcej alternatyw <za> niż <przeciw>; <pozytywnych> niż <negatywnych>,
b) pytania, w alternatywie których brak jest części równoważącej część pierwszą,
c) pytania, które sugerują respondentowi, iż ogół społeczeństwa ma wyrobioną opinię na określony temat, co jest niezgodne z rzeczywistością.

PRZYKŁADY DOTYCZĄCE WAD STRUKTURALNYCH


WADY STRUKTURALNE:

• niejednorodność formy gramatycznej:

Przykład 1)
Pytanie dotyczyło sposobów spędzania wolnego czasu w tygodniu, a kafeteria wyglądała następująco:

a) uczyłem się
b) opieka nad dzieckiem
c) dodatkowa praca zawodowa
d) był Pan w kinie
e) spał Pan
f) teatr, filharmonia
g) oglądałem telewizję.

Komentarz: Każda z tych kafeterii ma inną formę gramatyczną.

• niepoprawność logiczna – niepełne kafeterie (niewyczerpujące odpowiedzi):

Przykład 1)
Pytanie brzmiało: „Jaki jest Pana stan cywilny?”

a) kawaler
b) wdowiec
c) rozwiedziony

Odpowiedź respondenta: jestem żonaty

Przykład 2)
Pytanie „Ile zarabia Pan/Pani miesięcznie?”

a) do 500 zł
b) od 501 do 1000 zł
c) od 1001 do 1500 zł
d) od 2000 do 2500 zł
e) od 2501 zł wzwyż

Odpowiedź respondenta: zarabiam 1752 zł

• pytania sugerujące:

Przykład 1)
Pytanie: „Jaka jest Pana/Pani pozycja w społeczeństwie?”

a) bardzo wysoka
b) średnia
c) niska
d) bardzo niska

Komentarz: pominięto alternatywę <wysoka> a więc respondenci mieli do wyboru więcej alternatyw oceniających ich pozycję jako niską.

• chęć zdobycia wielu informacji w jednym pytaniu:

Pytania, które zawierają w sobie więcej „podpytań”:
Przykład 1)
„Czy ukończył/-a Pan/Pani szkołę średnią, w którym roku i gdzie?”

Przykład 2)
„Czy widział/-a Pan/Pani film „Kod Leonarda da Vinci” i co Pan/Pani o nim myśli??”
Komentarz: W powyższych przykładach powinny być postawione 3/2 oddzielne pytania. Każde z nich powinno być zadane oddzielnie i oczywiście posiadać odrębny numer. Poprawnie pytania te wyglądałyby następująco:

Przykład 1)
Pyt. 1. Czy ukończył/-a Pan/Pani szkołę średnią?

a) Tak --> przejdź do pytania 2
b) Nie --> przejdź do pytania 4

Pyt. 2. W którym roku ukończył/-a Pan/Pani szkołę średnią?

................... rok

Pyt. 3. Gdzie ukończył/-a Pan/Pani szkołę średnią?

........................................................................................

Pyt. 4. ....................

Przykład 2)
Pyt. 1. Czy widział/-a Pan/Pani film „Kod Leonarda da Vinci?”

a) Tak --> proszę przejść do pytania 2
b) Nie --> proszę przejść do pytania 3

Pyt. 2. Co Pan/Pani myśli na temat tego filmu?

........................................................................................

Pyt. 3. ....................

• błąd multiplikacji: zachodzi wówczas, gdy podajemy liczbę mnogą zjawisk, rzeczy lub osób:

Przykład 1)
Pyt. Czy Pana/Pani rodzice pracowali jak był/-a Pan/Pani dzieckiem?

a) Tak
b) Nie

Odpowiedź respondenta: mama – nie, tata – tak

Przykład 2)
Czy gazety dobrze czy źle informują o bieżących wydarzeniach?

a) dobrze
b) średnio
c) źle
d) bardzo źle

Odpowiedź respondenta: „Dziennik” – dobrze, „Słowo Polskie” - źle.
Komentarz: w obu pytaniach nastąpiło uogólnienie, równocześnie postawiono pytanie dotyczące różnych osób/gazet.

PRZYKŁADY DOTYCZĄCE BRAKU PYTANIA FILTRUJĄCEGO

WADY ZWIĄZANE Z BRAKIEM PYTANIA FILTRUJĄCEGO:

Przykład 1)
Pytanie: W którym roku urodziła się Pańska żona?

Odpowiedź respondenta: Nie mam żony
Komentarz: brak pytania filtrującego (czy jest Pan żonaty?); postawienie tegoż pytania podzieliłoby badanych na żonatych i nie żonatych, żonaci odpowiadaliby wówczas na pytanie o roku urodzenia żony, nieżonaci kierowani byliby do kolejnego pytania.

Przykład 2)
Pytanie: Gdzie spędził Pan urlop w roku 2007?

Odpowiedź respondenta: Wcale nie miałem urlopu. Albo: Jestem bezrobotny, od lat nigdzie nie wyjeżdżam.
Komentarz: w tym wypadku należałoby pytanie o urlop poprzedzić pytaniem o życie zawodowe.

PRZYKŁADY DOTYCZĄCE ZBYT TRUDNYCH PYTAŃ

WADY ZWIĄZANE ZE ZBYTNIĄ TRUDNOŚCIĄ PYTANIA:

a) trudność związana ze sprawą języka pytań:
Pytania zawierające niezrozumiałe terminy.

Przykład 1)
Czy metody immunofluerescencji pośredniej są dobrymi metodami stosowania diagnozy czy też nie są?

Przykład 2)
Czy Pana/Pani zdaniem takie różnice, jak różnice w wykształceniu, pochodzeniu społecznym, w zarobkach, posiadanej władzy, religijne, narodowościowe, wywołują konflikty między ludźmi i w naszym społeczeństwie i w jakim stopniu?

Odpowiedzi respondentów: Nie rozumiem o co chodzi. / Proszę? / Proszę o powtórzenie pytania.
Najczęściej jeśli pytanie zawiera więcej niż osiem słów to jest dla respondentów za trudne do zapamiętania! (zwłaszcza jeśli respondent wysłuchuje a nie odczytuje pytania). Zatem pytania nie mogą być za długie!

b) trudność pytań wynikająca ze zdań jakie stawia się respondentom do wykonania. Zadania te mogą dotyczyć:
- przypomnienia sobie czegoś;
- dokonania jakiś obliczeń;
- wyobrażenia sobie czegoś;
- hierarchizowania pewnych faktów;
- formułowania własnych opinii na różne tematy; itp.

Przykład 1)
Ile czasu przeciętnie w tygodniu poświęca Pan/Pani na prace domowe?

Odpowiedzi respondentów: Cały czas coś się robi. / Wszystko co robię to są zajęcia domowe... / Nie wiem.... cały dzień od rana do nocy.

Przykład 2)
„Gdyby był/-a Pan/Pani prezydentem Wrocławia co by Pan/Pani zrobił/-a dla swojego miasta?”

PRZYKŁADY DOTYCZĄCE PYTAŃ ZBYT DRAŻLIWYCH

WADY ZWIĄZANE ZE ZBYTNIĄ DRAŻLIWOŚCIĄ PYTANIA:

Pytania drażliwe wywołują u respondenta niepożądane procesy psychiczne, takie jak lęk, wzruszenie, obawę, strach gniew, złość, wstyd, czy zażenowanie. W efekcie respondent udziela odpowiedzi nieistotnych, np. „nie wiem”, „nie znam się na tym”; odmawiają udzielenia odpowiedzi na pytanie bądź odpowiadają nieszczerze.

Rodzaje pytań drażliwych:
a) pytania, które naruszają sferę prywatności i intymności:

• pytania dotyczące sfery seksualnej, formułowane bardzo bezpośrednio: Czy ma Pan/Pani stałego partnera seksualnego? Czy jest Pan/Pani zadowolona ze swego życia seksualnego?

• pytanie o wiek np. kobiety po 40-ce (tym bardziej, jeśli ankieterem jest młody mężczyzna),

• pytanie o sposoby wychowywania dzieci kierowane do bezdzietnej matki (brak pytania filtrującego, w którym zapytalibyśmy się czy w ogóle posiada dzieci),

• pytanie o plany na najbliższy urlop człowieka bezrobotnego,

• pytania o sprawy finansowe – wysokość dochodów – tu trzeba być bardzo wrażliwym i ostrożnym (niektórzy o tym po prostu nie mówią).

Komentarz: Reakcją na powyższe rodzaje pytań mogą być odpowiedzi w rodzaju: „to są moje osobiste sprawy”; „nie powinno się pytać o takie intymne rzeczy z kim, gdzie i co robię” itp.

b) pytania, które zagrażają poczuciu własnej wartości respondenta;

c) pytania zagrażające społecznej egzystencji badanego:

a. czy zdarzyło się Panu/Pani pożyczyć coś z firmy nie pytając o to szefa?
b. czy zdarzyło się Panu/Pani kiedykolwiek ściągać na egzaminie?
Komentarz: Pytania te mogą skutkować udzieleniem nieszczerych odpowiedzi, zwłaszcza w sytuacji, gdy respondent nie jest pewny co do anonimowości badań.

 

PRZYKŁADY DOTYCZĄCE PYTAŃ SUGERUJĄCYCH

PYTANIA SUGERUJĄCE:

To inaczej pytania tendencyjne, które zawierają wspomniane wyżej wady strukturalne.
a) pytania, w których jest więcej alternatyw <za> niż <przeciw>; <pozytywnych> niż <negatywnych> (lub odwrotnie), np.:
Przykład 1)

Pytanie: Pana/Pani dochody są:
- bardzo wysokie
- średnie
- bardzo niskie
Komentarz: Pominięto odpowiedź <wysokie>, tym samym nie zachowano równowagi miedzy poszczególnymi kategoriami odpowiedzi. Respondentowi sugeruje się w ten sposób, iż jego dochody są niskie.

b) Pytania, w alternatywie których brak jest części równoważącej część pierwszą:
Przykład 1)

Czy fakt, że doszło do podpisania koalicji PiS, LPR i Samoobrony ocenia Pan/Pani pozytywnie?
Poprawnie pytanie to powinno być sformułowane następująco:
Czy fakt, że doszło do podpisania koalicji PiS, LPR i Samoobrony ocenia Pan/Pani pozytywnie czy negatywnie?

c) Pytania, które sugerują respondentowi, iż ogół społeczeństwa ma wyrobioną opinię na określony temat, co jest niezgodne z rzeczywistością.
Przykład 1)

Na ogół każdy człowiek ma wyrobioną opinię o eutanazji. A co Pan/Pani myśli na ten temat?
Tego typu wprowadzenie do pytania zmusza respondenta do udzielenia odpowiedzi; skoro bowiem każdy (jak twierdzi ankieter) ma opinię na wspomniany temat, to respondent czuje się zobowiązany, aby przedstawić własne zdanie na ten temat. Niekiedy go nie posiada (bo mógł nigdy się nad tym nie zastanawiać), ale tworzy je na poczekaniu, ponieważ wstyd mu się przyznać przed ankieterem, iż nie ma opinii w danej sprawie.
Zatem wprowadzenia tego typu (Na ogół każdy człowiek ma wyrobioną opinię o .... czy Wszyscy Polacy uważają, że ..... ) nie powinny być stosowane. Respondent musi mieć możliwość wyboru odpowiedzi w rodzaju: <nie wiem>, <nie mam zdania na ten temat>, <nie zastanawiałem się nad tym>.

Przystępując do samodzielnego opracowania kwestionariusza ankiety, warto pamiętać o przedstawionych tu rodzajach wad często pojawiających się w kwestionariuszach ankiet.

WYKŁAD 5

Rola sondaży w badaniach socjologicznych

Sondaż to sposób zbierania danych, mający na celu poznanie opinii ludności. Dzięki sondażom dowiadujemy się dlaczego badani mają takie a nie inne opinie o kimś lub o czymś. Badania sondażowe uważane są za najlepszą metodę zbierania danych, w przypadku opisywania populacji na tyle dużej, iż nie można jej obserwować bezpośrednio. W badaniach tych wykorzystuje się głównie technikę wywiadu (bezpośredniego lub telefonicznego) oraz technikę ankiety.

WSTĘP

Sondaż wywodzi się z dwóch naturalnych sposobów zdobywanie informacji. Jeśli mamy zamiar poznać jakiś zbiór przedmiotów, wystarczy wówczas sprawdzić jego próbkę, czyli parę przedmiotów wybranych na chybił trafił. Z kolei jeśli chcemy dowiedzieć się czegoś od ludzi, trzeba ich o to zapytać i wysłuchać ich odpowiedzi. Właśnie z tych potocznych praktyk rozwinęła się technika doboru próby.

Badania sondażowe to nic innego jak zadawanie pytań losowej (lub innej) próbie osób i analiza wybranych odpowiedzi.

Pojawiły się one wówczas, gdy w Europie i Ameryce ukształtowała się demokracja i opinia publiczna. Ponieważ fundamentem ustroju demokratycznego są wybory, wraz z wyborami podjęto próby przewidywania ich wyników. Początkowo zbierano w tym celu deklaracje czytelników gazet lub opinie przypadkowych przechodniów. W latach trzydziestych XX wieku George Gallup wynalazł naukową metodę służącą przewidywaniu wyników wyborów – reprezentacyjny sondaż. Metoda Gallupa szybko znalazła zastosowanie w innych badaniach społecznych i przyjęła się zarówno w Ameryce, jak i w innych krajach demokratycznych.

W Polsce pierwsze badania sondażowe pojawiły się dopiero po 1956 roku, na fali ówczesnej odwilży.

CZYM SĄ BADANIA SONDAŻOWE? MOCNE I SŁABE STRONY BADAŃ SONDAŻOWYCH

Istotą badań sondażowych jest losowy dobór respondentów. Sprawia on, iż cechy w ten sposób dobranych respondentów odzwierciedlają cechy szerszej populacji. Jedną z podstawowych zalet badań sondażowych jest ich przejrzystość i dostępność. Ich metody i procedury są jawne i dostępne dla innych osób. Zalety badań sondażowych to także duża ilość danych jakie można zebrać, możliwość dobrania prób z dużych populacji, możliwość standaryzacji zbieranych danych, a także oszczędność kosztów. Z kolei za podstawową wadę sondaży uważa się fakt stosowania kwestionariusza, którego treść została ustalona już podczas wstępnej fazy badań, co ogranicza zasięg tematyczny całego badania. Tym samym badania sondażowe są dość powierzchowne i mało elastyczne. Zwraca się także uwagę na to, iż wyniki badań sondażowych mogą być ulotne (opinie mogą się przecież zmieniać, nawet co kilka dni), powierzchowne (niekiedy wypowiadane jedynie po to, aby cokolwiek powiedzieć) oraz mogą być efektem odbicia (kiedy to ma miejsce powtarzanie opinii zasłyszanych w mediach). Sceptycyzm wobec badań sondażowych wiąże się także z możliwością udzielania przez respondentów nieszczerych odpowiedzi, zwłaszcza w przypadku pytań drażliwych.

WARUNKI RZETELNOŚCI BADAŃ SONDAŻOWYCH

Badania sondażowe często są poddawane krytyce. Niekiedy podważa się ich wiarygodność, poddając w wątpliwość ich trafność, innym razem zaś zarzuca się im to, iż są zbyt trafne. Owa nieufność wobec sondaży wynika m. in. z prowadzenia „badań”, które dalekie są od wymogów poprawności przeprowadzania sondaży. Terminy takie jak „sondaż” czy „badania opinii” są bowiem niekiedy nadużywane. W najszerszym znaczeniu poprzez sondaż rozumie się wszelkie działanie związane z uzyskaniem od ludzi informacji. Niekiedy pod przykrywką badań sondażowych usiłuje się realizować zupełnie inne cele – np. wówczas gdy celem rzekomego badania w istocie jest nakłonienie do nabycia jakiegoś produktu, czy poparcia dla jakiegoś polityka lub złożenia datku na jakiś dobroczynny cel itp. Przykładami takich pseudonaukowych sondaży mogą być np. „sondaże audiotele”, „sondy uliczne”, czy też „sondaże” w centrach handlowych.

Rodzi się zatem pytanie, o kryteria właściwie przeprowadzonego sondażu; oraz o to jak odróżnić sondaż naukowy od nienaukowego. Kiedy chcemy poddać krytycznej analizie prezentowane nam wyniki sondażu (przedstawione np. na łamach prasy czy w internecie), warto odpowiedzieć sobie na kilkanaście niżej przytoczonych pytań...

 

KTO PRZEPROWADZIŁ SONDAŻ?

Prezentacji wyników sondaży w mediach zawsze powinna towarzyszyć informacja o tym, jaka agencja badawcza, organizacja polityczna, firma, klub czy inna grupa prowadziła badania. Brak odpowiedzi na to pytania uniemożliwia udzielanie odpowiedzi na pozostałe i poddaje w wątpliwość wiarygodność wyników sondażu.

KTO ZAPŁACIŁ ZA SONDAŻ I DLACZEGO ZOSTAŁ ON PRZEPROWADZONY?

Dzięki odpowiedzi na to pytanie dowiemy się tego, kto uznał, że problematyka zawarta w sondażu jest na tyle ważna, by wydawać pieniądze na sprawdzenie co ludzie o tym myślą. Sondaży nie przeprowadza się po prostu dla dobra ludzkości, lecz raczej dla konkretnego powodu – zdobycia użytecznej informacji lub poparcia dla jakiejś sprawy. Może zdarzyć się, iż dany sondaż, miał na celu wypromowanie jakiegoś polityka czy partii politycznej, bądź też miał doprowadzić do wprowadzenia na rynek nowego produktu. Przykładem takich „podejrzanych sondaży” mogą być niektóre sondaże przeprowadzane przez komitety wyborcze. Chodzi tutaj o takie sondaże, których celem jest wyłącznie ułatwienie zwycięstwa własnemu kandydatowi, czy własnej partii. A zatem do publikowania wyników tak przeprowadzonych sondaży winniśmy podchodzić z dość dużą rezerwą.

Z ILOMA OSOBAMI PRZEPROWADZONO WYWIAD?

Im większa liczba osób w próbie, tym mniejszy błąd związany z wielkością próby.

 

W JAKI SPOSÓB DOBRANO BADANYCH?

Sondaże naukowe od nienaukowych odróżnimy przede wszystkim ze względu na techniki doboru respondentów. W sondażach naukowych obowiązują określone sposoby doboru próby, oparte na matematycznej podstawie. Jedną z nich jest to tzw. próba losowa (probabilistyczna). Wówczas to każdy należący do badanej populacji ma jednakowe prawdopodobieństwo bycia wylosowanym do próby. Dzięki temu wywiady przeprowadzone na np. 1000 osobowej grupie respondentów, mogą dość trafnie odzwierciedlać opinie całego społeczeństwa polskiego. Ponadto prawidła statystyczne, umożliwiają oszacowanie prawdopodobieństwa popełnienia błędu losowego, czyli odchylenia wyników będącego rezultatem samego losowania. Badania sondażowe są zatem wiarygodne tylko wtedy, gdy opierają się na reprezentatywnej próbie, miniaturze populacji, o której chcemy coś powiedzieć. Z kolei w sondażach nienaukowych respondenci dobierają się sami.

 

Z JAKIEGO OBSZARU, SPOŚRÓD JAKIEJ GRUPY DOBRANO RESPONDENTÓW?

Musimy wiedzieć czy próba jest reprezentatywna np. dla całej Polski, czy tylko dla województwa dolnośląskiego lub wyłącznie dla Wrocławia. Przykładowym nadużyciem może być badanie preferencji wyborczych wyłącznie na obszarze jednego województwa, a następnie przenoszenie tych wyników na teren całego kraju. Winniśmy mieć na uwadze także to, iż sondaż dotyczący np. studentów, może odzwierciedlać jedynie studentów, nie zaś np. wszystkie osoby w wieku studenckim.

 

CZY WYNIKI BADAŃ SONDAŻOWYCH ZOSTAŁY OPARTE NA ODPOWIEDZIACH WSZYSTKICH BADANYCH?

Najprostszym sposobem na wypaczenie wyników sondażu jest uwzględnienie tylko jednej z grup ludzi biorących udział w badaniach. Np. na polskiej scenie politycznej obserwujemy ostatnio rywalizację pomiędzy PiS i PO. Powoływanie się wyłącznie na opinie zwolenników PiS, wyrażone w sondażu, który obejmował wszystkich dorosłych, będzie prowadzić do wypaczenia jego wyników. W takiej sytuacji winniśmy wyraźnie zaznaczyć, iż prezentujemy opinie jedynie części badanych – w tym wypadku zwolenników PiS-u.

KTO SPOŚRÓD TYCH, KTÓRZY POWINNI BRAĆ UDZIAŁ W BADANIACH, NIE BRAŁ W NICH UDZIAŁU?

Istotną informację, jaką powinniśmy uzyskać, dotyczy liczby osób jakie odmówiły udziału w sondażu, bądź też z iloma w ogóle nie udało się skontaktować. Poziom braku odpowiedzi informuje jaki procent ludzi, z którymi się skontaktowano i którzy mieli być objęci badaniami, ostatecznie nie wziął w nich udziału.

KIEDY PRZEPROWADZONO SONDAŻ?

Niekiedy jakieś nagłe, pojedyncze wydarzenie może mieć dramatyczny wpływ na wyniki sondażu. A zatem ich interpretacja powinna zależeć od tego, czy był on przeprowadzony przed jakimiś istotnym wydarzeniem czy też po nim. Jednym z bardziej wyraźnych przykładów takiego przełomowego wydarzenia może być zamach w Madrycie 11 III 2004 i nieoczekiwane zwycięstwo socjalistów w wyborach 3 dni później.

AKĄ METODĄ PRZEPROWADZONO WYWIADY?

W tym pytaniu poszukujemy informacji na temat sposobu realizacji badań – czy były one przeprowadzane w domach respondentów, telefonicznie czy też rozsyłano kwestionariusze pocztą.

CZY MAMY DO CZYNIENIA Z SONDAŻEM TYPU AUDIOTELE, OPINIAMI PRZESYŁANYMI POCZTĄ LUB SONDAŻEM WŚRÓD PRENUMERATORÓW?

W przypadku sondażu typu audiotele, opinii nadsyłanych pocztą lub opierających się na ankietach załączonych do czasopism, uczestnicy sami zgłaszają się do udziału w badaniach. Są to zatem raczej pseudo sondaże – nie ma bowiem żadnej metody, która by pozwoliła uogólnić ich wyniki na jakąś większą grupę.

 

JAK BRZMIAŁY ZADAWANE PYTANIA?
Wyniki badań sondażowych mogą znacząco się różnić ze względu na sposób sformułowania pytania. Analizując dany sondaż warto zastanowić się nad tym jak samemu reaguje się na zawarte w nim pytania. Czy pytania te wydają się nam uczciwe i bezstronne? Czy podane kategorie odpowiedzi zapewniają zrównoważony wybór? Czy znani nam ludzie byliby w stanie udzielić na takie pytania odpowiedzi? Stąd też warto, aby w prezentacji sondażu przytoczyć pełne brzmienie, przynajmniej niektórych pytań.

W JAKIEJ KOLEJNOŚCI ZADAWANO PYTANIA?

W niektórych wypadkach na wyniki sondażu może mieć także wpływ kolejność pytań. Niekiedy ten wpływ jest zamierzony. Możemy np. zastanawiać się, czy na odpowiedzi na interesujące nas pytanie nie miała wpływu obecność jakiegoś wcześniejszego pytania. Np. zadawanie pytań dotyczących aborcji przed pytaniem o to, jak respondent zagłosuje w referendum dotyczącym aborcji, może zafałszować odpowiedzi udzielane na drugie pytanie.

 JAKIE INNE SONDAŻE PRZEPROWADZANO NA TEN TEMAT? CZY ICH WYNIKI BYŁY TAKIE SAME?

Wyniki innych sondaży (zamówionych przez konkurencyjnego kandydata, media, instytucje publiczne czy kogokolwiek innego – powinny być skonfrontowane z analizowanym przez nas sondażem. Różnice między nimi mogą wynikać z odmiennego terminu ich przeprowadzenia, czyli z faktu zmienności opinii publicznej w czasie. Jeśli jednak porównywane sondaże różnią się mimo tego, że zostały przeprowadzone mniej więcej w tym samym czasie, to warto zwrócić się o wyjaśnienia bezpośrednio do autorów tychże sondaży.