„Kto nabytą wiedzę pielęgnuje, a nową bez ustanku zdobywa,
ten może być nauczycielem innych”. /Konfucjusz/
Mając szeroki wachlarz doświadczeń, ustalony system wartości i wiedzę
podpartą literaturą pedeutologiczną, wydawać się może, że odpowiedź na pytanie: nauczyciel - wróg czy przyjaciel?, nie sprawi większych problemów i brzmieć będzie WRÓG!.
Podejmując się jednak głębszych, wielopłaszczyznowych rozważań, pojawiają się wątpliwości, czy aby subiektywna ocena pedagogów nie jest dla nich zbyt krzywdząca.
Literatura fachowa, badania psychologów i pedagogów wskazują na wiele pożądanych cech nauczyciela. Należą do nich m.in.: refleksja i plastyczność myślenia - warunkujące twórczość pedagogiczną i zapobiegające schematom w nauczaniu i wychowaniu; umiejętność budowania poczucia własnej wartości uczniów tj. wyrażania opinii o nich
w taktownej formie, bez agresji, złośliwości i poniżania; cierpliwość
i wytrwałość, pozwalające zrozumieć potrzeby dzieci w różnym wieku. A także: autentyczność - rozumiana jako umiejętność bycia zawsze sobą, a nie grania roli
w zależności od sytuacji, jak również poczucie sprawiedliwości i stymulowanie do samorozwoju.1
Analizując powyższe predyspozycje zawodowe nauczycieli, pojawiają się wspomnienia ze szkolnych lat, naszpikowane złością, niechęcią i poczuciem przedmiotowego traktowania. Któż z nas nie przeżył traumy związanej z niewłaściwymi postawami nauczyciela wobec ucznia? Któż z nas nie spotkał się z krzykiem, poniżaniem, zniechęcaniem do działania, onieśmieleniem? Można by mnożyć przykłady, będące złym świadectwem dla grona pedagogicznego i skazać go na edukacyjny szafot, albo dać szansę na usprawiedliwienie i zrozumienie…
Dr Iwona Jazukiewicz z Uniwersytetu Szczecińskiego w swoim opracowaniu pt. Dydaktyczne właściwości nauczyciela wskazuje, że specyfiką pracy nauczyciela jest pełnienie wielu, zróżnicowanych ról zawodowych. Ich dynamika jest następstwem ogólnych przemian społecznych, zmian bezpośrednio dotyczących edukacji i modelu współczesnej szkoły oraz przeobrażeń wewnątrz zawodowych. W związku z tym pojawia się szereg prób typologizacji ról zawodowych nauczyciela, które jednak na ogół są modyfikacją tradycyjnego podziału na rolę dydaktyczną, wychowawczą i opiekuńczą będącego konsekwencją spostrzegania podstawowych funkcji szkoły.
Tradycyjne rozumienie roli dydaktycznej jako przekazywanie wiedzy zwiększa swój zakres o czynności organizowania procesu uczenia się, przewodnictwa po świecie informacji, rozwijania zainteresowań poznawczych i motywacji wewnętrznej uczniów, samodzielności ich myślenia i twórczej postawy, zdobywania wiedzy i rozwijania "kultury intelektualnej".
Nauczyciel przestał bowiem być monopolistą wiedzy a w coraz większym stopniu jest inicjatorem samodzielnej aktywności poznawczej uczniów oraz koordynatorem pozaszkolnych wpływów edukacyjnych.2
Oznacza to zatem, że na nauczycielu spoczywa (i od zawsze spoczywała) olbrzymia odpowiedzialność, nie tylko za nauczanie, ale również za kształtowanie osobowości młodego człowieka, jego wychowanie i opieka nad nim, przy równoczesnym dostosowaniu się do szeregu zmian nie tylko na płaszczyźnie systemu nauczania, ale i zjawiska powszechnie obserwowanego u młodzieży zaliczanej do X Generation.
Niesprawiedliwym byłoby traktowanie wszystkich nauczycieli globalnie, uogólnianie
i krytyka ich metod pracy czy predyspozycji zawodowych. Sięgając pamięcią do własnych doświadczeń szkolnych i porównując je z obecnymi trendami edukacyjnymi, dostrzec można tyleż samo wad, co pozytywnych aspektów.
Aby podjąć próbę w miarę rzetelnej odpowiedzi na pytanie, jaką rolę w życiu ucznia odgrywa nauczyciel?, należy jeszcze dogłębniej przyjrzeć się przypisanym dobremu pedagogowi cechom.
Dobry nauczyciel to nauczyciel twórczy i poszukujący, aktywny, otwarty na wszystko co nowe, partnerski w dialogu nauczyciel – uczeń, który pełni w koncepcji pedagogicznej Celestyna Freineta szczególną rolę jako osoba odpowiedzialna za realizację podstawowych zadań dydaktycznych i wychowawczych. To właśnie on współdziała z uczniami jako animator, doradca, partner i przyjaciel. Wzajemna relacja, oparta na zasadzie równości
i partnerstwa, zakłada partnerski i pełen szacunku układ nauczyciel – uczeń.
Zgodnie z ideą Freineta nauczyciel powinien być całe życie twórczy, dlatego musi szukać stale nowych sposobów, aby uaktywniać dziecko również w szkole. Powinien stwarzać atmosferę sprzyjająca wyzwalaniu ekspresji uczniów, pobudzającą ich inwencję
i twórczą odkrywczość.
Znane są w literaturze cztery cechy efektywnego nauczyciela:
1. Efektywni nauczyciele władają zasobem wiedzy, na którym wspiera się sztuka nauczania;
2. Efektywni nauczyciele dysponują repertuarem najlepszych sposobów postępowania pedagogicznego;
3. Efektywni nauczyciele wykazują postawy i umiejętności niezbędne dla systematycznej refleksji i rozwiązywania problemów;
4. Efektywni nauczyciele pojmują naukę nauczania jako proces ustawiczny.3
Należy więc przyjąć, że każdy nauczyciel dysponujący osobistymi predyspozycjami, posługujący się efektywnymi metodami, będący partnerem dla ucznia, współpracujący z nim na zasadach opartych na autorytecie i wzajemnym szacunku, będzie jego przyjacielem, mentorem
i drogowskazem. W przeciwnym zaś razie, gdy do głosu dojdzie dominacja, autokratyczne podejście, brak umiejętności dialogu na poziomie podmiotowym oraz brak empatii ze strony nauczyciela, powinien on liczyć się z wrogim nastawieniem ucznia, będący niczym innym jak swoistym mechanizmem obronnym młodego człowieka.
Badania nad efektywną działalnością placówek oświatowych pokazują, że istotnym jest, jak nauczają pojedynczy nauczyciele, jednakże to sposób, w jaki dyrektorzy, nauczyciele, rodzice
i sami uczniowie, współpracując, wyznaczają cele, wymagania i zasady postępowania. Wszystko to zaś, składa się na osiągane przez uczniów wyniki edukacyjne.
Rozważając powyższe, jawi się kolejne zagadnienie mogące mieć znaczenie przy ocenie pracy nauczycieli i postrzeganiu ich przez uczniów. Relacje wewnątrzszkolne to nie tylko współdziałanie edukowanego z edukatorem, ale również zależności pryncypialne i koleżeńskie. Szkoła bowiem to typowy zakład pracy, nacechowany różnorodnością charakterów jej pracowników i podległości służbowej. Konflikty pojawiające się na tym tle, mają także negatywne odzwierciedlenie w prawidłowym wypełnianiu funkcji zawodowych, zaburzając tym samym wizerunek dobrego nauczyciela.
Tadeusz Pasierbiński dokonując obiektywnej analizy przyczyn konfliktów, stwierdził, że do najczęściej spotykanych można zaliczyć:
brak sprawnej organizacji pracy szkoły (improwizacja),
nieprzestrzeganie dyscypliny pracy,
narzucony (bez uzgodnienia) przydział zajęć dydaktyczno – wychowawczych,
stronniczość dyrektora szkoły (uprzywilejowanie jednych, a nieuwzględnienie interesów innych),
brak troski o sprawy bytowe nauczycieli (ze strony dyrektora, ogniska, organizacji),
niezdrowa atmosfera (intrygi, plotki),
różnice w wykształceniu,
niewłaściwy system opinii i oceny,
niewłaściwa obsada stanowiska kierowniczego,
sprawa przyznawania nagród, wyróżnień i odznaczeń,
różnica zdań na tle wydawania poleceń uczniom (wychowawca klasy – nauczyciel)4.
Istnienie przyczyn wywołujących konflikty, doprowadza nie tylko do zanieczyszczenia atmosfery współpracy w zespole nauczycielskim, ale również negatywnie oddziałuje na całość procesu dydaktyczno – wychowawczego, mając niestety negatywny wpływ na uczniów.
Przeżywane przez nauczycieli konflikty naruszają autorytet i dysharmonizują działania wychowawcze. Złe relacje między nauczycielami a dyrektorem obniżają jakość ich pracy, co nie pozostaje bez wpływu na interakcję z uczniami. Emocje wyrażane przez skłóconego z dyrektorem nauczyciela, wywołują wśród uczniów niepokój, dezorientację, poczucie winy i często frustrację. Niejednokrotnie bywają również przyczyną drwin, szykanowania i odważnych zachowań o podłożu agresywnym.
Biorąc pod uwagę również fakt, że rodzice/opiekunowie uczniów, stawiając opór przed metodami dydaktycznymi i wychowawczymi, przejawiając postawę bierną a częstokroć roszczeniową, nie ułatwiają pracy w obrębie kształcenia nie tylko na poziomie podstawowym ale
i ustawicznym. Brak współpracy ze szkołą, izolacja od wychowawców i pedagogów, postawy wycofania bądź nadmiernie chroniące w stosunku do własnego dziecka bywają w ambiwalencji do założeń edukacyjnych, prowadząc nie tylko do zaniedbań i błędów wychowawczych ale również problemów szkolnych dziecka, naruszając jego sferę emocjonalną, twórczych działań
i kształtującego się systemu wartości.
Przyglądając się całościowo nauczycielom, traktując ich jako zasadniczy element w procesie edukacyjno – wychowawczym, uwzględniając ich problemy natury ludzkiej i zawodowej, można by przez pryzmat literatury fachowej, prywatnych obserwacji, opinii i doświadczeń sformułować jednoznaczną odpowiedź na pytanie czy są oni dla ucznia wrogami czy przyjaciółmi? Nie byłaby to jednak odpowiedź wiarygodna i rzetelna.
Patrząc na problem globalnie, szukając argumentów „za” i „przeciw” stajemy przed dylematem zajęcia właściwego stanowiska, nie umiejąc się określić. Dzieje się tak dlatego, że na swojej drodze spotkaliśmy, spotykamy i będziemy spotykać pedagogów z powołania, mentorów
i przyjaciół w jednym oraz tych zmęczonych, wypalonych zawodowo, sfrustrowanych i wrogo nastawionych.
Ważne jest by mieć świadomość, że miernym jest nauczyciel, który poprzestaje na wykonywaniu narzuconych mu z zewnątrz przepisów, nie dając swoim uczniom nic z samego siebie. Nauczyciel chcąc iść za postępem nauki, chcąc mieć świeże i pełne zrozumienie tych dóbr kulturalnych, na których ma kształcić młodzież, musi tematy lekcji opracowywać wciąż na nowo. Tylko on będzie „dobrym nauczycielem”! /Waldemar Tomkowicz/.
Karol Janisz