Zagadnienie nr 2: Początki refleksji teoretycznej w pierwotnej krytyce literackiej w okresie przed Platonem (od refleksji metapoetyckiej do polemiki)
Na podstawie wstępu do Poetyki Arystotelesa
Trudno wskazać początek historii krytyki literackiej w starożytnej Grecji. Zanim przekształciła się dzięki geniuszowi Arystotelesa w naukę traktującą o prawidłowościach sztuki literackiej, o zasadach budowy, składnikach i podstawach oceny dzieła literackiego, istniała instynktownie w pracy twórczej, w formie pewnych spostrzeżeń i opinii wypowiadanych mimochodem przez poetów oraz w licznych konkursach poetyckich na terenie niemal całej Grecji (choć kryteria ich rozstrzygania nie były wyraźnie sformułowane).
Poezja odgrywała ważną rolę w życiu religijno-społecznym i wychowaniu ludu, z pewnością więc często dyskutowano na jej temat. Echa takich dyskusji można odnaleźć w Poetyce Arystotelesa, gdy nawiązuje on do sporu o miejsce narodzin komedii i tragedii, do polemiki na temat roli fabuły i charakterów w dramacie albo na temat właściwego zakończenia tragedii. Wspomina też o surowości współczesnych sobie krytyków dramatycznych, ustosunkowuje się do zarzutów stawianych twórczości Homera w aspekcie moralno-etycznym i literackim.
Źródła wiedzy o podstawach teorii literatury do V wieku p.n.e. są bardzo skromne. Z najstarszej epoki (VIII-VII w.) posiadamy wyłącznie pewne refleksje, które pojawiają się w twórczości Homera i Hezjoda. Wiek VI dostarcza trochę wypowiedzi takich filozofów, jak Ksenofanes, Heraklit, Pitagoras. Nieco więcej informacji na ten temat dostarczają Pindar i poeci komediowi V wieku, a następnie sofiści i filozofowie (Protagoras, Prodikos, Gorgiasz, Demokryt), ale wciąż są to źródła bardzo fragmentaryczne. Ich uzupełnienie stanowią jedynie uwagi Plutarcha i Diogenesa z Laerty na temat najstarszej formy krytyki literackiej. W pełniejszym świetle ukazuje się ona dopiero wraz z wystąpieniem Arystofanesa, który w swych komediach wyraził wiele sądów na temat twórczości wcześniejszych i współczesnych jemu poetów, a w Żabach wyłożył krytyczną ocenę dzieł Ajschylosa i Eurypidesa.
Dla Homera i Hezjoda talent poetycki jest darem Muz, ale to nie rodzaj chwilowego natchnienia, lecz stała predyspozycja. Hezjod widzi misję poety i główną funkcję poezji w przekazywaniu ludziom boskiej wiedzy na temat historii wszechświata, wiedzy, która pozwala zrozumieć sens ludzkiego życia i wzmacnia wiarę w istnienie obiektywnej sprawiedliwości opartej na boskim porządku. Poezja przynosi zapomnienie trosk, łagodzi napięcia i konflikty społeczne, rodzi radość w sercach słuchaczy.
W poematach homeryckich za cel poezji uznaje się przyjemność płynącą ze swoistego oczarowania słowem poetyckim. Ta odmienna koncepcja funkcji poezji (wynikająca głównie z różnego charakteru twórczości wspomnianych poetów) stała się zalążkiem długotrwałego sporu o to, czy poezja ma uczyć właściwego postępowania, czy ma sprawiać przyjemność. W poematach homeryckich ocena wartości poezji łączy się ściśle z jej heroicznym charakterem. To poezja potęguje i zapewnia sławę czynom bohaterów oraz stanowi gwarancję jej trwałości. Z tego względu wysoka jest też ranga społeczna poety, którego zalicza się do grona tzw. demiurgów, czyli ludzi pracujących na użytek publiczny. Ta ranga poety jest wyrazem wiary w nadludzką mądrość i wiedzę, które są darem Muz. Homer chwaląc śpiewaka za to, ze śpiewa o minionych dziejach w ten sposób, jak gdyby był ich świadkiem, docenia wierność i prawdziwość przekazu poetyckiego. Wierność jest też podstawą budzącej jego uznanie iluzyjności sztuki. Zachwyca się obrazem zaoranej ziemi na tarczy Achillesa – choć wyrzeźbiona była w złocie, wyglądała jak prawdziwa czarna rola.
Hezjod i autorzy tzw. hymnów homeryckich odnotowują pierwsze próby formalnej oceny literackiej wartości dzieła podczas konkursów poetyckich. Chociaż kryteria oceny nie były jeszcze wówczas sformułowane, konkursy te wytyczały jednak drogę coraz bardziej świadomej krytyce literackiej.
W VI wieku obserwujemy narodziny długotrwałego sporu między filozofią i poezją. Filozofowie, dążąc do racjonalnego wyjaśnienia początków wszechświata, podważali prawdziwość podań mitologicznych, które stanowiły przedmiot epiki homeryckiej. Przyjmując tezę, że wszechświat jest kosmosem opartym na prawie i porządku, a nie teatrem arbitralnego zachowania się skłóconych bogów, potępiono twórczość Homera (Ksenofanes, Pitagoras, Heraklit). Filozofia, która wyznaczyła linię ataku na Homera, szukała z kolei dróg jego obrony. Jeszcze w tym samym VI w. p.n.e. Theagenes z Region, a następnie Anaksagoras proponują alegoryczną interpretację mitów i bóstw homeryckich, które ma odsłonić wielką prawdę i mądrość ukrytą w poezji.
V wiek p.n.e. to epoka niezwykłego ożywienia intelektualnego i kulturowego, epoka ducha krytycznego i racjonalizmu skierowanego raczej ku sprawom człowieka i społeczeństwa niż kosmologii, epoka triumfu sztuki i literatury, a zwłaszcza tragedii, komedii i retoryki. Wzrasta wówczas świadomość sztuki literackiej u samych poetów – Pindar z Teb mówi już o „prawach sztuki”, o „prawach hymnu”, czyniąc aluzję do uznanych przez tradycję pewnych zasad i prawidłowości poezji. Mówi o uwodzicielskim oczarowaniu przez sztukę i o jej iluzyjności. Podkreśla wyższość wrodzonego talentu nad wyuczoną umiejętnością tworzenia. U Pindara po raz pierwszy pojawia się wyraźne przeciwstawienie natury i sztuki, a także postulat zwięzłości poetyckiej wypowiedzi. W tym samym czasie klasyczną zasadę umiaru w sztuce poetyckiej formułuje w sposób obrazowy beocka poetka Korinna, a Simonides dostrzega analogię między sztuka poetycką i malarstwem, nazywając poezję mówiącym malarstwem, a malarstwo – milcząca poezją.
Rozwój sztuki retorycznej i jej teorii w drugiej połowie V wieku skierował uwagę na rolę słowa w osiąganiu celu artystycznego i na formalną stronę budowy zdania – Prodikos, Protagoras, Hippiasz, Demokryt. Prodikos zajmował się głównie problemami języka, etymologią i znaczeniem słów. Protagoras wykładał „o poetach”. Demokryt interesował się aspektami estetycznymi utworu literackiego, a zwłaszcza języka (rozprawy O rytmie i harmonii, O pięknie słów itp., niemal nic się nie zachowało). Za pośrednictwem Cycerona i Horacego dotarła do nas jedynie myśl Demokryta akcentująca doniosłość natchnienia w procesie twórczym.
Gorgiasz z Leontinoi w Pochwale Heleny nazywa słowo „wielkim mocarzem”, przypisuje mu potężne zadania, podobnie jak poezji tragicznej, która jest w stanie wzbudzić u słuchających grozę, litość do łez, bolesną tęsknotę, potrafi oddalać ból i przynosić przyjemność. Gorgiasz zdaje sobie sprawę z iluzyjnego charakteru sztuki, ale traktuje to jako zjawisko pozytywne.
Studia Demokryta nad poezją Homera są praktycznym wyrazem zainteresowania krytyką literacką w V wieku p.n.e. Filozof na pierwszy plan wysuwa zagadnienie geniuszu Homera, zróżnicowanego piękna jego wiersza, charakterystyki stylu i języka poetyckiego.
Arystofanes w swojej twórczości komediowej ubolewa nad upadkiem komedii, wyśmiewa stereotypowość jej tematów i chwytów, rubaszność żartów itp. Ostro krytykuje też współczesnych sobie tragików – Agatona i Teognisa. Retorykę ośmiesza jako „sztukę oszukiwania”. Wyśmiewa także gramatyczne studia sofistów nad rytmem, kanonami, odmierzaniem stóp, co miało być miernikiem wartości poezji. Jedną ze swoich najlepszych komedii, Żaby, opiera na motywie krytyki literackiej, biorąc za podstawę odbywający się w Hadesie konkurs poetycki między Ajschylosem i Eurypidesem. Twórczość obydwu poetów jest tu oceniana zarówno na płaszczyźnie estetyczno-formalnej, jak i etycznej. Arystofanes bierze pod uwagę język, budowę wiersza, charakter postaci, budowę i funkcję prologów, nowatorstwo i tradycyjność tematyki, wzniosłość myśli, mądrość polityczną czy walor wychowawczy (to według niego główny cel dzieła). Arystofanes nie uprawiał krytyki literackiej jako jej teoretyk, ale wyłącznie jako poeta i obywatel ateński. Można u niego dostrzec jedną z pierwszych świadomych prób ustalenia hierarchii wartości w ocenie działa sztuki.