Twórcą tego określenia jest Philip Jackson , który rozumiał pod tym pojęciem to, co szkoła czyni (wpaja, uczy, daje) młodym ludziom do niej uczęszczającym, mimo, że to "coś" wcale nie zostało zaplanowane.
Ukryty program oznacza pozadydaktyczne, lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie są zawarte w żadnym zestawie celów i uzasadnieniu działań oświatowych.
Jakie są skutki działania ukrytego programu?
L. Kohlberg uważa, że ukryty program dotyczy w gruncie rzeczy wychowania moralnego, bo właśnie szeroko rozumiane oddziaływanie w sferze moralnej odbywa się poza oficjalnym programem szkolnym. Zadaje on zasadnicze pytanie: czy ukryty program wpływa wychowawczo pozytywnie, negatywnie, czy też nie czyni ani jednego, ani drugiego.
E. Friedenberg uważa, że ukryty program to środek socjalizacji prowadzący do pośledniości, banalności, konformizmu.
J. Martin sądzi, że nie sposób całego oddziaływania moralnego określić jako ukryty program ponieważ właściwy program może wyrażać, a często rzeczywiście jasno i jednoznacznie wyraża cele, które normalnie traktuje się jako pozadydaktyczne, np. wartości moralne, postawy religijne, preferencje polityczne czy umiejętności zawodowe. Jego zdaniem zawsze istnieje określony ukryty program danej instytucji działającej w określonym miejscu, czasie i wśród określonych ludzi. Trzeba go więc znaleźć, zbadać i ocenić. Martin uważa, że istnieją dwa rodzaje "ukrycia". Coś może być tak ukryte, że wszyscy nie wiemy, czy to istnieje (np. lekarstwo na raka), lub ukryte przez kogoś, kto wie, gdzie to coś jest, tylko inni o tym nie wiedzą. Uważa on też, że ukryty program nie musi dotyczyć tylko szkół, ale również tych instytucji, gdzie człowiek uczy się czegoś więcej, niż tylko wykonywania swojej pracy.
David Purpel i Kevin Ryan uważają, że główny efekt, jaki wywołuje ukryty program zawiera się w obrębie szeroko rozumianej moralności. To, co dzieje się w szkole tworzy u dzieci pojęcie tego, co dobre a co złe, za co można otrzymać karę, za co nagrodę.
Program ukryty za podręcznikami.
Cały szereg elementów ukrytego programu da się odnaleźć w tekstach podręczników i lektur dla dzieci. Podręczniki stwarzają wiele okazji do rozważań na temat tego, co jest dobre a co złe. Moralność jest transmitowana w szkole przez zwroty, aforyzmy, przysłowia. Także liczne wydarzenia historyczne są pretekstem do pouczania moralnego młodego człowieka.
Zdaniem Sary Delamont w najróżnorodniejszych tekstach do nauki czytania znajdują się setki przykładów stereotypowego dzielenia ludzi ze względu na płeć. Prawdopodobnie w większości wprowadzone tam one zostały bez zastanowienia, w poczuciu, że czyni się coś zupełnie normalnego. Przy okazji zwyczajnego prowadzenia lekcji bardzo często wprowadza się podział klasy na chłopców i dziewczęta. Dzieciom ciągle się przypomina, że są chłopcami i dziewczynkami, że ich zachowanie jest właściwe dla chłopców albo dziewcząt. Jako karę za zachowanie nie dość męskie lub nie dość dziewczęce przypisuje się dziecko do odmiennej grupy płciowej.
"Wartości szkolne są zbyt pasywne i feministyczne, i jako takie nie mogą być zdrowe dla dorastających chłopców, tak więc chłopcy zaczynają się buntować i mieć kłopoty z nauką".
Program ukryty za codziennością
Ukryty program w znacznej swej części jest rezultatem tego, że nauczanie i wychowanie odbywa się w miejscu zwanym szkołą - miejscu o określonej strukturze, układzie pomieszczeń, miejscu, w którym dominuje tłok i hałas.
Opis sytuacji szkolnej ucznia
| Dzieci spędzają w szkole bardzo dużo czasu | Dzieci znajdują się w szkole niezależnie od ich chęci | Wszystkie szkoły i klasy są do siebie bardzo podobne |
|---|---|---|
| Poza spaniem nie ma takiej innej aktywności życiowej, która zabierałaby mu więcej czasu niż szkoła. Od szóstego roku życia poczynając dziecko jest częściej w kontakcie z nauczycielem niż ojcem (lub matką). | Uczniowie mają coś wspólnego z więźniami i pacjentami szpitali psychiatrycznych. Uczeń, tak jak zamknięty dorosły musi wytworzyć strategie postępowania, by dać sobie radę z konfliktem, który często powstaje między jego naturalnymi życzeniami i zainteresowaniami a wymaganiami instytucji. Tysiące godzin spędzonych w wysoce wystylizowanym otoczeniu klasy szkolnej nie są rzeczą wyboru, mimo, iż niektóre dzieci wolą szkołę od zabawy. | Każda szkoła i każda klasa charakteryzują się rytuałem i stałym następstwem działań. Wszystko to przebiega w świecie, którym rządzą reguły znane i uczniom i nauczycielom. W każdej szkole i klasie bez względu na różnice uczeń musi dać sobie radę z trzema właściwościami klasy. Są to: tłok, ocenianie i władza. |
Tłok, ocenianie i władza tworzą ramy, w obrębie których najwyraźniej oddziaływa ukryty program.
Tłok
Umiejętność życia w klasie, to umiejętność życia w tłoku. Umiejętność przeżycia w tłoku, to umiejętność czekania. Dać sobie z tym radę, to znaczy nabyć umiejętność akceptowania zwłoki.
W szkole czeka się indywidualnie, i z grupą, stojąc i siedząc. To czekanie jest podporządkowane regułom, ale nie zawsze jest to reguła prostej kolejności. Czekanie jest związane z koniecznością jakiegoś "wypełnienia" czy "zabijania czasu".
Cierpliwość jest niezbędna do przeżycia w szkole. Uczniowie muszą cierpliwie czekać na swoją kolej, ale gdy moment nadejdzie, muszą ciągle być zdolni do gorliwego uczestnictwa. Tak więc właściwość osobowościowa zwykle opisana jako cierpliwość oznacza czasem niebezpieczną równowagę pomiędzy dwiema sprzecznymi tendencjami - impulsywnym działaniem a apatycznym wycofywanie się.
Ocenianie
Ocenianie zdarza się nie tylko w szkole. Codziennie dziecko oceniane jest w domu przez rodziców i w miejscu zabaw przez kolegów i koleżanki.
Trzy podstawy oceniania wszechobecne w szkole:
osiągnięcia szkolne
stopień przystosowania się do oczekiwań instytucjonalnych
posiadanie swoistych cech charakteru.
Uczeń dość szybko orientuje się, że zwykle wszystkie trzy podstawy oceniania są połączone w jedno. Większość uczniów szybko uczy się, że nagrody otrzymują ci, którzy prowadzą "dobre życie", tzn. robią to, czego chce nauczyciel.
Władza
Sprawowanie w szkole władzy ma szeroki zasięg - związane jest z wolnością, przywilejami i odpowiedzialnością. Uczeń rozpoczynając naukę w szkole musi zorientować się, czym różni się sprawowanie władzy przez nauczyciela od sprawowania władzy przez rodziców w domu. Oto te różnice:
dominujący układ relacji w klasie jest pozapersonalny. W klasie uczniowie muszą nauczyć się przyjmować polecenia od osób, które ich za dobrze nie znają, i których sami uczniowie dokładnie nie znają,
rodzica dziecka w wieku przedszkolnym kładą nacisk na to, czego dziecku nie wolno - władza nauczycielska odnosi się do tego, co dziecko powinno robić,
najważniejszym elementem władzy nauczycielskiej jest władza nad uwagą ucznia,
uczeń musi zaakceptować fakt, że plan działań przewidziany dla niego przez nauczyciela ma pierwszeństwo nad jego własnymi planami.
Większość uczniów daje sobie radę z ukrytym programem całkiem nieźle; nie przyjmuje wszystkiego, ale też nie odrzuca wszystkiego. Czasem podporządkowuje się, czasem udaje posłuszeństwo, czasem się przeciwstawia. Słowem uczy się tego, co można by nazwać "rozgrywaniem szkoły".
(na podstawie: A. Janowski "Uczeń w teatrze życia szkolnego)