11.04.2012
Wykład 8
Zakupoholizm
Kupowanie kompulsywne, impulsywne, nadmierne, dysfunkcje, shopoholizm, kupnoholizm, zakupomania, uzależnienie od kupowania
Brak spójnej definicji; najczęściej oznacza chroniczne, powtarzające się zakupy, które stają się podstawową reakcją na negatywne wydarzenia i uczucia jednostki (O’Guinn, Faber, 1989)
Typy zakupoholików
McElroy i współpracownicy (1994) wyróżniają kilka grup zakupoholików:
Osoby, które na wyprzedażach, przecenach, okazyjnych aukcjach internetowych, nie są zainteresowane dalszym losem zakupionych produktów, ważny jest sam zakup, kupowanie podnosi poczucie własnej wartości, daje poczucie „wyjątkowości” i dumny („złapałem okazję”)
Zakupoholik - kolekcjoner, zainteresowany kupowaniem tylko wybranych produktów. W odniesieniu do nich jest niezwykle kompetentny, co sprzyja poczuciu własnej wartości. Kobiety zwykle kolekcjonują ubrania, biżuterię, kosmetyki, z kolei mężczyźni jawią się jako eksperci od sprzętu muzycznego, telefonów komórkowych czy innych gadżetów.
Innowatorzy – osoby ogólnie goniące za nowinkami, zakupujące przede wszystkim nowe, modne i będące „na topie” produkty.
„window shopping” – zakupoholizm może się także wiązać z samym oglądaniem różnego rodzaju dóbr, dotyczy osób, których nie stać na rzeczywiste zakupy i które zaspokajają potrzebę kupowania poprzez oglądanie produktów i przebywanie w ich obecności.
Granica między normą a patologią
Kupowanie kompulsywne, do tej pory nie znalazło się jako oddzielna jednostka w klasyfikacji DSM-IV ani ICD-10. Traktowane jest w kategoriach zaburzeń psychicznych. W 2001 roku zostało włączone do zaburzeń kontroli impulsów niezidentyfikowanych inaczej (Impuls Control Disorders Not Otherwise Specified).
McElroy wraz ze współpracownikami [McElroy i in. 1994] zdefiniowała kompulsywne kupowanie jako poczucie silnego przymusu kupowania, połączone z całkowitą lub częściową utratą kontroli, powodujące wiele szkód, m.in. cierpienie, silne poczucie winy, kłopoty finansowe i społeczne
Trzy kryteria mogące świadczyć o występowaniu kompulsywnego kupowania (na podstawie DSM-IV)
Niepokój, impuls lub zachowanie polegające na kupowaniu ma charakter nieprzystosowania, o czym może świadczyć częsty niepokój związany z kupowaniem…
Niepokój, impuls lub akt kupowania powodują znaczny stres, stratą czasu, wpływają w znaczny sposób na funkcjonowanie społeczne i zawodowe lub są przyczyną wielu problemów finansowych
Kompulsywne kupowanie nie występuje wyłącznie w okresach manii lub hipomanii
Kryteria wskazujące na uzależnienie od zakupów – przynajmniej trzy spośród poniższych (Woronowicz; 2009)
Silna potrzeba lub poczucie przymusu dokonywania zakupów
Subiektywne przekonanie o mniejszej możliwości kontrolowania zachowań związanych z zakupami, tj. upośledzenie kontroli nad powstrzymywaniem się od zakupów oraz nad długością i częstotliwością poświęcania czasu na dokonywanie zakupów
Występowanie, przy próbach ograniczenia możliwości dokonywania zakupów, niepokoju, rozdrażnienie czy gorszego samopoczucia oraz występowania tych stanów z chwilą pojawienia się możliwości ich realizowania
Spędzania coraz większej ilości czasu na zakupach w celu uzyskania zadowolenia czy dobrego samopoczucia, które poprzednio osiągane było w znacznie krótszym czasie
Postępujące zaniedbywanie alternatywnych źródeł przyjemności lub dotychczasowych zainteresowań rzecz dokonywania zakupów i zdobywania na nich środków finansowych
Kontynuowanie zakupów pomimo szkodliwych następstw (fizycznych, psychicznych i społecznych), o których wiadomo, że mają związek z ich dokonywaniem
Skala zjawiska
USA (grupa badanych na 2,5 tys. osób) – 6% badanych kobiet i 5,8% mężczyzn przyznało się do zakupoholizmu/inne badania – 10% społeczeństwa
Wielka Brytanie – 15% mieszkańców przyznaje się do uzależnienia
Włochy – 1-8%
Polska – trudno oszacować liczbę, dane statystyczne sugerują, że jest ok. 2-5% populacji
Czynniki sprzyjające
Czynniki środowiskowe (społeczne):
Im wyższy status tym większa skłonność
Inne badania wskazują na brak powyższej zależności (często są to osoby o średnich dochodach)
Presja grupy odniesienia – zwłaszcza wśród młodych osób (osłabienie więzi rodzinnych)
Wcześniejsze ubóstwo („może zabraknie”)
Postrzeganie pieniędzy jako wyznacznika prestiżu
Wykorzystywanie kart kredytowych, sprzedaży ratalnej, dostęp do zakupów internetowych
Sposób zachowania przyjęty od rodziców (nadmierne oszczędzanie, nieracjonalne wydawanie pieniędzy, nagradzanie zachowań dzieci za pomocą pieniędzy, przemoc psychiczna)
Czynniki podmiotowe:
Płeć – kompulsywny konsument to najczęściej kobieta (model socjalizacji, według którego to kobiety najczęściej zajmują się zakupami)
Wiek – osoby młodsze bardziej skłonne do utraty kontroli nad zakupami
Czynniki neurobiologiczne związane z genetyką i dziedzicznością (posiadanie krewnych z podobnymi zaburzeniami), częściej występują u takich osób zaburzenia lękowe, depresja, zaburzenia łaknienia, uzależnienia od alkoholu i innych środków). Wspólnym elementem tych zaburzeń jest deficyt serotoniny
Cechy charakteryzujące zakupoholika to: zależność od innych, kompulsywność, skłonności do fantazjowania, lęk i depresja, stosowanie ucieczkowych strategii radzenia sobie ze stresem, brak kontroli impulsów, niskie poczucie własnej wartości, poszukiwanie akceptacji u innych, tendencje materialistyczne, poszukiwanie doznań