Podstawowe definicje :

• Odporność- zdolność organizmu do tolerowania własnych i eliminowania obcych antygenów np. drobnoustrojów chorobotwórczych

• Drobnoustrój chorobotwórczy( mikroorganizm, patogen )- wirus, bakteria lub pierwotniak mogący wywołać chorobę

• Szczepionki, surowice odpornościowe i immunoglobuliny należą do preparatów biologicznych

Szczepionki zawierają antygeny i służą do czynnego uodpornienia.

Surowice i pochodzące od nich preparaty immunologiczne zawierają p/ciała i służą do uodpornienia biernego.

Szczepionkami nazywamy preparaty biologiczne, stosowane w uodpornieniu czynnym, zawierają antygeny, które wprowadzone do organizmu pobudzają do wytwarzania swoistej odporności komórkowej i humoralnej.

Zawierają: żywe drobnoustroje, zabite drobnoustroje lub ich fragmenty, produkty metabolizmu drobnoustrojów.

Podział szczepionek w zależności od postaci antygenu:

• Szczepionki żywe atenuowane czyli odzjadliwione- Szczepionki zawierają żywe drobnoustroje, które mają znikome właściwości chorobotwórcze lub są ich pozbawione zachowując swoje właściwości antygenowe. Żywe, atenuowane ( osłabione )- (TBC, OPV, MMR np. Priorix, Varilrix, poloi Sabin)- lepsza odporność

  • Szczepionki żywe bakteryjne- np. przeciwko gruźlicy (BCG).

  • Szczepionki żywe wirusowe- np. przeciwko odrze, różyczce, śwince MMR, wietrznej ospie, żółtej gorączce, poliomyelitis OPV

• Szczepionki inaktywowane- Szczepionki zawierające zabite drobnoustroje (całe lub ich fragmenty) przy użyciu ciepła, substancji chemicznych lub promieniowania. Zabite (zawierające całe zabite drobnoustroje np. HAV, IPV lub oczyszczone antygeny: aP, D, T, Hib (np. Infanrix, Hiberix, Engerix B, Fluarix)

  • Zabite szczepionki bakteryjne np. przeciwko cholerze i durowi brzusznemu

  • Zabite szczepionki wirusowe- przeciwko wściekliźnie i polimyelitis IPV

Do szczepionek inaktywowanych należą także szczepionki zwierające fragmenty drobnoustrojów:

• szczepionki rekombinowane- otrzymane metodami inżynierii genetycznej, np. przeciw WZW B i grypie

• szczepionki polisacharydowe- zawierają polisacharydowe otoczki danego drobnoustroju połączonego z białkiem, np. szczepionka przeciwko: Haemphilus influenzae B, Nesseira meningitidis, Steptococus pneumae

• Anatoksyny (toksoidy)- szczepionki zawierające przetworzone cząsteczki toksyczne drobnoustrojów (egzotoksyny), pozbawione właściwości toksycznych, a zachowujące właściwości antygenowe, np. anatoksyny przeciw błonicy i tężcowi.

Podział szczepionek ze względu od swoistości:

• szczepionki monowalentne- zawierają jeden rodzaj drobnoustroju lub antygeny pochodzące od jednego drobnoustroju, uodparniające przeciwko chorobie

• szczepionki poliwalentne (złożone, skojarzone)- zawierają więcej, niż 1 drobnoustrój lub antygeny pochodzące od kilku drobnoustrojów lub też poprzez połączenie drobnoustroju z antygenem, pochodzącym od innego drobnoustroju. Ten rodzaj szczepionek daje odporność przeciwko kilku chorobą jednocześnie, np. DiTePEr, DiTe.

W celu uodpornienia biernego stosuje się:

• surowice odpornościowe- to nieoczyszczone preparaty zawierające przeciwciała pochodzenia ludzkiego lub zwierzęcego

• immunoglobuliny- preparaty otrzymywane z surowicy odpornościowej ludzkiej

• antytoksyny- immunoglobuliny neutralizujące toksyny, pochodzące z surowicy konia i bydła

W czasie ciąży przeciwciała matki przechodzą przez łożysko do organizmu noworodka, co prowadzi do uodpornienia biernego dziecka przeciwko chorobom zakaźnym, przeciwko którym matka wytworzyła odporność.

Przy jednoczesnym podawaniu kilku szczepionek ich skuteczność nie zmienia się lub wzrasta.

Zalety szczepionek skojarzonych:

• względy organizacyjne

• mniej bólu i stresu

• niższy koszt

• mniej środków konserwujących

• lepsze działanie

• np. Twinrix, Priorix, Infarnix Hexa, Infarnix-IPV-HIV

• mała liczba wstrzyknięć

• lepsza akceptacja szczepień

• większa skuteczność programu szczepień

• mniejsze ryzyko błędów

• mniejsze i rzadsze NOP (mniej absorwentów i konserwantów)

• umożliwienie indywidualizacji kalendarza szczepień.

Zalety i wady szczepionek

	Zalety	Wady
Żywe	odporność przypomina naturalną 1 dawka wystarcza podanie do 72h chroni przed zachorowaniem	wrażliwe swoiste przeciwciała utrudniają uodpornienie mogą wywołać chorobę u osób z niedoborem odporności
Zabite	mało wrażliwe nie mogą wywołać choroby swoiste przeciwciała nie przeszkadzają	wymagają 2-3 dawek odporność głownie typu humoralnego

Reguła odstępstw między różnymi szczepieniami:

• szczepionki zabite- odstęp dowolny

• szczepionki żywe- odstęp powyżej 4 tygodni

Wyjątek: doustne szczepionki żywe- odstępy dowolne.

• szczepionki żywe a zabite- odstęp dowolny.

Reguła jednoczesnego stosowania szczepionek:

• Zasadniczo nie ma przeciwwskazań do jednoczesnego stosowania jakichkolwiek szczepionek

• Zaleca się podawanie w różne miejsca

Reguła przeciwwskazań do szczepień:

• prawdziwe przeciwwskazana się bardzo rzadkie

• fałszywe są częste.

Większość przeciwwskazań jest czasowa, szczepionkę będzie można podać w innym terminie. Znamy tylko dwa trwałe przeciwwskazania do szczepień i są to:

• anafilaksja po szczepieniu lub podaniu składnika szczepionki

• encefalopatia w ciągu 7 dni od podania szczepionki krztuścowej.

Cztery trwałe względne przeciwwskazania do podawania szczepionki krztuścowej:

• gorączka powyżej 40,5 st. C

• zapaść lub stan przypominający wstrząs (napad hipotoniczno- hiporeaktywny)

• płacz utrzymujący się powyżej 3 godziny w ciągu 48h od podania

• drgawki z gorączką lub bez w ciągu 3 dni po podaniu.

Reguły dotyczące ciąży:

• zabite szczepionki nie mogą się namnażać, więc nie mogą powodować zakażenia

• zabite można podawać ciężarnym, jeśli jest taka potrzeba.

Immunosupresja:

• Wrodzone ciężkie zaburzenia odporności (SCID)

• Białaczki, chłoniaki, rozsiane nowotwory

• Chemioterapia, naświetlenia do 3m-cy

• Glikokortykosteroidy, dawka powyżej 2 mg/kg lub 20mg/ dobę

Dwa czasowe względne przeciwwskazania do szczepień:

• ostra choroba gorączkowa

• niedawne podanie preparatów krwiopochodnych.

Przeciwwskazania do szczepień wg WHO:

• ostre stany chorobowe: odroczenie szczepienia do ustąpienia objawów

• zaostrzenie przewlekłego procesu chorobowego: szczepienie w okresie stabilizacji choroby

• przebycie ciężkiej i niebezpiecznej reakcji po poprzednim szczepieniu (zespół hipotoniczno-hiporeaktywny lub drgawki, wstrząs anafilaktyczny)

• świeżo przebyta mononukleoza lub ospa wietrzna- szczepienie po 5-8 tygodniach

Stany i jednostki chorobowe niebędące przeciwwskazaniem do szczepień wg WHO:

• zakażenia górnych dróg oddechowych lub biegunka z gorączką poniżej 38,5 st. C oraz inne drobne dolegliwości

• alergia, astma lub inne rodzaje atopii, katar sienny lub sapanie przez zatkany nos

• wcześniactwo, niemowlęta z mała masą urodzeniową

• niedożywienie

• dziecko karmione piersią

• wywiad rodzinny wskazujący do wystąpienia drgawek

• antybiotykoterapia, małe dawki steroidów lub miejscowe ich stosowanie

• zapalenie skóry, wyprysk lub miejscowe zapalenie skóry

• przewlekłe choroby serca, płuc, nerek i wątroby

• stabilny stan neurologiczny w chorobach neurologicznych tj. porażenie mózgowe i zespół Downa

• żółtaczka noworodkowa

Niepożądane odczyny poszczepienne NOP- podział:

• miejscowe- najczęstsze

• uogólnione

• anafilaktyczne

NOP to zdarzenie lub reakcja następujące po szczepieniu:

• koincydencje- zdarzenia, które mogły wystąpić niezależnie od szczepienia

• reakcje wywołane błędnym wykonaniem szczepienia

• odczyny zależne od szczepionki

• szczepionki żywe mogą dać objawy przypominające łagodną postać choroby przed którą chronią, np. gorączka lub wysypka po odpowiednim okresie wylęgania.

Anafilaktyczne NOP:

• mogą być wywołane przez antygeny szczepionkowe lub jakiekolwiek inne składniki szczepionki (konserwanty, stabilizatory, antybiotyki)

• bardzo rzadkie

• dobra kwalifikacja do szczepienia zmniejsza ryzyko anafilaksji.

Odczyny poszczepienne- obowiązek zgłoszenia:

• 24h- ostra reakcja nadwrażliwości, anafilaksja, nieutulony płacz, wstrząs toksyczny

• do 5 dni- ropień w miejscu szczepienia, ciężka reakcja miejscowa, posocznica

• do 15 dni- drgawki, w tym drgawki gorączkowe, encefalopatie

• 3 miesiące- ostre porażenie wiotkie, zapalenie splotu barkowego, tromocytopenia

• 1-12 miesięcy- zapalenie węzłów chłonnych, kości i szpiku, uogólnione

• Bez limitu- zgony, hospitalizacje, inne ciężkie lub niezwykłe zdarzenia potencjalne związane ze szczepieniem.

Odczyny miejscowe występujące w miejscu wystrzyknięcia, objawiają się:

• zaczerwienieniem

• obrzękiem

• bolesnością

• naciekiem

Czasem towarzyszą im nieswoiste objawy ogólne, takie jak: podwyższona temperatura ciała i złe samopoczucie.

Największe reakcje miejscowe występują po szczepionkach zwierających żywe drobnoustroje np. BCG, najmniejsze po anatoksynach.

Odczyny ogólne występują rzadziej, niż miejscowe. Są to odczyny nieswoiste, niespecyficzne dla danej szczepionki, które przejawiają się:

• wzrostem temperatury, czasem wysoką gorączką

• złym samopoczuciem

• bólami głowy

• bólami mięśni

• uogólnionymi wysypkami uczuleniowymi, najczęściej o typie pokrzywki ze świądem i obrzękami powiek.

Szczepienia się generalnie zabiegiem bezpiecznym. Nowoczesne szczepionki zawierają mniej antygenów, niż ich poprzednie generacje. 11 szczepionek zajmuje 0,1% odporności.