GEOGRAFIA EDUKACJI

Ujęcie 1

Geografia edukacji – subdyscyplina geografii społecznej, w ramach której analizuje się m.in. (1) zróżnicowanie przestrzenne instytucji edukacyjnych, działalności edukacyjnej oraz czynniki je kształtujące oraz (2) edukację jako czynnik wpływający na zróżnicowanie przestrzenne zjawisk i struktur społecznych.

Ujęcie 2

Geografia edukacji – interdyscyplinarny nurt badawczy zajmujący się rozmaitymi aspektami przestrzennymi działalności edukacyjnej.

Przykłady badań:

1.Rejonizacja kształcenia i jej wpływ na nierówności społeczno-przestrzenne

2.Zróżnicowanie przestrzenne wyników edukacyjnych

3.Migracje na studia i „absorbcja absolwentów” przez miasta akademickie

Rejonizacja kształcenia – przyczyny, rozwiązania i konsekwencje

Rejonizacja kształcenia polega na wprowadzeniu zasady, że uczniowie uczą się w najbliższej szkole. W tym celu ustala się sieć obwodów szkolnych, tj. obszarów zamieszkania, z których mają pochodzić uczniowie. Zasada rejonizacji kształcenia ma z jednej strony ułatwiać planowanie sieci szkół i zarządzanie nią (np. łatwo przewidzieć ilu będzie uczniów, ilu będzie potrzeba nauczycieli, jakie będą koszty edukacji itd.), z drugiej zaś ma wyrównywać szanse edukacyjne (poprzez uniemożliwienie np. konkurencji szkół o najlepszych uczniów).Zasada rejonizacji kształcenia jest charakterystyczną cechą przestrzennej organizacji oświaty w Europie, w znacznym stopniu odróżniającą ją m.in. od Stanów Zjednoczonych, gdzie występuje możliwość swobodnego wyboru szkoły (Butler i Hamnett 2007).

Rejonizacja kształcenia w Polsce jest zapisana w artykule 17 ustawy o systemie oświaty (Dz.U. 1991 Nr 95 poz. 425, z późń. zm.). Ustawa stanowi, że obowiązkiem rady gminy jest zaplanowanie sieci publicznych szkół podstawowych i gimnazjów prowadzonych przez gminę oraz określenie granic obwodów poszczególnych szkół, tj. obszarów, z których mają rekrutować się ich uczniowie. Sieć ta powinna być zorganizowana w taki sposób, by umożliwić wszystkim dzieciom spełnianie obowiązku szkolnego.

Modele przestrzennej organizacji szkolnictwa powszechnego wg Piwowarskiego (Rafał Piwowarski – profesor Instytutu Badań Edukacyjnych i Uniwersytetu w Białymstoku)

Model miejski

– miejski lokalny, występuje w średnich i dużych miastach; obwody szkolne, ze względu na dużą gęstość zabudowy, mają niewielki zasięg przestrzenny, ale zamieszkuje duża liczba uczniów;

– miejski zbiorczy, występuje głównie w małych miastach lub na przedmieściach miast średnich i dużych; szkoły często „zbierają” uczniów z miejscowości podmiejskich (z których część ma charakter typowo wiejski); bardziej zróżnicowany pod względem liczby uczniów.

Model wiejski

– „wiejski lokalno-zbiorczy, z dużą grupą uczniów z miejscowości, w której zlokalizowana jest szkoła oraz znaczną liczbą uczniów dowożonych, dojeżdżających z innych miejscowości, występujący najczęściej w przypadku większych szkół zlokalizowanych na obszarach wiejskich;

– wiejski zbiorczy, oparty prawie wyłącznie na dowożeniu uczniów – często z wielu miejscowości; zróżnicowany pod względem liczby uczniów;

– wiejski „nauczycielski”, oparty w dużej mierze na dojazdach nauczycieli do niewielkich szkół, punktów szkolnych;

– wiejski lokalny, występujący rzadko, raczej tylko w największych wiejskich miejscowościach, w których będzie wystarczająca liczba uczniów do zorganizowania szkoły (co nie wyklucza przyjmowania także uczniów z innej miejscowości)”.

Na podstawie R. Piwowarski, 2009, MODELE EDUKACJI DLA POTRZEB KONCEPCJI PRZESTRZENNEGO

ZAGOSPODAROWANIA KRAJU, Warszawa :IBE. Mimo zapisów ustawowych w praktyce zasada rejonizacji kształcenia przestrzegana jest z różną konsekwencją.

Przykłady:

Gmina Alwernia – zasada rejonizacji kształcenia w restrykcyjnej formie –trudno jest posłać dziecko do szkoły poza miejscem zamieszkania (władze gminne „mocno” trzymają się podziału na obwody szkolne). Przyczyna: względy organizacyjno finansowe. Poznań – liberalne podejście do rejonizacji kształcenia – rekrutacja do szkół oparta jest o elektroniczny system NABÓR, w którym można składać aplikację do dowolnej szkoły. Przyjmowani są wszyscy uczniowie z obwodu danej i szkoły i uczniowie spoza obwodu, którzy mają najwyższe wyniki egzaminacyjne (ew. „najlepsze dokumenty”) do wyczerpania limitu przyjęć

Jak „działają” restrykcyjny i nierestrykcyjny system rejonizacji kształcenia?

1. Restrykcyjny system rejonizacji kształcenia – dziecko musi uczęszczać do najbliższej (obwodowej) szkoły. Jeśliby zasada rejonizacji kształcenia była stosowana restrykcyjnie, tj. niemożliwe byłoby uczęszczanie dziecka do innej szkoły niż ta, w której obwodzie mieszka, wówczas przeciętne wyniki egzaminów w poszczególnych szkołach byłyby pochodną charakterystyk obszarów, w których są zlokalizowane (Taylor i Gorard 2001, Butler i Hamnett 2007).

Oznacza to, że:

- do szkół zlokalizowanych w „dobrych dzielnicach” uczęszczałyby tylko dzieci w nich zamieszkałe, mające zazwyczaj ponadprzeciętnie: uzdolnionych, wykształconych i zarabiających rodziców. Dzieci te ze względu na cechy wrodzone i nabyte (kapitał kulturowy „wyniesiony” z domu) mają zazwyczaj wyniki szkolne wyższe niż przeciętna.

-do szkół zlokalizowanych w „złych dzielnicach” uczęszczałyby tylko dzieci w nich zamieszkałe, mające zazwyczaj poniżej przeciętnie: uzdolnionych, wykształconych i zarabiających rodziców. Dzieci te ze względu na cechy wrodzone i nabyte (kapitał kulturowy „wyniesiony” z domu) mają zazwyczaj wyniki szkolne wyższe niż przeciętna. Czyli, gdyby wszystkie dzieci uczęszczały do najbliższej (obwodowej) szkoły, to: w „dobrych dzielnicach” byłyby „dobre szkoły”, a w „złych dzielnicach” –„złe szkoły”

Potwierdzają to m.in.:

- analizy prowadzone w Wielkiej Brytanii, dokumentujące, że szkoły położone w częściach miast zamieszkałych przez klasę średnią cechują wyższe wyniki edukacyjne niż przeciętna (Butler i Hamnett 2007, Noreisch 2007b).

- prowadzone w Polsce badania nad zróżnicowaniem wyników sprawdzianu szóstoklasistów i egzaminu gimnazjalnego między gminami.

Jak wynika m.in. z badań J. Bańskiego i in. (2002) oraz P. Śleszyńskiego (2003), czynnikami społeczno-ekonomicznymi, które w największym stopniu wpływają na wyniki edukacyjne szkół podstawowych i gimnazjów są kolejno: poziom wykształcenia, stopa bezrobocia oraz przeciętne dochody na danym obszarze.

Czy na pewno w restrykcyjnym systemie, w którym dziecko musi uczęszczać do najbliższej (obwodowej) szkoły, nie można wybrać innej?

Alternatywa 1 – szkolnictwo niepubliczne (zazwyczaj funkcjonujące na podstawie odrębnych zasad)

Alternatywa 2 – przeprowadzka do obwodu szkolnego wybranej szkoły

Alternatywa 3 – ominięcie (oszukanie?) systemu

Ze względu na wagę wyboru szkoły często rodzice uciekają się do rozwiązań mających na celu „ominięcie” systemu.

Patologie, znanych choćby z Londynu i Berlina:

•podawanie fałszywego adresu zamieszkania w obwodzie szkoły

•wynajmowanie w obwodzie szkoły mieszkania na czas naboru do szkoły

• zameldowanie jednego z rodziców wraz z dzieckiem u kogoś z rodziny lub znajomych mieszkających w obwodzie docelowej szkoły (van Zanten 2002, Butler i Hamnett 2007, Noreisch 2007a, b).

2. Nierestrykcyjny system rejonizacji kształcenia – dziecko powinno, ale nie musi uczęszczać do najbliższej (obwodowej) szkoły Rodzice wraz z dzieckiem mogą zdecydować o złożeniu aplikacji do szkoły innej niż obwodowa – takie zasady obowiązują w Polsce. Jedynym formalnym wymaganiem jest zgoda placówki, która przyjmuje dziecko. Zgoda dyrektora szkoły na przyjęcie dziecka spoza obwodu jest często udzielana. Jest ona wydawana niemal zawsze, gdy chodzi o dziecko o wysokich wynikach edukacyjnych.

Przyczyny:

(1)dyrektorzy są rozliczani z osiągnięć edukacyjnych szkół

(2) władze gminy naciskają na szkoły, by minimalizować koszty kształcenia.

Pierwsze prowadzi do zabiegania przez dyrekcje szkół o uczniów zdolnych (zob. Dolata 2008)

Drugie prowadzi do zabiegania o jak największe oddziały szkolne, co przekłada się na obniżenie jednostkowych kosztów kształcenia. Nieprzestrzeganie system rejonizacji kształcenia - powstaje pseudo-rynek edukacyjny, na którym szkoły konkurują o zdolnych uczniów, zaś rodzice i uczniowie o miejsce w „dobrej szkole”.

Konsekwencja: jeszcze silniejszy podział szkół na szkoły „dobre” i „złe”.

Dlaczego tak się dzieje?

Wynika to z odmiennych zachowań rodzin reprezentujących różne kategorie i klasy społeczne (kwestia podziału klasowego społeczeństwa). Już badania prowadzone w latach 60. i 70. XX w. wykazywały, że wysoce selektywne szkoły podstawowe (o wysokich wynikach edukacyjnych i znacznej liczbie chętnych na 1 miejsce) cechowała znaczna nad reprezentacja uczniów wywodzących się z rodzin klasy średniej (zob. Banks 1968, Silver 1973).

Rodzice z klasy średniej

Rodzice należący do klasy średniej częściej niż rodzice z klasy robotniczej, patrzą na edukację dzieci z perspektywy korzyści, które może ona przynieść w ich późniejszym życiu (Ball i in. 1995, Szlendak 2003). Stąd podstawowym czynnikiem wyboru szkoły poza miejscem zamieszkania jest niezadowolenie z poziomu lokalnej szkoły publicznej (Gorard 1997, Butler i Robson 2003). W rodzinach klasy średniej o wyborze szkoły częściej decydują rodzice, ew. dziecko wybiera spośród ograniczonego zbioru możliwości – szkół wstępnie wyselekcjonowanych przez rodziców (zob. Gorard 1997, Taylor 2002).

Rodziny robotnicze, jak wynika z badań Balla i in. (1995), większą wagę przykładają do bliskości szkoły, zwracając często uwagę, że powinna ona znajdować się w odległości pieszego dojścia od miejsca zamieszkania. Wiąże się to częściowo z tym, że w rodzinach robotniczych o wyborze szkoły decydują częściej doraźne, niż długookresowe korzyści, zaś decyzje częściej podejmują dzieci.

W dotychczasowych badaniach podkreślano, że szczególnie w przypadku rodzin robotniczych, bardzo często w istocie nie dochodzi do wyboru szkoły. Pewna część rodziców ze względu na brak oficjalnych możliwości wyboru szkoły w związku z rejonizacją, brak wiedzy o tym, że jest to możliwe, brak wiedzy o różnicach w wynikach szkół (problem publikowania wyników egzaminów w szkołach), brak chęci posłania dziecka do „dobrej” szkoły etc., nawet nie rozważa wyboru właściwej szkoły (Ball i in. 1996, Dolata 2008). W praktyce więc, to nie rodzice wybierają szkołę dla dziecka, lecz szkoła jest wybierana przez obowiązujący system organizacji oświaty zgodnie z zasadami rejonizacji (Ball i in. 1996, Raveud i van Zanten 2007).

Częstszy aktywny wybór szkoły przez rodziców należących do klasy średniej nie wynika oczywiście jedynie z większej świadomości roli wykształcenia w sukcesie życiowym dziecka oraz wiedzy o jakości kształcenia w poszczególnych szkołach. Nie mniej istotne jest to, że rodzice ci zazwyczaj dysponują ułatwiającymi aktywny wybór środkami finansowymi (Ball 2003, Butler and Robson 2003). Większa aktywność rodziców należących do klasy średniej na „rynku edukacyjnym” interpretowana jest jako się jeden z mechanizmów odtwarzania się klasy średniej, poprzez działania mające zapewnić przynależność do klasy średniej dzieciom rodziców należącym do niej (Ball et al. 1995, Kwieciński 2007).

W tym ujęciu edukacja zamiast niwelować, raczej odtwarza nierówności społeczne w kolejnych pokoleniach

Zróżnicowanie przestrzenne wyników edukacyjnych– wpływ uwarunkowań społecznych (w tym geopolitycznych) i ekonomicznych

Uwarunkowania wyników edukacyjnych – ujęcie ogólne

Jakie grupy czynników warunkują wyniki egzaminów zewnętrznych?

1.Czynniki biopsychiczne (indywidualne): Indywidualne zdolności, umiejętności, cechy charakteru ucznia itp.

2.Czynniki pedagogiczne (szkolne): Poziom, warunki i metody nauczania, wyposażenie techniczne szkół, kwalifikacje nauczycieli

3.Czynniki społeczne: Środowisko socjalizacji ucznia, czynniki historyczno-kulturowe (geopolityczne)

4.Czynniki ekonomiczne: Sytuacja ekonomiczna rodziny (gminy, powiatu, regionu), wielkość gminy i jej specjalizacja funkcjonalna, finansowanie edukacji itd.

5.Czynniki związane z organizacją lokalnego systemu edukacji: Sieć szkół, wielkość oddziałów szkolnych, rejonizacja kształcenia, zasady zatrudniania nauczycieli itd.

Uwarunkowania społeczne (w tym geopolityczne)

Dlaczego analizuje się społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyników edukacyjnych?

• … bo wyniki edukacyjne są zróżnicowane przestrzennie

• … bo znając społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyników edukacyjnych, można je analizować w różnych kontekstach (np. związanych z sytuacją gminy, występującymi problemami społecznymi, gospodarczymi itd.)

• … bo tylko znając społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyników edukacyjnych, można prowadzić dobrą politykę edukacyjną (lokalną, regionalną i krajową)

Dlaczego obszar dawnej Galicji i „Kongresówki” cechują wyższe wyniki egzaminów zewnętrznych?

1. Poziom stabilności ludnościowej

2. Preferencje polityczne

Według Śleszyńskiego (2004), na podstawie literatury na temat struktur społecznych i wyników wyborów (m.in. Zarycki 1997, Kowalski 2000),

można wnioskować, że na troskę o kształcenie dzieci z jednej strony wpływa większa świadomość społeczna i zaangażowanie rodziców, z drugiej zaś –przede wszystkim na obszarach wiejskich, przywiązanie do tradycyjnych wartości i własności prywatnej, konserwatyzm obyczajowy, a także poczucie odpowiedzialności za swój los. Wniosek ten należy też sformułować przeciwstawnie: słabe wyniki uczniów wynikają z niskiej świadomości społecznej, mniejszego indywidualnego zainteresowania możliwościami poprawy własnego losu oraz oczekiwania, że problemy edukacyjne powinno się rozwiązywać wyłącznie poza domem.

Uwarunkowania związane z organizacją lokalnego systemu edukacji:

Szkolnictwo podstawowe i gimnazjalne

1.Ustalanie sieci szkół

2.Restrykcyjność zasady rejonizacji kształcenia

3.Ustalanie przez władze lokalne liczby oraz minimalnej wielkości oddziału szkolnego

4.Zasady zatrudniania nauczycieli i powierzania im godzin lekcyjnych (casus stopni awansu zawodowego nauczycieli)

Szkolnictwo ponad gimnazjalne

1.Ustalanie sieci szkół ich struktura rodzajowa

2.Ustalanie przez władze lokalne liczby oraz minimalnej wielkości oddziału szkolnego (szczególnie polityka władz lokalnych po 2002 r., w związku z wprowadzeniem 3-letnich liceów i 3-4 letnich techników)

3.Zasady zatrudniania nauczycieli i powierzania im godzin lekcyjnych (casus stopni awansu zawodowego nauczycieli)