Katarzyna Żyła Wrocław, 22.11.2013

dietetyka

II rok, 2013/2014

POSTĘPOWANIE DIETETYCZNE W AUTYZMIE

Autyzm jest zaburzeniem neurorozwojowym, które obejmuje grupę schorzeń określanych jako spektrum zaburzeń autystycznych – ASD (ang. autism spectrum disorders). Schorzenie to zaliczane jest do całościowych zaburzeń rozwoju. Choroba ujawnia się najczęściej do 3 roku życia, a jej objawy dotyczą trzech głównych nieprawidłowości, określanych mianem tzw. triady autystycznej: zaburzeń rozwoju społecznego, zaburzeń związanych z komunikacją werbalną i niewerbalną oraz zaburzeń behawioralnych. Autyzm związany jest również ze zmiennym poziomem rozwoju umysłowego (upośledzenie funkcji poznawczych występuje nawet u 50 – 70% chorych). Sytuacja epiemiologiczna na całym świecie wskazuje na zwiększanie się częstości występowania autyzmu, a choroba występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt. W krajach rozwijających się ASD rozpoznawany jest częściej niż np. zespół Downa czy choroby nowotworowe, co powoduje, ze choroba staje się realnym problemem społecznym. Sugeruje się, że do wzrostu wykrywalności wcale nie przyczyniło się poszerzenie definicji autyzmu, czy zwiększenie metod i dostępności badań diagnostycznych, lecz same zmieniające się środowisko [2, 7].

Istnieją dwa poglądy na temat autyzmu. Pierwszy z nich postrzega autyzm jako zaburzenie wyłącznie genetyczne, a w konsekwencji jedyne, co można w takim wypadku zrobić to zastosować terapie behawioralną i neurofarmaceutyki. Drugi z nich widzi autyzm jako zaburzenie systemowe, gdzie mózg i inne organy są dotknięte obciążeniami pochodzącymi z ekspozycji na toksyny, niedobory żywieniowe, obciążenia pochodzące ze szczepionek, dysfunkcje układu pokarmowego, alergie pokarmowe, przy czym oczywiście istnieje podatność genetyczna na tego typu obciążenia. W postepowaniu terapeutycznym należy więc:
- usunąć toksyczne chemikalia z organizmu dziecka,
- przywrócić prawidłowy stan odżywienia organizmu,
- przywrócić „dobrą” florę jelitową,
- usunąć szkodliwe pokarmy [2, 7].

Choroby układu pokarmowego wśród dzieci z autyzmem

Sądzi się, ze jednym z czynników odgrywającym rolę w kształtowaniu (występowaniu i/lub nasilaniu) zaburzeń neurologicznych mogą być zmiany w obrębie układu pokarmowego, a częstość współistnienia chorób przewodu pokarmowego u dzieci z ASD ocenia się na 9–84% (zależnie od metody – badania retrospektywne, prospektywne). Do najczęstszych objawów należały: nadmierne wytwarzanie gazów jelitowych, wzdęcia, bóle brzucha, biegunka, odbijania, objawy refluksu żołądkowo-przełykowego i zaparcia. W literaturze naukowej natomiast zapalenia jelit u dzieci z rozpoznanym autyzmem próbuje się odnaleźć podobieństwa z nieswoistymi zapaleniami jelita jak i innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak celiakia czy cukrzyca typu I [1, 3, 13].

Towarzysząca zakażeniom pasożytniczym, nadwrażliwości pokarmowej, zaburzeniom motoryki przewodu pokarmowego czy celiakii odczynowa hiperplazja grudek chłonnych i zwiększenie odsetka limfocytów śródnabłonkowych może pojawić się również u pacjentów autystycznych, a ze względu na występowanie tych zmian w przebiegu innych zaburzeń w funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, nie są one u pacjentów autystycznych oceniane jako swoiste. Objawy, takie jak ból, zgaga czy nudności są u dzieci autystycznych trudne do oceny, wynika to m.in. z powodu zaburzeń mowy czy też zmienionej percepcji bólu. Mogą one jednak inkubować zmianę w zachowaniu: niepokój, agresję czy zwiększona pobudliwość ruchową. Sugeruje się również, że objawy żołądkowo-jelitowe przyczyniają się u osób autystycznych do większego ryzyka stwarzania problemów związanych z zachowaniem wokalnym i motorycznym (np. agresją, samookaleczaniem się, zaburzeniami snu lub rozdrażnieniem). Zmiany w zachowaniu mogą manifestować behawioralne objawy bólu lub dyskomfortu w jamie brzusznej [1, 3, 13].

Niealergiczna nadwrażliwość na mleko i gluten – egzorfiny

U osób z autyzmem bierze się pod uwagę teorię zespołu jelitowo-mózgowego (ang. gut-brain syndrome), a więc zwiększonej przepuszczalności nabłonka jelitowego (nieszczelne jelito) dla produktów trawienia białek pokarmowych. Gluten, czyli frakcja białka znajdująca się w pszenicy, życie, jęczmieniu, owsie i ich pochodnych oraz kazeina - najważniejsze białko mleka o budowie cząsteczkowej podobnej do glutenu mogą być przyczyną alergii, a gluten dodatkowo – przyczyną celiaklii. Już w latach osiemdziesiątych naukowcy zauważyli, że w moczu osób z autyzmem jest zwiększona ilość peptydów pochodząca z niedokładnego rozpadu glutenu i kazeiny. Większość z nich wydalana jest z moczem, część – przez nieszczelne jelito i nieszczelną barierę krew-mózg – trafia do mózgu i zaburza przekazywanie informacji. W konsekwencji powoduje to zmianę zachowania dziecka (zakłócenie rozwoju mózgu i nasilenie zachowań autystycznych), nawet w bardzo krótkim czasie po spożyciu posiłku. W tym przypadku koniecznym staje się wprowadzenie diety bezglutenowej i bezmlecznej, którą można poprzedzić badaniem poziomu peptydów w moczu i testem w kierunku celiaklii. Z badań Autism Research Institute na 150 dzieciach z autyzmem wynika nadto, że u 87% z nich stwierdzono alergię na gluten, a u 90% – na kazeinę. U 70 dzieci wprowadzono dietę bezglutenową i bezmleczną i ustalono, że w ciągu pierwszych trzech miesięcy znaczną poprawę zaobserwowano u 81% dzieci z tej grupy, poprawa utrzymywała się przez kolejny rok. Zastosowanie diety bez kazeiny i glutenu u dzieci autystycznych daje poprawę kliniczną, wynikającą z wykluczenia opiodiwego działania produktów trawienia tych białek [2, 13, 15].

W badaniu przeprowadzonym przez Paul’a Whitley u 22 dzieci z ASD wprowadzono dietę bezglutenowa przez 5 miesięcy i obserwowano zmiany w porównaniu z 5 dzieci autystycznych u których stosowano prowokację glutenem oraz 6-osobową grupą kontrolną. Po 3 miesiącach w grupie dzieci na diecie bezglutenowej odnotowano poprawę w werbalnej i niewerbalnej komunikacji, okazywaniu uczuć, zdolnościach motorycznych , świadomości siebie i otoczenia , uwagi, spokoju i prawidłowym śnie. Odnotowano także spadek agresji. W grupie prowokacji glutenem, rodzice i nauczyciele zauważyli pogorszenie komunikacji werbalnej i niewerbalnej . W przypadku tego badania niektóre istotne ograniczenia obejmują mały rozmiar próbki, dość krótki czas trwania, oraz fakt, że interwencja dietetyczna nie może być przeprowadzone metodą podwójnie ślepej próby. Jednakże wyniki są zachęcające i sugerują, że jeśli ktoś jest w stanie wdrożyć dietę bez glutenu, jest szansa spadku zachowań autystycznych. [13, 15].

Dieta bezglutenowa i bezmleczna obejmuje zalecenia dotyczące zarówno produktów zabronionych jak i dozwolonych do spożycia. Produktami zabronionymi są zboża takie jak:

pszenica (w tym orkisz), żyto, jęczmień, owies oraz produkty z nich powstałe, m. in. kuskus, pęczak, kasza jęczmienna, płatki owsiane i jęczmienne, kasza manna, mąki, makarony. Ponadto zabronione jest spożywanie mleka i produktów je zawierających tj.: jogurtów, kefirów, maślanki, wszelkiego rodzaju serów, budyniów, ciast, itd. Produktami dozwolonymi, które mogą stanowić zamiennik produktów zawierających gluten i/lub kazeinę są: ryż (najlepiej brązowy), gryka, sorgo, proso, tapioka, amarantus, quinoa, mąka z orzechów (migdałów, kokosa, orzechów włoskich, kasztanów itp), maniok, makarony bezglutenowe, ghee (sklarowane masło). Alternatywą dla mleka może być: mleko ryżowe, migdałowe, kokosowe. Wyłączenie z diety mleka i jego przetworów wiąże się ze zmniejszeniem asortymentu produktów bogatych w wapń. W związku z tym należ zwrócić szczególną uwagę na właściwą podaż wapnia lub jego suplementację [13, 15].

Candidia albicans i jego toksyczne oddziaływanie

Jest wiele dowodów na to, że drożdżak Candida albicans może spowodować autyzm oraz nasilić różne problemy behawioralno-zdrowotne u osób z autyzmem, w szczególności u tych, u których objawy wystąpiły późno. Candida albicans, czyli jednokomórkowy drożdżak, umiejscowiony w różnych częściach układu pokarmowego wypuszcza do organizmu toksyny, które upośledzają funkcje ośrodkowego układu nerwowego i układu odpornościowego. Niektóre problemy behawioralne powiązane z rozrostem Candida albicans to: splątanie toku myśli, hiperaktywność, problemy z koncentracją, łatwe wpadanie w złość, agresja. Problemy zdrowotne to m.in: bole głowy i brzucha, zatwardzenia, bolesne gazy, uczucie zmęczenia i depresja. [8, 11]

Istnieją doniesienia, że ciężkie zakażenia Candida albicans mogą występować u osób preferujących produkty bogate w drożdże i węglowodany proste. Te same pokarmy są ponoć preferowane przez dzieci autystyczne. Niektóre wcześniejsze badania wykazały, że ciężkie infekcje Candida albicans powodowały objawy przypominające autyzm, w tym utraty mowy, izolacji społecznej i zmniejszenia kontaktu wzrokowego [8,11]

Dr. William Shaw przeprowadził badania dotyczące wpływu drożdżaków na dzieci z autyzmem. Odkrył obecność metabolitów wytwarzanych przez te organizmy w moczu dzieci z autyzmem, które dobrze zareagowały na leczenie przeciwgrzybiczne. Dr. Shaw jego koledzy zauważyli zmniejszenie poziomu kwasów organicznych w moczu oraz zmniejszoną hiperaktywność i skłonność do autostymulacji, stereotypowych zachowań, jak również lepszy kontakt wzrokowy, rozwój mowy i zwiększoną koncentrację [11].

Leczenie farmakologiczne musi być skorelowane z właściwym postępowaniem dietetycznym, które w tym wypadku obejmuje działanie dwutorowe. Przede wszystkim zaleca się włączenie do diety zwiększoną ilość probiotyków, które, na zasadzie konkurencji, będą ograniczały ilość drożdżaków w przewodzie pokarmowym i kontrolowały ich poziom. Jako naturalne probiotyki mogą służyć: odpowiednie jogurty, kefiry oraz maślanki zawierające w swoim składzie bakterie probiotyczne jak: Lactobacillus rhamnosus GG, Lactobacillus casei, Lactobacillus plantarum. Korzystne jest również włączenie do diety suplementów zawierających probiotyki. Równie ważne jest zminimalizowanie ilości cukrów prostych, dwucukrów, drożdży oraz innych składników, które mogą stanowić pożywkę dla patogennych bakterii.

Dieta ketonowa i jej możliwości terapeutyczne

Dieta ketonowa stanowi powinna stanowić niezbędny element w terapii zaburzeń ASD. Zwykle to glukoza napędza nasze komórki nerwowe. Jednak w sytuacji, gdy mózg jest obciążony chronicznym stanem zapalnym i podrażnieniem wynikającym z nadmiernej aktywacji układu immunologicznego, tak jak to ma miejsce u wszystkich dzieci z autyzmem, komórki mózgu nie potrafią właściwie przetworzyć glukozy. Brak wystarczającej ilości paliwa powoduje, że mózg zaczyna jakby pracować na zwolnionych obrotach. Hamuje się wtedy normalny wzrost i rozwój mózgu, a jego komórki głodują z braku energii i konieczności walki o przetrwanie. Ketony stanowią więc znacznie silniejsze i wydajniejsze paliwo dla dotkniętego zaburzeniami ASD organizmu. Omijają defekt w metabolizmie glukozy i zapewniają mózgowi energię, której potrzebuje on do funkcjonowania i rozwoju. Ketony to nie tylko doskonałe źródło energii dla mózgu ale aktywatory specjalnych protein BDNF, których zadaniem jest ochrona, naprawa i utrzymanie w dobrym stanie komórek mózgu. Stymulują też wzrost nowych komórek w mózgu, które zastępują martwe i umierające komórki. Pozwala to na leczenie i naprawę mózgu. Ketony zwykle produkowane są, kiedy poziom cukru we krwi obniża się. Glukoza jest podstawowym źródłem energii dla organizmu, kiedy spadają poziomy glukozy, organizm zaczyna mobilizować zapasy tłuszczu i produkuje ketony aby utrzymać konieczny poziom energii. Nauka potrafi zmieniać poziomy ketonów poprzez zmianę diety. Diety ketogeniczne, które podnoszą poziom ketonów do poziomu terapeutycznego, są od dziesięcioleci stosowane w terapii zaburzeń neurologicznych, głównie epilepsji [2, 12]

Innym sposobem, aby podnieść poziom ketonów we krwi jest konsumpcja źródła MCT (trójglicerydów średniołańcuchowych). Znajdują się one w niewielu rodzajach pożywienia. Najbogatszym źródłem jest mleko kobiece oraz olej kokosowy, który należy włączyć do diety chorego z autyzmem. Na rynku jest wiele preparatów zawierających MCT, które można suplementować jako składnik codziennej diety. Ponadto dieta ketogenna oparta jest na radykalnym ograniczeniu węglowodanów, a zwiększeniu ilości tłuszczów i protein oraz całkowite wyeliminowanie cukru. Zapotrzebowanie na olej MCT zależy od wagi chorego. Dziecko o wadze 12-15kg powinno jeść minimum 1 łyżkę (15ml) oleju dziennie; o wadze 16-27 kg – 2 łyżki; 28-40 kg – 3 łyżki; 41-63 – 4 łyżki; powyżej 64 kg – 5 łyżek

Również zalecenia dotyczące spożycia węglowodanów są uwarunkowane wagą. Na cały dzień są to następujące wartości:  waga 12-15 kg – 10g, 16-27kg – 15g, 28-40kg – 20g, 41-63 – 25g, powyżej 64kg – 30g. Zalecenia te są niezwykle restrykcyjne, dlatego w przypadku owoców i warzyw najlepiej wybierać te zawierające mniej niż 6g węglowodanów w 100g produktu. Są to m.in.: karczoch, awokado, szparagi, brokuły, brukselka, kapusta, kalafior, seler, ogórek, rzodkiewka, bakłażan, endywia, koper, zioła i przyprawy, każdy rodzaj sałaty, grzyby, papryki, rabarbar, algi, szpinak, pomidory, cukinia. Produktami zabronionymi w dużych ilościach są: kukurydza, soczewica, groszek i ziemniak. Z polecanych orzechów i nasion można wyróżnić: migdały, laskowe, makadamia, pecan, kokos. Oczywiście całkowicie zabronione jest pieczywo, kasze, ryże, makarony, słodycze i inne wysokowęglowodanowe produkty [2, 12]

Rola nienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie

Niskie poziomy niezbędnych kwasów tłuszczowych stwierdza się przy wielu zaburzeniach psychicznych, jak również przy autyzmie. Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe łagodzą objawy chorób autystycznych, poprzez zmniejszanie nadpobudliwości u dzieci, poprawę koncentracji oraz ułatwiają uczenie się, zapamiętywanie, czytanie i pisanie. Niestety dzieci niechętnie jedzą tłuste ryby morskie i inne produkty bogate w NNKT. Dlatego dobrze jest uzupełniać brak tych substancji odpowiednimi suplementami. W Polsce są dostępne suplementy diety zawierające kwasy tłuszczowe omega-3 i omega-6 przeznaczone również dla dzieci. Podawane w odpowiednich proporcjach usprawniają przekazywanie sygnałów w komórkach mózgowych nie tylko dzieci, ale i dorosłych z ADHD [5, 14]

Główne rodzaje kwasów omega-3 to EPA i DHA. Zalecane przez Autism Research Institute dawki tych kwasów to:

- 20-60 mg/kg kwasów omega-3 (u młodszych dzieci – bogatszych w DHA, u starszych – w EPA),

- ¼ tej ilości kwasów omega-6.

Ważne jest utrzymanie równowagi omega -3 i omega-6. Jednym z najlepszych źródeł kwasów omega-3 są ryby, algi i plankton morski. Niestety, wiele z ryb odznacza się wysoką zawartością rtęci i innych toksyn, zwłaszcza duże drapieżniki (rekin , miecznik i tuńczyk), które są na szczycie łańcucha pokarmowego i spożywają mniejsze ryby. Mniejsze ryby niższego poziomu troficznego, takie jak łosoś, krewetki mają niższy poziom rtęci. Jednak i to zależy od miejsca, z którego pochodzą. Na ogół jest to jednak bezpieczne źródło NNKT. Dobrym źródłem kwasów omega-3 jest olej z wątroby dorsza podawany z jedzeniem oraz olej lniany. Jednakże w przypadku oleju lnianego konieczne jest zaobserwowanie reakcji chorego, ponieważ większość dzieci źle rozkłada nasiona lnu. Kwasy tłuszczowe omega – 6 znajdują się w dużych ilościach w olejach: kokosowym, słonecznikowym, kukurydzianym, z nasion winogron, arachidowym, sezamowym i sojowym oraz w produkowanych z nich margarynach. Pamiętać przy tym należy, że oleje roślinne bogate w te kwasy należy spożywać w postaci surowej. Nie powinno się ich używać do smażenia [1, 5, 14].

Niedobór cholesterolu

Naukowcy z Great Plains Lab, zainspirowani zespołem genetycznym SLOS, który charakteryzuje się bardzo niskim stężeniem cholesterolu (poniżej 4.14 mmol/l), który przebiega ze spektrum autyzmu: opóźnionym rozwojem mowy, zaburzeniami behawioralnymi, nadwrażliwością na światło, stwierdzili, że również u dzieci z autyzmem poziom cholesterolu kształtuje się na podobnym poziomie. Cholesterol niższy niż niższy niż 4.14 mmol/l został stwierdzony u 60% dzieci z autyzmem, a odsetek ten, w porównaniu z grupą kontrolną, jest aż 7 razy większy u dzieci z autyzmem. Niski poziom cholesterolu tłumaczy nieprawidłowości w funkcjonowaniu społecznym dzieci z ASD, poprzez blokowanie receptorów oksytocynowych oraz serotoninowych [10]

Postępowanie dietetyczne w autyzmie powinno być oparte o zwiększoną podaż cholesterolu w diecie. Cholesterol jest sterolem zwierzęcym, więc jedynie w produktach pochodzenia zwierzęcego go znajdziemy. Występuje obficie m.in. w maśle, majonezie, żółtku jaja, śmietanie, serach żółtych, wędlinach, mięsie, słoninie, smalcu, a także w wątrobie i innych podrobach.

Witaminy i minerały w leczeniu autyzmu

Kompleksowe badania wykazały, że dzieci z autyzmem mają niższe poziomy niektórych witamin (szczególnie biotyny) i niektórych minerałów (litu, wapnia i magnezu), a także występuje większy stres oksydacyjny w porównaniu z dziećmi w tym samym wieku bez zaburzeń neurologicznych. Nasilenie autyzmu silnie związane z poziomem pewnych witamin i minerałów. Stres oksydacyjny spowodowany jest przez zanieczyszczenia środowiskowe, toksyny bakterii i grzybów, stres. U autystów ten stres jest na dużym poziomie, co potwierdzono w licznych badaniach. Antyoksydanty trzeba dostarczać kilka razy dziennie. Z tego względu niezmiernie ważne jest zapewnienie odpowiednich stężeń witamin i minerałów, aby zapobiegać pogłębiającym się zmianom degeneracyjnym oraz łagodzić objawy autyzmu.

Najbogatszymi źródłami pełnego zestawu witamin i minerałów są świeże owoce i warzywa, które koniecznie powinny znaleźć się w diecie chorego z ASD. Poniższa tabela przedstawia dobowe zapotrzebowanie na poszczególne witaminy i minerały u chorego z autyzmem [2, 6].

Źródło: James B. Adams, Ph.D. Summary of Dietary, Nutritional, and Medical Treatments for Autism – based on over 150 published research studies. Autism Research Institute Publication 40 – 2013 Version.

Dieta Feindgold jako element terapii zaburzeń autystycznych

Zachowanie autystyczne mogą być spowodowane zaburzeniami metabolicznymi w przemianach amin fenolowych i salicylanów. Badania sugerują, że dzieci z autyzmem mają zmniejszoną zdolność do wykorzystania pewnych związków siarczanowych, skutkującą niezdolnością do skutecznego metabolizowania pewnych amin fenolowych i salicylanów. Związki aminowe fenolowe zazwyczaj pełnia funkcję neurotransmiterów (przekaźników do mózgu ). Kiedy związki te nie są prawidłowo metabolizowane dochodzi do nagromadzenia się w mózgu katecholamin, o działaniu neurotoksycznym i psychodelicznym. Aminy fenolowe znajdują się w wielu produktach , które zostały zgłoszone przez rodziców jako nasilające zachowania autystyczne. Są to m.in. pszenica i produkty mleczne (których niekorzystnego działania można się upatrywać w nietolerancji na gluten i kazeinę u chorych z ASD), ale także kukurydza, cukier, czekolada, banany, jabłka. Te produkty należy, wiec wyeliminować z diety osoby z ASD. Ponadto do żywności o wysokiej zawartości fenoli zalicza się: pomidory, orzeszki ziemne, pomarańcze, kakao, czerwone winogrona, a także wanilia połączona z alkoholem, barwniki spożywcze i konserwanty. Salicylany  wpływają na wytwarzanie kilku neuroprzekaźników, w tym noradrenaliny, dopaminy i acetylocholiny. Pokarmy zawierające salicylany to: jabłka, morele, jagody, pomarańcze, nektarynki, winogrona, brzoskwinie, śliwki, ogórki, herbatę, i pomidory. Również wyeliminować należy substancje zawierające aspirynę. [4, 9, 13].

Dłuższe wyeliminowanie w/w produktów w diecie, szczególnie dziecka może stanowić przeszkodę w dostarczaniu pełnowartościowych źródeł witamin i składników mineralnych. Korzystne jest więc wprowadzenie diety dr Feindgold’a jako elementu terapii leczenia autyzmu. Program żywieniowy składa się z dwóch etapów. Pierwszy z nich trwa 4 – 6 tygodni i opiera się na całkowitej rezygnacji z produktów mogących wywołać reakcje uczuleniową. Należy ograniczyć:

• jabłka, gruszki, śliwki, wiśnie

• brzoskwinie, morele, owoce cytrusowe, nektarynki

• daktyle, suszone figi, rodzynki, migdały, orzechy

• porzeczki czerwone i czarne, agrest, jagody, truskawki

• warzywa dyniowe, ogórki, pomidory, paprykę

• warzywa piklowane, kiszone, marynowane, ocet

• przyprawy takie jak pieprz, goździki

• kawę i herbatę

Drugi etap jest związany z testowaniem poszczególnych pokarmów, aby ustalić które z nich należy wykluczyć, a które można włączyć do codziennego menu.  Etap II trwa około 12 tygodni. Diety Feindgold’a  nie można stosować samodzielnie. Jej ustalenie wymaga odpowiedniej wiedzy medycznej, gdyż jest dobierana indywidualnie do każdego pacjenta zgodnie z jego wiekiem , ogólnym stanem zdrowia i przebytymi schorzeniami. [4, 9]

Literatura:

[1]Adams J.B. Nutritional and Metabolic Status of Children with Autism vs. Neurotypical Children, and the Association with Autism Severity, Nutr. Metab, 2011, 8, s. 34.

[2] Adams J.B. Summary of Dietary, Nutritional, and Medical Treatments for Autism – based on over 150 published research studies. Autism Research Institute Publication 40 – 2013 Version.

[3] Adams L., Conn S. Nutrition and its relationship to autism. Focus on Autism & Other Developmental Disabilities, 1997, 12, 2. 53–58.

[4] Alberti A, Pirrone P, Elia M, Waring R.H, Romano C. Sulphation deficit in "low-functioning" autistic children: a pilot study. Biol Psychiatry. 1999, 46(3), s.420-4.

[5] Bell J.G. Abnormal fatty acid metabolism in autism and Asperger’s syndrome. Phospholipid Spectrum Disorder in Psychiatry and Neurology 2002, 2.

[6] Cade R, Privette M. Autism and Schizophrenia: Intestinal Disorders. Nutritional Neuroscience, 2000, 3, s.57-72.

[7] Chrościńska-Krawczyk M., Jasiński M. Autyzm dziecięcy – współczesne spojrzenie. Klinika Pediatrii, Endokrynologii i Neurologii Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, Praca Poglądowa

[8] Herbert J.D, Sharp I. R., Gaudiano B.A. Separating Fact from Fiction in the Etiology and Treatment of Autism. SRMHP, 2002, Volume 1, Number 1

[9] Rimland B. The Feingold Diet: An Assessment of the Reviews by Mattes, by Kavale and Forness and Others. Journal of Learning Disabilities, 1983, 16, s. 331–3

[10] Shaw W. The Role of Cholesterol in Autistic Behaviors. [dostęp online w dniu 20.11.2013: http://www.greatplainslaboratory.com]

[11]Shaw W. The Yeast Problem & Bacteria Byproducts. [dostęp online w dniu 20.11.2013: http://www.greatplainslaboratory.com]

[12] Stafstrom C.E, Rho J.M. The ketogenic diet as a treatment paradigm for diverse neurological disorders. Front Pharmacol. 2012, 3, s.59.

[13] Tomczewska J. Leczenie żywieniowe w autyzmie – pochodzenie i studia przypadków. W: Najnowsze trendy w leczeniu alergii i nietolerancji pokarmowych: materiały konferencji naukowej Luboń, 16 listopada 2013 roku. Poznań: mj-media, 2013, s. 9-11.

[14] Vancassel S. Plasma fatty acid levels in autistic children. Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids 2001, 65, s.1-7.

[15] Whiteley P., Shattock P., Carr K., Hooper M., Todd L. How could a gluten- and

casein-free diet ameliorate symptoms associated with autism spectrum conditions? Autism Insights, 2010, 2, s. 39-53