Nieprzystosowanie społeczne WY

Wykład 1 – 28.02.2012r.

1. Pedagogika rewalidacyjna ( pedagogika lecznicza).

2. Pedagogika resocjalizacyjna.

Ad.1

Surdopedagogika, tyflopedagogika, oligofrenopedagogika, osoby wymagające rehabilitacji.

Ad.2

Zajmuje się osobami wykolejonymi społecznie (Czapów):

- osoby wykolejone obyczajowo,

- osoby wykolejone przestępczo.

Obydwie grupy są nieprzystosowane. Osoby z pierwszej grupy nie są zdolne do wykonywania zadań na skutek niedostatków fizycznych. Istnieją obiektywne przeszkody w realizacji ról społecznych. Druga grupa osób to osoby niedostosowane, które nie są skłonne do wykonywania ról społecznych z powodu subiektywnego odbioru życia społecznego.

Nieprzystosowanie społeczne

Precyzyjne zdefiniowanie jest dość trudne. Termin niedostosowanie i nieprzystosowanie są używane zamiennie przez niektórych autorów. Jest wiele rodzajów definicji nieprzystosowania społecznego różniących się:

- zakresem,

- uwzględnieniem lub pomijaniem czynników etiologicznych,

- wyróżnianiem społecznych względnie psychologicznych skutków samego zjawiska nieprzystosowania społecznego.

Stosuje się również inne terminy: moralne zagrożenie, wykolejenie.

Szeroki zakres – obejmuje wszystkie dzieci nie mogące się przystosować, zarówno przez czynniki wewnętrzne jak i zewnętrzne.

Nieprzystosowane społecznie są dzieci, które ze względu na swoje deficyty fizyczne, psychiczne lub społeczne żyją w przewlekłym konflikcie z rzeczywistością czy ze swym otoczeniem i wymagają terapeutycznych oraz wychowawczych oddziaływań prewencyjnych, leczniczych i rehabilitacyjnych (M. Grzegorzewska spopularyzowała).

„Jako nieprzystosowane może być uważane dziecko, rozwijające się w taki sposób, że pociąga to za sobą złe skutki dla niego samego i jego otoczenia, czemu bez specjalnej pomocy nie potrafią zaradzić rodzice, nauczyciele i inni dorośli w zwykłych z nim kontaktach”.

Młodzież niedostosowana – „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych, medyczno – psychologicznych i medycznych; tych wszystkich wobec których muszą być stosowane metody specjalne”. (M.Grzegorzewska)

Wąskie pojęcie nieprzystosowania społecznego - ograniczają kategorie dzieci, którymi się zajmują – zaburzenia zachowania, emocjonalne, charakterologiczne.

Ujęcie psychologiczne. (na egz po jednej definicji z każdego ujęcia)

H. Spionek – w podanej przez siebie definicji uwzględnia głównie czynniki psychologiczne, które są odpowiedzialne za ukształtowanie określonych negatywnych form zachowania.

Nieprzystosowane społecznie są dzieci „u których zaburzona jest sfera emocjonalna – wolicjalna oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenia stosunków społecznych między dzieckiem, a otoczeniem.

Za istotę nieprzystosowania społecznego Spionek uważa zaburzenia emocjonalne.

„Każde dziecko o zakłóconym życiu uczuciowym jest w pewien sposób społecznie nieprzystosowane”.

W zależności od rodzaju zaburzeń emocjonalnych autorka wyróżniła 3 kategorie:

• Dzieci hyperaktywne – nadpobudliwe, impulsywne, agresywne.

• Dzieci hypoaktywne – zahamowane, bierne, lękliwe, apatyczne.

Pod względem trwałości zaburzeń życia uczuciowego dzieli na:

- łatwo odwracalne,

- stanowiące reakcje na niekorzystne warunki wychowawcze, które znikają po usunięciu tych warunków,

- zaburzenia bardziej utrwalone, do których cofnięcia nie wystarcza zmiana otoczenia lecz myszą być stosowane specjalne metody wychowawczo – terapeutyczne.

Zaburzenia zachowania nie stanowią przyczyny nieprzystawania społecznego, lecz są raczej jednym z jego elementów.

H. Spionek podkreśla, że zaburzenia osobowości są rezultatem współdziałania wielu czynników rozwojowych, wśród których akcentuje zwłaszcza:

- nieprawidłowe oddziaływanie wychowawcze,

- nieprawidłową atmosferę wychowawczą w domu i szkole.

Wykład 2 – 06.03.2012r.

Maria Przetacznikowa, Maria Susułowska zwracają uwagę na psychologiczne aspekty nieprzystosowania społecznego, definiując je jako: „zaburzenia w zachowaniu występujące w stopniu silnym i głębokim, które utrudnia lub uniemożliwia jednostce normalne współżycie z innymi ludźmi”.

Autorki odróżniają pojęcie nieprzystosowania i niedostosowania jako różne stopnie nasilenia tego samego zjawiska. Nieprzystosowanie społeczne wg nich stanowi lżejszą formę zaburzeń w zachowaniu, jest ono stosunkowo nietrwałe i nie dotyczy całej struktury osobowości, a kontakty jednostki ze środowiskiem nie są całkowicie zakłócone.

Niedostosowanie społeczne jest bardziej nasiloną i dalszą fazą zaburzeń w zachowaniu, która charakteryzuje się silniejszym i trwalszym zakłóceniem relacji interpersonalnych jednostki. Przejawia się to w nieprzestrzeganiu norm moralnych i społecznych obowiązujących w środowisku i ma charakter utrwalonej postawy.

Za najbardziej charakterystyczne dla niedostosowania społecznego autorki te uważają znaczne trudności lub całkowity brak umiejętności w nawiązywaniu kontaktu uczuciowego z innymi ludźmi.

U dziecka niedostosowanego dominują pierwotne emocje takie jak: gniew, strach, elementarne uczucia zadowolenia związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych. Uczucia wyższe (moralne, etyczne, społeczne) nie są wykształcone. Jednostki takie nie są zdolne do przeżywania pozytywnych uczuć społecznych, do przywiązywania się do innych osób, nie przeżywają uczuć nawet do bliskich osób, ich kontakty z otoczeniem są zaburzone.

Autorki te termin „trudności wychowawcze” używają zamiennie z pojęciem „nieprzystosowania społecznego”. Przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Natomiast pojęcie „niedostosowanie społeczne” łączą ze zjawiskiem wykolejenia się i przestępczością nieletnich. Wg nich dzieci nieprzystosowane wymagają zabiegów wychowawczych, a niedostosowane resocjalizacyjnych.

Wg J. Doroszewskiej termin „nieprzystosowanie społeczne” jest szerszy i obejmuje wszystkie podmioty zainteresowania pedagogiki specjalnej. Natomiast „niedostosowanie społeczne” jest terminem węższym i znajduje zastosowanie w pedagogice resocjalizacyjnej

Jednostką niedostosowaną społecznie nazywamy takiego osobnika, który albo wskutek niekorzystnych warunków środowiskowych albo zaburzeń chorobowych ma trwałe trudności w dostosowaniu się do powszechnie uznawanych norm społecznych.

Pojęcie „nieprzystosowania społecznego” w ujęciu socjologicznym

Socjologowie ujmują zjawisko nieprzystosowania społecznego w kategoriach zaburzonych kontaktów interpersonalnych w danym środowisku, tzn. każdy kto nie podporządkuje się normom społecznym, kto burzy porządek społeczny, kto łamie lub lekceważy zasady współżycia społecznego jest niedostosowany społecznie i powinien być izolowany od społeczeństwa jako jednostka destruktywna i niebezpieczna.

Cz. Czapów i S. Jedlewski rozpatrują pojęcie niedostosowania społecznego opierając się głównie na kryteriach socjologicznych, m.in. uwzględniając role społeczne pełnione przez jednostkę w społeczeństwie. Za niedostosowanego społecznie uważają człowieka, którego „reakcje negatywne” wykluczają jego pozytywne uczestnictwo w określonych systemach społecznych. Osobników niedostosowanych społecznie charakteryzują „mniej lub bardziej trwałe reakcje dewiantywne, wyróżnione nie ze względów na jakikolwiek system społeczny, ale ze względu na system społeczny ujmowany jako element konstelacji systemów społecznych, obejmujący ludzi tworzących zbiorowość państwa.

Wykolejenie społeczne – jest to stan osobowości wyrażający brak właściwego uspołecznienia jednostki wykluczający takie jej uspołecznienie w skali szerszej grupy społecznej, np. narodu, państwa, a tym samym utrudniający oraz dezorganizujący pełnienie przez nią roli obywatela.

Wkolejenie społeczne przybiera formę:

1. Wykolejenia obyczajowego – jeśli jednostka notorycznie łamie istniejące i obowiązujące normy moralne i obyczajowe:

- zachowania autodestrukcyjne (nadużywanie alkoholu, środków odurzających, próby samobójcze),

- przedwczesne rozpoczynanie życia seksualnego (prostytucja, ekshibicjonizm),

- pasożytnictwo społeczne (nieangażowanie się w naukę lub pracę).

1. Wykolejenia przestępczego – występuje w przypadku łamania przez jednostkę norm prawnych, czemu towarzyszy zwykle szereg postaw antyspołecznych:

- przestępczość złodziejska (kradzieże, kradzieże z włamaniem),

- przestępczość bandycka (kradzieże rozbójnicze, rozboje przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu),

- przestępczość chuligańska (zabawowa, wandalizm).

S. Batawia za nieprzystosowanie społeczne uważa te dzieci, których zachowanie nacechowane jest zespołem objawów świadczących o nieprzestrzeganiu przez nie podstawowych zasad postępowania, norm społecznych, przy czym zachowanie takie nie ma charakteru sporadycznego, ale jest względnie trwałe, powtarzające się wielokrotnie.

W. Okoń określa nieprzystosowanie społeczne jako stan, w którym pojawiają się trudności w adaptacji jednostki do otoczenia społecznego.

L. Pytka proponuje definicję wieloaspektową, aby przez nieprzystosowanie społeczne rozumieć zespół zachowań społecznych świadczących:

1. O nieadekwatnym funkcjonowaniu dziecka w ważnych dla systemu rolach społecznych.

2. O przyswojeniu wadliwych postaw społecznych zwanych antagonistyczno – destruktywnymi.

3. Wskazujących na nieumiejętność lub niezdolność do prawidłowego społecznie akceptowanego sposobu zaspakajania potrzeb życiowych pierwszego i drugiego rzędu.

(Te aspekty mogą współwystępować)

Prawdopodobieństwo nieprzystosowania społecznego danej jednostki jest tym większe im wyższy jest poziom kumulacji niekorzystnych czynników biopsychicznych i socjokulturowych działających na organizm, osobowość oraz na interakcje społeczne powodujące tym samym zmniejszenie odporności na przyjmowanie wzorów negatywnego, aspołecznego zachowania wyrażającego się w łamaniu podstawowych norm moralnych, prawnych i społecznych.

Ujęcie psychologiczno – socjologiczne

Nieprzystosowanie społeczne - w ujęciach pedagogów, zwłaszcza socjologicznie zorientowanych, niedostosowanie nie sprowadza się wyłącznie do sfery osobowościowej (emocji i woli), ale zawsze współwystępuje z zakłóceniem społecznego funkcjonowania jednostki (w najbliższej grupie i szerszym układzie społecznym), a więc z naruszeniem społecznych norm, standardów.

O. Lipkowski podkreśla nie tylko psychologiczne aspekty niedostosowania społecznego, ale zwraca także uwagę na jego etiologię oraz na zgodność zachowań z normami społecznymi. Autor uważa, że definicja niedostosowania społecznego powinna przede wszystkim służyć praktyce, a więc spełniać takie warunki jak:

1. Ułatwiać dokonywanie selekcji między dziećmi dobrze przystosowanymi, a wymagającymi specjalnej pomocy pedagogicznej.

2. Umożliwiać grupowanie dzieci o zbliżonych właściwościach charakterologicznych, aby można było stosować wobec nich w miarę jednolite metody wychowawcze.

Wg O. Lipkowskiego „niedostosowanie społeczne” jest to zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do uznanych norm społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki.

B. Hołyst stwierdza, że niedostosowanie społeczne nie jest stanem lecz dynamicznym procesem. Zawiera elementy skrzywienia się rozwoju sfery etycznej u jednostki, zerwania łączącej więzi społecznej, przewagi interakcji odpychającej od siebie uczestników tego procesu oraz mniej lub bardziej nieudolne próby znalezienia dróg z zaistniałej sytuacji.

Zdaniem J. Konopnickiego definiując pojęcie niedostosowanie społecznego należy uwzględnić zarówno kryteria socjologiczne jak i psychologiczne, gdyż ważne jest nie tylko to, że jednostka przeciwstawia się normom i nakazom społecznym lecz i to „jak przeżywa tę sytuację”. Opiera się on na poglądach D.H. Stotta i uważa, że na pojęcie niedostosowania społecznego składa się kilka elementów głównie natury psychologicznej. Wg niego dziecko niedostosowane społecznie to takie, które:

• Nie działa w swoim własnym interesie, co dowodzi jego frustracji.

• Zachowaniem swoim stwarza sobie i innym wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać, a których mogło uniknąć.

• Reakcje jego są skomplikowane, tj. trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców.

• Przeżywa wiele niepowodzeń, nie ma możliwości osiągnięcia sukcesów.

• Nie mając możliwości osiągania sukcesów czuje się nieszczęśliwe.

Nie jest niedostosowanym ten „kto działa na swoją własną szkodę, kto nie odnosi sukcesów, ale kto z tego powodu nie cierpi”

Kryteria rozpoznania niedostosowania są wyłącznie psychologiczne, ale konsekwencje tego stanu rzeczy są natury społecznej:

• Dziecko nie jest lubiane przez inne dzieci i przez dorosłych.

• Nie ma ono zaufania do innych ludzi, jest podejrzliwe i niezrozumiałe dla innych.

• Z trudnością nawiązuje kontakty społeczne i przyjaźnie co powoduje, że czuje się ono wyobcowane w grupie.

• Nie mogąc w sposób normalny zaspokoić swoich potrzeb czyni to w sposób okrężny, najczęściej dla otoczenia nieprzyjemny, a czasem wręcz aspołeczny.

„Dzieci skrajnie aspołeczne” stanowią 1,5% - szanse ich resocjalizacji są niewielkie, należy chronić ogół dzieci przed ich demoralizującym wpływem.

Autor wyróżnił 2 podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego: zachowania demonstracyjno – bojowe i zachowania zahamowane.

Wykład 3 – 13.03.2012r.

Cd. Ujęcie psychologiczno - socjologiczne.

R. Kościelak – traktuje zjawisko nieprzystosowania społecznego jako kategorie zaburzeń zachowania charakteryzujących się zmiennie nasilonymi i względnie trwałymi trudnościami w dostosowaniu do normalnych warunków społecznych, zaburzeń spowodowanych niekorzystnym oddziaływaniem czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Ze względu na stopień nasilenia dzieli Kościelak dzieli je na lżejsze i głębsze zaburzenia zachowania. Mówiąc o lżejszych zaburzeniach ma na myśli takie sytuacje, w których społeczne i uczuciowe kontakty nie zostają naruszone w sposób trwały, zaburzenia zachowania dają się stosunkowo łatwo skorygować, ponieważ nie zostały jeszcze utrwalone.

W przypadku lżejszych zaburzeń ważne jest:

• Jak najwcześniejsze wykrycie pierwszych symptomów zaburzeń w zachowaniu.

• Określenie charakteru, stopnia i rodzaju – postawienie diagnozy.

• Podjęcie środków zaradczych przeciwdziałających ich pogłębianiu i utrwalaniu.

Znacznie trudniejsze do przezwyciężenia a nawet do złagodzenia są głębsze zaburzenia zachowania, które utrudniają lub uniemożliwiają normalne współżycie z innymi ludźmi bądź grupami społecznymi.

Większość badaczy podkreśla, że:

• Nieprzystosowanie społeczne nie powstaje nagle.

• Nie jest ono wywołane jednostkowym czynnikiem czy silnym zdarzeniem.

• Jest to proces długotrwały, narastający powoli i polegający na zwiększającej się dysproporcji między wymaganiami społecznymi a wywiązywaniem się z nich przez jednostkę.

To zakłócenie równowagi między jednostką, a środowiskiem zdaniem W. Wolta jest często spowodowane nieodpowiednimi względnie zbyt wysokimi wymaganiami otoczenia w stosunku do możliwości rozwojowych dziecka. Środowisko bądź nie zaspokaja potrzeb dziecka nie dostarczając tego, co jest mu potrzebne do normalnego rozwoju bądź stawia przed dzieckiem zadania zbyt skomplikowane, niemożliwe do wykonania na tym etapie rozwoju w jakim się znajduje.

Oprócz wychowania na jednostkę wpływają także procesy socjalizacji i inkulturacji. Nie ma zgodności do ich jednoznacznego rozumienia. Często używa się tych pojęć zamiennie. Pojęcie „socjalizacja” E. Durkheim wprowadził w 1910r. do literatury.

Socjalizacja – szerokie rozumienie tego terminu obejmuje zarówno „kształtowanie osobowości społecznej” lub nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych jak również wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją (S. Kowalski) a współcześnie inkulturacją lub enkulturacją.

Wg S. Kowalskiego „wchodzenie jednostki w kulturę i kształtowanie się jej osobowości społecznej” to 2 aspekty tego samego procesu rozpoczynającego się u małego dziecka od przyswojenia zachowań zgodnych z elementarnymi wymogami kultury i tworzenia odpowiadających im postaw osobowości. W obu przypadkach mamy do czynienia ze spontanicznym (niezamierzonym) przystosowaniem się społecznym i kulturowym, czyli włączeniem się jednostki w życie społeczne.

Natomiast socjalizacja w węższym rozumieniu to wpływ życia społecznego, czy po prostu proces oddziaływania społecznego na jednostkę a jednocześnie skutek tego wpływu w postaci zachodzących w niej zmian, także w sferze osobowości. Oczekuje się, iż w wyniku socjalizacji dzieci i młodzież staną się pełnowartościowymi członkami społeczeństwa (wpływy rodziny, szkoły, środowiska rówieśniczego).

Wąsko rozumiana socjalizacja jest:

• Procesem włączania jednostki w społeczeństwo.

• Umożliwiającym integrację z nim, czyli zaadoptowanie przyjętego w danym społeczeństwie sposobu myślenia i odczuwania.

• Oraz zgodę na obowiązujący w nim system wartości, łącznie z powszechnie głoszonymi tam opiniami, przekonaniami, wierzeniami, ideami.

Wywieranie wpływu odbywa się bezpośrednio lub pośrednio (jednostka może mniej lub bardziej świadomie ulegać wpływom środowiska albo się im przeciwstawiać).

Socjalizacja pierwotna – jednostka staje się częścią środowiska społecznego od wczesnego dzieciństwa (rodzice).

Socjalizacja wtórna – środowisko rówieśnicze.

Kilka faz rozwojowych w procesie socjalizacji:

1. Najwcześniejsza przypada na okres od urodzenia do 2-3r.ż. – faza przygotowawcza. W tym okresie podstawowym środowiskiem pod którego wpływem pozostaje zazwyczaj dziecko jest rodzina naturalna lub zastępcza albo zakład, w którym przebywa.

2. Druga faza – wiek przedszkolny. Uchodzi ona za fazę socjalizacji właściwej, w której wpływy socjalizujące zaczynają także obejmować środowisko rówieśnicze.

3. W trzeciej fazie wpływy te rozciągają się również na szkołę.

W kolejnych fazach zwiększa się krąg socjalizujących środowisk.

2 źródła socjalizacji:

1. Naturalne – oddziałujące poprzez wpływy rodzinne niezamierzone, wynikające z naturalnego życia rodziny oraz zamierzone skierowane na potrzeby rozwojowe dziecka i jego aktywność (zachowanie), a także pozarodzinne, nieformalne w postaci grup rówieśniczych i środowiska lokalnego.

2. Instytucjonalne będące skutkiem funkcjonowania w intencjonalny sposób instytucji edukacyjnych w tym także – środków masowej komunikacji oraz instytucji religijnych.

Określenie „socjalizacja” nie jest rozumiane w sposób jednoznaczny. Socjalizacja najogólniej pojmowana jest jako:

• Proces, w którym jednostka przyswaja sobie normy funkcjonujące w społeczeństwie.

• Uczy się ról społecznych.

• Przyjmuje system wartości danego społeczeństwa.

Chcąc określić jak przebiega proces socjalizacji należy ustalić jakie są role społeczne danej jednostki, jakie wynikają z niej zadania oraz czy są one należycie wykonywane. Podjęcie zadań wynikających z roli społecznej oraz ich sprawne wykonywanie świadczy o prawidłowym przebiegu socjalizacji.

Mechanizmy socjalizacyjne (na egz.):

1. Kontrola zewnętrzna (społeczna) – nacisk ze strony otoczenia i społeczeństwa na jednostkę:

- kontrola formalna (organizacje, instytucje, wymiar sprawiedliwości, policja, straż miejska),

- kontrola nieformalna:

• Opinia publiczna.

• Grupa znacząca (np. rówieśnicza).

• Grupa odniesienia.

1. Wpływ osób znaczących dokonuje się na drodze: jednostka – jednostka, jednostka – grupa (wzór osobowy, społeczny wzór osobowy):

1. Naśladownictwa:

- instrumentalne (zachowanie, wygląd, styl bycia),

- przystosowawcze (poglądy, przekonania, system wartości jest podzielany).

1. Identyfikacji (przypomina przystosowawcze, bardziej przyjęcie poglądów):

- stała (przejęcie norm, systemu wartości, poglądów, przekonań przez dłuższy czas)

- doraźna (przejęcie norm, systemu wartości, poglądów, przekonań np. podczas oglądania filmu, spektaklu, trwa krótko).

1. Kontrola wewnętrzna – to wszystko co stanowi ocenę własnej aktywności z punktu widzenia jej zgodności z ocenami społecznymi.

Wykład 4 – 20.03.2012r.

Inkulturacja (pierwszy posłużył się tym terminem Herskovits 1964) – przejmowanie przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń. Inaczej jest procesem uczenia się kultury lub wrastania w nią albo procesem kulturowego przystosowania (A. Reber).

Wskazuje ona na dostosowanie się ludzi do kultury, czyli całokształtu materialnego i duchowego dorobku ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Przez inkulturację rozumie się proces wchodzenia przez jednostkę w życie kulturalne danego społeczeństwa, czyli wrastanie w charakterystyczną dla niego kulturę. Dzięki temu procesowi jednostka staje się integralnym członkiem tego społeczeństwa i nosicielem jego kultury. To znaczy przystosowuje się do kultury, a szczególnie do uznawanych w niej zwyczajów tradycji i obrzędowości łącznie ze standardami czy normami kulturowymi (jest asymilacją dorobku kulturowego).

W porównaniu z socjalizacją jest więc pojęciem o węższym zakresie. Zakłada się nawet iż inkulturacja jest jednym z głównych mechanizmów socjalizacji (stanowisko takie nie jest powszechnie podzielane).

Wpływom inkulturacji podlegają wszyscy w różnym stopniu. Odgrywa ona doniosłą rolę także w rozwoju osobowości. Dzieje się tak dzięki procesom internalizacji (uwewnętrzniania) związanych z nią wartości kulturowych.

Internalizacja ta dopomaga wydatnie we wchodzeniu czy we wprowadzeniu w kulturę, czemu jednostka poddaje się na ogół mniej lub bardziej świadomie.

Inkulturacja:

• Proces wrastania w kulturę danego społeczeństwa sprawiający, że jednostka staje się integralnym członkiem tego społeczeństwa i nosicielem jego kultury.

• Proces wrastania w kulturę bądź kultury.

• Proces kulturowego przyrastania.

• Uczenie się kultury.

Rewalidacja – oddziaływanie zmierzające do przywrócenia pełni sił osobom osłabionym poważną chorobą lub urazem.

Rewalidacja inwalidów (rehabilitacja inwalidów) – ogół działań mających na celu przywrócenie osobom o sprawności ograniczone czasowo albo stale przez uraz czy chorobę możliwości prowadzenia normalnego trybu życia, tzn. samodzielności w zakresie aktywności fizycznej, umysłowej, społecznej, zawodowej, ekonomicznej.

Przebieg rewalidacji zależy od stopnia i rodzaju kalectwa, momentu jego wystąpienia, sytuacji rodzinnej i społecznej, cech osobowości jednostek.

Do szeroko rozumianej rewalidacji zalicza się także nauczanie i wychowanie dzieci z różnego rodzaju defektami i szkolenie zawodowe młodzieży kalekiej.

Wyróżnia się rewalidację:

• Leczniczą podstawową (osiąganie maksymalnej samodzielności w zakresie samoobsługi i lokomocji).

• Zawodową.

• Fizyczną.

• Psychiczną (psychoterapia).

• Społeczną.

Skuteczna rewalidacja jest zazwyczaj dziełem zespołu specjalistów, w skład którego wchodzą – lekarz psycholog, asystent społeczny, fizyko – i fizjoterapeuta, pedagog, pielęgniarka, doradca zawodowy.

W procesie rewalidacji konieczny jest aktywny udział samego pacjenta.

Reedukacja – działalność zmierzająca do całkowitego lub częściowego przekształcenia postępowania człowieka i jego osobowości podejmowana w przypadku występowania zakłóceń w jego społecznym funkcjonowaniu.

Reedukacja (W. Okoń) – działalność polegająca na przekształcaniu uprzednio wytworzonych i utrwalonych wiadomości, sprawności, motywów, zainteresowań, poglądów, przekonań i postaw, niekiedy proces przekształcania całej osobowości człowieka.

Potrzeba reedukacji pojawia się wówczas, gdy wychowanie rodzinne czy wpływy środowiska okazały się dostatecznie silne, a przy tym rozbieżne z celami wychowania realizowanego przez szkołę (instytucję opiekuńczo – wychowawczą). Jeżeli zachowanie jednostki pozostaje w niezgodzie z normami prawnymi to reedukację przeprowadza się za pomocą środków penitencjarnych.

Ponieważ wychowanie resocjalizujące jest odwracaniem niekorzystnych zmian osobowości i zachowania, zaistniałych w procesie wykolejenia, toteż zakres tych zmian określa co i w jakim stopniu będzie celem oddziaływania.

Przyjmując koncepcję wykolejenia jako układu postaw antagonistyczno – destruktywnych dajemy wyraz przekonaniu, że postawy te są przedmiotem oddziaływań wychowawczych.

Resocjalizacja i wykolejenie wyjaśniane są przez Cz. Czapówa i S. Jedlewskiego w terminale teorii uczenia się.

Nastawienia antagonistyczno – destruktywne, jak i wynikające z nich zachowania przestępcze mają charakter nabyty, wyuczony dzięki procesom wzmocnienia. Jeśli nastawienia te są wyuczone to możliwe jest ich oduczenie.

W tym sensie resocjalizowanie jest reedukacją:

• Obejmującą reformowanie tego co w psychice jest niepożądane.

• A także tworzenie nowego, które w wyniku zaniedbań jeszcze nie zaistniało oraz

• Wzmocnienie tego co jest pozytywne lecz jeszcze słabe.

Proces reedukacji to proces przewarunkowania, dzięki któremu ustępują reakcje niepożądane a na ich miejsce zostają wytworzone nowe, wzbudzone przez te same bodźce, które dotychczas prowokowały reakcje negatywne. Operując regułami uczenia się można redukować nie tylko zachowania, ale również nastawienia poznawcze i motywacyjne, czyli centralny system integracji psychicznej.

Przyczyny nieprzystosowania społecznego:

1. Endogenne (podmiotowe) – czynniki natury biologicznej, psychologicznej, medycznej, fizjologicznej – tkwiące w jednostce (czynniki biopsychologiczne).

2. Egzogenne (przedmiotowe) – czynniki socjalne, kulturowe, polityczne – na zewnątrz. Grupa czynników społecznych pochodzących z zewnątrz, które mają swój początek w szkodliwych wpływach środowiska i wadliwym z punktu widzenia rozwoju dziecka procesie wychowawczym.

Najwięcej kłopotów sprawiają dzieci, o których łatwo wydać opinię. Często nie stwierdza się żadnych uszkodzeń układu nerwowego. Wychowawcy szukają przyczyn w dziecku. Psychologowie i neuropsychiatrzy w środowisku i procesie wychowawczym. Takie podejście jest niewłaściwe – trudni rodzice mają trudne dzieci, a źli nauczyciele złe dzieci.

Organiczne uszkodzenia OUN:

1. Ze względu na obszar uszkodzonej tkanki: ograniczone, rozlane.

2. Ze względu na okres zadziałania czynnika uszkadzającego.

3. Ze względu na przyczynę pochodzenia zakaźnego, toksycznego, urazowego.

Ad. 2

• Na komórkę rozrodczą: przewlekły alkoholizm, narkomania lub upojenie alkoholowe w chwili poczęcia, praca w warunkach promieniowania, w wysokich temperaturach (laptopy), w polu elektromagnetycznym (komórki, mikrofale, komputery).

• Na zarodek i płód:

- embriopatie wirusowe (różyczka, grypa),

- embriopatie aktyniczne (RTG,USG),

- embriopatie toksyczne (alkohol, leki – talidomid, narkotyki).

FAS – alkoholowy zespół płodowy – jest zespołem umysłowych i fizycznych zaburzeń, które mogą wyrażać się jako opóźnienie umysłowe, dysfunkcje mózgu, anomalie rozwojowe, zaburzenia w uczeniu się i zaburzenia psychologiczne. Fas jest skutkiem działania alkoholu na płód w okresie prenatalnym. Alkohol powoduje więcej szkód niż marihuana, kokaina, heroina. Obniżony IQ, zaburzenia uwagi i zdolności uczenia się, wady serca, dysfunkcje mózgu. Na świecie rodzi się więcej dzieci z FAS niż z zespołem Downa. W USA rodzi się ponad 5tys dzieci, a 35-50tys ma inne zaburzenia alkoholowe.

Wykład 5 – 27.03.2012r.

Diagnoza FAS:

- charakterystyczne rysy twarzy,

- mała waga urodzeniowa,

- dysfunkcja OUN,

- wywiad potwierdzający narażanie na działanie alkoholu w życiu płodowym.

Charakterystyczne rysy twarzy (widoczne u młodszych dzieci, między 2-10r.ż.):

- zmarszczka kącika oka,

- małe, szeroko rozstawione oczy,

- płaska środkowa część twarzoczaszki,

- brak rynienki podnosowej,

- cienka warga górna,

- mały obwód główki,

- krótki, zadarty nos,

- małożuchwie.

Dzieci te rodzą się z bardzo niską wagą urodzeniową i z trudem przybierają na wadze. Mogą wystąpić u nich wady serca, anomalie dotyczące serca, uszu, oczu, wątroby, stawów. Najgroźniejsze cechy FAS to subtelne objawy uszkodzenia układu nerwowego będące rezultatem narażenia na działanie alkoholu w życiu płodowym.

Symptomy FAS:

- deficyty uwagi, deficyty pamięci, nadpobudliwość, trudności z przyswojeniem pojęć abstrakcyjnych (matematyka, czas, pieniądze),

- niezdolność do samodzielnego rozwiązywania problemów, trudności w uczeniu się na błędach, trudności w ocenie, słaba kontrola impulsów, nieumiejętność oceny sytuacji, niedojrzałe zachowanie.

Mózg osoby narażonej na działanie alkoholu w życiu płodowym ma trudności z:

• Gromadzeniem informacji.

• Wiązaniem nowych informacji z posiadaną wiedzą.

• Pamięcią krótką.

• Wykorzystaniem informacji.

• Myśleniem abstrakcyjnym.

• Myśleniem przyczynowo – skutkowym.

• Wyobraźnią (nie potrafią wyobrazić sobie tego, czego nie doświadczyły, uogólnieniem – brakuje im plastyczności w procesie myślenia).

• Czasem – poczuciem czasu, godziny.

• Konflikt serologiczny (endogenne).

• Toksoplazmoza wrodzona i inne zakażenia płodu.

• Awitaminozy (witamina z grupy B, zwłaszcza kwas foliowy) i niedożywienie organizmu matki w czasie ciąży, a tym samym płodu.

• Anemizacja płodu (niski poziom hemoglobiny).

• Z powodu zaburzeń w krążeniu występujących u płodu.

• Z powodu zaburzeń w krążeniu występujących u matki.

Na świecie ok. 15% to osoby niepełnosprawne, a w Polsce jest ich 14%.

Choroby genetyczne:

1. Jednogenowe.

2. Chromosomowe.

3. Mitochondrialne.

4. Wieloczynnikowe.

Ad.1

Mukowiscydoza – przyczyną jest mutacja genu CFTR (1987) – patologia śluzu. 1 na 2 tys.urodzeń (niewydolność trzustki, wątroby, układu oddechowego – płuc i oskrzeli, niepłodność).

Ad.2

Chromosomowe – w 2000r. opisano pełną sekwencję – człowiek ma 30tys. Genów – 23 pary chromosomów.

Abberacje chromosomów – nieprawidłowe układy chromosomów, promieniowanie, martwe urodzenia 1:200 urodzeń, zespół Downa 1:600 urodzeń (21 para chromosomów).

• Infekcje (zapalenie opon mózgowych).

• Urazy mechaniczne.

• Zaburzenia przemiany materii różnego pochodzenia, np. polimuksacharydozy.

• Choroby dziedziczne 25%.

Ryzyko w przypadku siły mutacji 3-5% żywo urodzonych dzieci z chorobami dziedzicznymi.

Co 40-te młode, zdrowe małżeństwo ma chore dziecko.

Ad.3

Mitochondrialne – kwas DNA – mutacje.

DNA – lata 90.

Niedobory energii, zanik nerwów, obniżone napięcie mięśniowe, nieprawidłowe ustawienie gałek ocznych, płaty czołowe i ciemieniowe uszkodzone.

Ad.4

Wieloczynnikowe – wrodzone wady rozwojowe powstają w czasie życia płodowego 15-90 dni (okres organogenezy).

Czynniki teratogenne (mikrofale, pole magnetyczne):

• Fas 1:1000,

• Wirusy.

• Przepuklina oponowo – rdzeniowa (1:1000).

• Sezonowość – poczęcia wiosenne i jesienne (kwas foliowy dodawany do mąki, soli).

• Mikrouszkodzenia OUN.

• ADHD – choroba wieloczynnikowa – podłoże genetyczne i środowiskowe, 50% dziedziczne.

Hipoteza obecnie, że jest raczej ona jednogenowa (receptory w mózgu, neuroprzekaźnik: dopamina i noradrenalina).

Czynniki działające na dziecko w okresie porodu:

• Bezpośrednie urazy czaszki.

• Wylewy śródczaszkowe spowodowane urazem.

• Zaburzenia w krążenia w chwili porodu.

• Owinięcie pępowiny wokół szyi dziecka.

• Poród pośladkowy.

• Zachłyśnięcie wodami płodowymi.

• Porody kleszczowe, porody vacum, bezbolesne.

PUM – porodowe uszkodzenie mózgu:

• Wylewy krwi różnej wielkości do mózgu.

• Zastój żylny (rzadziej tętniczy) i związana z nim ischemia (niedokrwienie miejscowe),

• Niedotlenienie mózgu w następstwie zamartwicy.

• Bezpośrednie zniszczenie różnych okolic mózgu na skutek mechanicznego urazu.

• Zmiany obrzękowe towarzyszące wymienionym zaburzeniom.

Przebyte urazy porodowe mózgu są niebezpieczne, często rzutują w sposób zasadniczy na osobowość danej jednostki, na całe życie. U osób takich obserwuje się niekiedy nieznaczne zaburzenia charakteru, ciężkie zespoły psychopatyczne, czasem wybitne, choć jednokierunkowe zdolności, a czasem ciężkie niedorozwoje.

Dzieci z przebytym uszkodzeniem mózgu, także dużo trudniej dostosują się do środowiska, wpadają w częste konflikty z otoczeniem i są znacznie bardziej podatne na bodziec nerwicotwórczy.

Wg N. Staniszewskiej dzieci z przebytym PUM zdradzają 3 rodzaje zaburzenia:

1. Dzieci takie ujawniają niepokój ruchowy i podniosły nastrój oraz skłonności do fantazjowania.

2. Małą ruchliwość, apatyczność, pełne lęku, źle sypiają i bardzo łatwo się męczą.

3. Nierówność w zachowaniu się, obok nadmierne ruchliwości występują okresy apatii i bezczynności.

Niektóre tendencje do zaburzeń mogą samoczynnie cofnąć się.

Wskazówki:

• Nie należy spieszyć się z decyzją uznania dziecka za niedostosowane, lecz cierpliwie czekać na rozwój sytuacji.

• Dzieci z symptomami zaburzeń otoczyć specjalną opieką i ochroną przed stresami, zwłaszcza w edukacji domowej i szkolnej.

• Nadużywanie antybiotyków – obniżenie naturalnej odporności.

• Poziom cukru (hipoglikemia – zbyt niski poziom cukru – zachowania aspołeczne, agresywne, stosowanie przemocy. Napady zadowolenia, złości, gniewu, agresji wyrażającej się biciem, kopaniem czy niszczeniem przedmiotów).

• Hiperglikemia – zbyt wysoki poziom cukru we krwi: senność, apatia, bierność. Może dojść do śpiączki cukrzycowej.

• Niedobór Wit B3 i B6, B9 – zachowania agresywne i przestępcze.

Wykład 6 – 29.05.2012r.

Stadia i typologie nieprzystosowania społecznego (egz).

Stadia nieprzystosowania społecznego – wg Cz. Czapówa istnieją 3 zasadnicze etapy wykolejenia społecznego:

1. Stadium pierwsze – charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej (p. afiliacji). Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami, nie przejawia cierpliwości do ich ukończenia.

2. Stadium drugie – wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby emocjonalne i społeczne poza domem. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagary.

3. Stadium trzecie – wiąże się z autonomicznością działalności antyspołecznej (antagonistyczno – destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązywania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym.

Typologia nieprzystosowania społecznego wg Cz. Czapówa (egz). 3 zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na 3 różne czynniki etiologiczne:

1. Zwichnięta socjalizacja – jest efektem stosowania niewłaściwych, szkodliwych dla dziecka technik wychowawczych, zaniedbania pedagogicznego i społecznego, odrzucenia emocjonalnego dziecka w jego wczesnych stadiach rozwojowych. Występują tu niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (niewłaściwa opieka rodzicielska lub jej brak).

2. Demoralizacja – występuje wówczas, gdy dziecko prawidłowo socjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowywane (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z przewartościowaniem (porzuceniem) wartości tradycyjnych i niedostatecznie silnym przyswojeniu nowych lub odrzuceniu i kontestowaniu wszelkich wartości.

3. Socjalizacja podkulturowa – jest odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (społeczeństwa jako całości). Socjalizacja jednostki przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych – nabywanie wzorów zachowania, ale w konsekwencji prowadzi do konfliktu jednostki z szerszą zbiorowością społeczną ze względu na treści norm i wzorów przyswojonych w obrębie danej podkultury. Jednostka popada w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną, podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy przestępcze.

Typologia nieprzystosowania społecznego wg H. Sullivana i Grantów.

Kryterium wyróżniającym poszczególne formy zachowania nieprzystosowawczego jest jakość stosunków interpersonalnych jednostki z osobami z najbliższego otoczenia społecznego.

1. Aspołeczni – to jednostki postrzegające inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji. Nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie, dlatego w sytuacji niepewności lub nawet lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją antyspołeczną. Innymi osobami interesują się jedynie w sensie instrumentalnym jako przeszkodami lub ułatwieniami w realizacji własnych, egoistycznych celów. Działają dość impulsywnie, dlatego nie są w stanie w pełni kontrolować efektów własnego zachowania.

2. Konformiści – są jednostkami, które na frustrację własnych potrzeb reagują nadmierną uległością w stosunku do osób je frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Takie zachowanie spełnia funkcje czysto instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród, poprzez utajenie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje z własnymi przekonaniami i upodobaniami.

3. Neurotycy – są to jednostki, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór i wartości nakazujących im postępowanie akceptowane społecznie. Jednak przeżywają nieustanny lęk, iż nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności. Dlatego jako reakcje na tę sytuację nie niemocy pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie. Najczęściej reagują wycofaniem, ucieczką, ale możliwa jest też agresja – w myśl zasady – najlepszą obroną jest atak.

Typologia Achenbada. Wyróżnił 2 podstawowe rodzaje zachowania:

1. Internalizacyjne.

2. Eksternalizacyjne.

Podstawą wyróżnienia tych typów jest siła wewnętrznej kontroli, co bezpośrednio wiąże się z internalizacją norm społecznych, a więc z procesem przystosowania i podatnością na wpływy wychowawcze, terapię i resocjalizację

Ad 1

Zachowania internalizacyjne są to zachowanie nadmiernie kontrolowane. Nadmierną kontrolę można porównać do represyjnego superego, które wg Freuda prowadzi do nerwicy lub nadmiernej reaktywności wynikającej z obniżonego progu wrażliwości. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do głębokiej internalizacji wszelkich norm społecznych i antycypowanych, niekorzystnych konsekwencji w sytuacjach nowych, zadaniowych, konkurencyjnych, społecznych ekspozycji i wszelkiego nacisku ze strony autorytetów, grupy i instytucji.

Następstwem nadmiernej kontroli jest ostrożność, wycofanie, czemu towarzyszy lęk i bojaźliwość, a następnie depresja i poczucie bezsensu.

Dzieci internalizacyjne:

- bojaźliwie przestrzegają wszelkich zakazów,

- są raczej ofiarami niż agresorami,

- podlegają marginalizacji,

- są odrzucane przez rówieśników.

Najczęściej nie są dostrzegane przez wychowawców, a tym samym nie są obiektem wczesnej profilaktyki i terapii.

W drugiej perspektywie prowadzi to do:

- introweryzacji osobowości,

- przewlekłej depresji i różnych chorób psychicznych, łącznie ze schizofrenią (wiele badań wskazuje, że choroby te swoją genezą sięgają okresu adolescencji).

Ad 2

Zachowania eksternalizacyjne – zachowanie niekontrolowane lub słabo kontrolowane.

Istotą tych zachowań jest:

- agresja,

- przeciwstawianie się i opór (czynny) wobec otoczenia,

- impulsywność,

- destruktywność,

- przejawy osobowości antyspołecznej.

Źródłem tych przejawów jest słaba kontrola, co w przeciwieństwie do zachowań internalizacyjnych oznacza „rzutowanie na zewnątrz” przeżywanych problemów. A więc nie występuje tutaj tłumienie przeżyć i spychanie ich do podświadomości lub przewlekłego analizowania myśli, impulsów i wyobrażeń niezgodnych z oczekiwaniami moralnymi. Wszystkie te problemy są „rzutowane na zewnątrz” i wyrażają się w formach nieaprobowanych i szkodliwych dla innych, przez co jednostka zyskuje rozładowanie, uwolnienie się od negatywnych napięć.

„Rzutowanie na zewnątrz” jest rozwiązaniem problemu jednostki, przynosi jej korzyści i uznanie, jest sposobem łatwym, dostępnym dla wszystkich. Nagradzający efekt „rzutowania” decyduje o utrwalaniu nie aprobowanych społecznie zachowań, co oznacza brak zinternalizowania norm społecznych, standardów i zakazów.

Zaburzenia i braki w internalizacji występują przede wszystkim w przypadku dzieci ze środowisk spatalogizowanych, gdzie normy moralne są zastępowane normami podkulturowymi i przestępczymi a te są zawsze łatwiejsze do przyswojenia, gdyż nie wymagają wysiłku i odraczania gratyfikacji a więc są dla dziecka atrakcyjne.

W ten sposób słaba kontrola inspiruje proces przyswajania agresji zgodnie z prawami społecznego uczenia się.

Siła kontroli jest właściwością pierwotną, wrodzoną. Kontrola ( zbyt słaba lub zbyt silna) wyznacza kierunek i typ zaburzeń – internalizacyjny lub eksternalizacyjny. Jednak o pełnym kształcie i treści symptomów tych zaburzeń decydują warunki środowiskowe i doświadczenia jednostki. Dlatego zachowania eksternalizacyjne są traktowane jako wyuczone. Jednostka tego typu, zwłaszcza agresywna, w odróżnieniu od typu internalizacyjnego wyrządza szkodę przede wszystkim innym ludziom, a nie sobie samej. Zachowania eksternalizacyjne chociaż pod względem moralnym przedstawiają się wyjątkowo niekorzystnie to równocześnie mogą być oduczone. Terapia i resocjalizacja jednostek eksternalizacyjnych daje większe szanse.