GENEZA REFORMACJI I JEJ ZASIĘG:
Temat mojej pracy brzmi „Reformacja, kontrreformacja, tolerancja w Polsce”. Jej celem jest przedstawienie genezy i zasięgu ruchu reformacyjnego na terenach Rzeczypospolitej, wskazanie na najważniejsze czynniki, które bezpośrednio wpłynęły na jego rozpowszechnienie i zarysowanie sytuacji jaka wykształciła się w Polsce pod koniec XVI.
Początek swojej pracy poświęciłam terminologii pojęcia reformacji, krótko zarysowałam przebieg ruchu w Europie w XVI w. by następnie przejść do omawiania właściwego mi problemu, mianowicie przebiegu procesu Reformacji w Polsce do 1551 roku. W pierwszej części swojej pracy omówiłam sytuację w Rzeczypospolitej przed rozpoczęciem ruchu, następnie próbowałam wyjaśnić przyczyny jego popularności w kraju. W kolejnej części ukazałam czynności podejmowane przez głowę państwa i biskupów w celu zwalczania nowych poglądów napływających z Europy. Następnie omówiłam zasięg wpływu kalwinizmu, luteranizmu, arianizmu i braci polskich na terenach Rzeczypospolitej. Ostatnim elementem rozważań była sytuacja religijna w kraju pod koniec XVI wieku.
Do rozważań przydatna okazała się literatura Stanisława Litaka „Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej’’, Janusza Tazbira „Państwo bez stosów. Szkice z dziejów tolerancji w Polsce w XVI i XVII w.” i Tadeusza Wojaka „Szkice z Dziejów Reformacji w Polsce XVI i XVII wieku”.
Reformacja- ruch religijny, społeczny i polityczny w Europie w XVI w., który doprowadził do rozłamu w kościele katolickim i powstania wyznań protestanckich.1
Uczeni katoliccy z dużymi oporami przyjmowali wypracowaną przez historiografię terminologię reformacji. Termin ten od schyłku średniowiecza był i jest różnie rozumiany. Początkowo oznaczał reformę kościoła w głowie i członkach („In capite et membris”). Tak go też rozumieli Marcin Luter i Filip Melanchton, którzy początkowo dążyli nie do rozbicia, lecz do reformy Kościoła. Termin ten nabrał innego znaczenia, gdy Luter walcząc o reformę instytucji kościelnej przekroczył ramy ortodoksji rzymskiej. Od 2 poł. XIX wieku na określenie zmian w chrześcijaństwie zachodnim w XVI w. używa się terminu reformacji obok dwóch innych: reformy katolickiej i kontrreformacji.2
Ruch reformacyjny w Europie został zapoczątkowany w Niemczech przez Marcina Lutra w celu podniesienia poziomu moralności kleru w Kościele katolickim. Przeciwstawiano się odpustom, symonii (kupowaniu urzędów), nikolaizmowi (nieprzestrzeganiu zasad przez duchownych, np. zasad celibatu), nepotyzmowi (faworyzowaniu krewnych), powiększaniu dóbr kościelnych czy wojnom między przedstawicielami kleru. 31 października 1517 roku Luter umieścił na drzwiach kościoła w Wittenberdze 95 tez, w których przedstawił propozycje uzdrowienia sytuacji w Kościele. Tę datę historycy powszechnie uznają za początek reformacji. Marcin Luter głosił między innymi że zwierzchnikiem Kościoła jest Bóg, podstawą zbawienia jest wiara, jedynym źródłem wiary jest Pismo Święte, które każdy może swobodnie interpretować, uznawał liturgię uproszczoną w języku narodowym, głosił zniesienie celibatu i niewoli, zachowanie 2 sakramentów: chrztu i komunii udzielanej pod 2 postaciami i odrzucał kult świętych. W 1520 r. papież Leon X wydał bullę potępiającą jego nauki, jemu samemu zaś nakazywał pokutę i spalenie tez. W odpowiedzi Luter spalił bullę papieską, za co został obłożony ekskomuniką, a w 1521 r. Karol V skazał go na banicję. Z czasem chłopi niemieccy wybrali własnego przywódcę, Tomasza Münzera, który połączył reformację w Kościele z ruchem społecznym, głosząc wspólną własność, negował stosunki feudalne w Niemczech, odrzucał chrzest dzieci, ołtarze, obrazy i budynki sakralne. W następnych latach doszło do wojen domowych w Niemczech. Ich zakończeniem był pokój w Augsburgu w 1555 roku, który potwierdzał podział religijny Rzeszy Niemieckiej. Stwierdzał, że ma obowiązywać zasada Cuius regio, eius religio, czyli czyja władza tego religia. Tym samym to władca decydował o wyborze katolicyzmu lub luteranizmu dla swoich poddanych.
We Francji reformatorem był Jan Kalwin. W 1536 roku w Bazylei wydał dzieło Institutio Christianae Religionis, w którym umieścił swoje tezy: teorię o predestynacji, czyli z góry przesądzonym przeznaczeniu jednych ludzi do nieba, a drugich na potępienie, praca obowiązkiem każdego człowieka, rezygnacja z przyjemności, likwidacja zakonu i celibatu, likwidacja wszystkich sakramentów poza chrztem i komunią (komunia pod 2 postaciami) i kultu świętych oraz zakaz małżeństw. Wyznanie kalwińskie nie zostało przyjaźnie przyjęte we Francji, władcy próbowali doprowadzić do wytracenia innowierców rozpoczynając wojny religijne zakończone ostatecznie w 1598 roku podpisaniem edyktu w Nantess, gwarantującym: zupełną wolność wyznania dla hugenotów w całej Francji, ograniczoną wolność kultu religijnego, zakaz kultu w Paryżu i 5 mil od stolicy, pełnię praw politycznych i obywatelskich dla protestantów, 200 miejsc bezpieczeństwa na 8 lat dla hugenotów oraz specjalne dla nich sądy. Kolejno pojawili się reformatorzy w Szwajcarii (Ulrich Zwingli), Niderlandach i w Anglii.3
Ruch reformacyjny nie ominął również Rzeczpospolitej, która w XVI-XVIII w. była krajem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym a największe wpływy posiadał kościół rzymskokatolicki. Polska była krajem tolerancyjnym, co wynikało z sytuacji Rzeczypospolitej jako kraju niejednolitego etnicznie i wyznaniowo, gdzie od wieków zamieszkiwali m.in. Żydzi, ludność prawosławna (Kresy Wschodnie), wyznawcy kalwinizmu (Litwa, Małopolska, Wielkopolska), luteranie (Toruń, Gdańsk, Wrocław, północna i zachodnia Polska), Ormianie (Ruś Halicka, Kijów, Lwów), Bracia Czescy (Raków, Leszno, Poznań) i in.. Inną przyczyną była słaba władza królewska i mocna pozycja magnaterii w systemie monarchii elekcyjnej.
Przyczyny rozpowszechnienia się w Polsce Reformacji były różnorodne. Tkwiły one, podobnie jak w innych krajach, lecz z uwzględnieniem specyfiki polskiej w rozbudzonym indywidualizmie polskiej elity humanistycznej, w głębokim kryzysie instytucji kościelnych oraz w braku odpowiedzi ze strony duchowieństwa na zwiększające się potrzeby religijne coraz bardziej uświadomionej części społeczeństwa, jak również w stosunkach politycznych, społecznych i wyznaniowych Polski i Litwy w pierwszej połowie XVI w. W tym czasie podjęto krytykę funkcjonowania władzy kościelnej, zapoczątkowaną w krakowskim środowisku uniwersyteckim już w końcu XIV w. i kontynuowaną w XV w. przez teologów koncyliarystów. Krytyka ta miała uzasadnienie w stosunkach panujących w tym czasie w Kościele polskim. Dostrzegano również w Polsce konieczność reformy Kościoła. Tradycyjna, słabo podbudowana dogmatycznie religijność polska nie wytrzymała próby zetknięcia z dynamicznie rozwijającymi się nowymi wyznaniami, głoszącymi atrakcyjne hasła powrotu do „czystej ewangelii i szczerego słowa Bożego”.
Szesnastowieczny episkopat polski składał się ze zdolnych dyplomatów oraz ludzi o wysokiej nieraz kulturze humanistycznej, lecz mało zaangażowanych w sprawy religijne, nierzadko ignorantów religijnych. W pewnym stopniu był to rezultat polityki kościelnej Jagiellonów i królowej Bony Sforzy , którzy zgodnie z duchem epoki na mocy specjalnych przywilejów papieskich dobierali sobie biskupów i prałatów bardziej z punktu widzenia interesów własnych i państwa niż interesów Kościoła. Biskupi polscy wchodzili do senatu, byli doradcami króla, niektórzy z nich pełnili wysokie urzędy państwowe. Każda zmiana na stolicy biskupiej była sprawą nie tylko kościelną, ale również państwową. Główne zarzuty jakie stawiano wobec Kościoła Polskiego to: brak, poza wąską elitą gruntownego wykształcenia teologicznego wyższego kleru, brak wysiłków zmierzających do podniesienia poziomu intelektualnego niższego duchowieństwa, niski poziom moralny w ogóle duchowieństwa jak i pogoń za beneficjami, zeświecczenie i zmaterializowanie wyższego kleru. Głęboki kryzys ogarnął zakony, wielu użytkowników beneficjów kościelnych nie miało święceń kapłańskich, istniały duże różnice między bogatym duchowieństwem wyższym a ubogim klerem niższym, którego wzrost nastąpił u schyłku średniowiecza, podatnym na wszelkie wpływy zewnętrzne. To trudne położenie kościoła wykorzystało kościelne środowisko krakowskie dla kapituły krakowskiej na synod prowincjonalny piotrkowski w 1551 r. Marcin Kromer , Piotr Myszkowski i Stanisław Górski ostro krytykowali świeckie, wyższe i niższe oraz zakonne duchowieństwo polskie.
Stosunki polityczne i społeczne również stwarzały sprzyjający klimat dla rozwoju Reformacji. Był to okres walki średniej szlachty z królem, magnaterią, duchowieństwem, nawet z mieszczaństwem o jej dominującą pozycję w państwie. Jedną z cech tego ruchu był w Koronie antyklerykalizm, w Wielkim Księstwie Litewskim nie było konfliktów między klerem a społeczeństwem. Większe znaczenie miała możliwość przywrócenia jedności na gruncie Reformacji wyznaniowej .
W rozwoju ruchu reformacyjnego poważną rolę odgrywała skupiona w północnych i zachodnich rejonach kraju mniejszość niemiecka, masowo przechodząca na luteranizm. Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój reformacji w Polsce byli przebywający na uniwersytetach niemieckich i innych uczelniach zagranicznych studenci polscy, słuchający wykładów samych przywódców luteranizmu czy kalwinizmu, których pisma przywozili ze sobą do kraju.
Radykalne poglądy religijne, nieco zbliżone do luteranizmu znane były w środowiskach polskich jeszcze przed wystąpieniem Marcina Lutra. Biernat z Lublina w 1515 r. głosił, że jedyną i pewną podstawą chrześcijaństwa jest Ewangelia. Reformacja trafiła więc w Polsce na grunt częściowo przygotowany. Pierwsze jej wpływy można zaobserwować już w parę lat po wystąpieniu Lutra w Niemczech.. Od początku przeciw szerzeniu się nowych poglądów religijnych ostro zareagował Zygmunt I Stary wydając w 1520 r. w Toruniu antyreformacyjny dekret, w którym zakazywał pod karą konfiskaty dóbr i banicji sprowadzania i rozpowszechniania w Polsce pism luterańskich. W obliczu niepowodzenia owego edyktu, widząc iż pisma luterańskie rozchodzą się w kraju jawnie wydał w 1523 roku drugi edykt, w którym groził karą śmierci na stosie i konfiskatą dóbr tym wszystkim, którzy odważyliby się przyjmować lub szerzyć poglądy Lutra czy innych reformatorów religii albo rozpowszechnialiby ich dzieła. Ponadto wyznaczone przez króla osoby duchowne i świeckie miały w razie potrzeby przeprowadzać rewizje w domach prywatnych . Wszystkie druki wydane w kraju lub sprowadzone z zagranicy miały być poddane cenzurze rektora Akademii Krakowskiej. Edykty królewskie z lat 1534 i 1540 zakazywały pod karą śmierci i konfiskaty majątku studiów na różnowierczych uniwersytetach zagranicznych. Te surowe zakazy stanowiły jednak zbyt duże ograniczenie zagwarantowanej przywilejami wolności szlacheckiej i nie były nigdy egzekwowane w całej rozciągłości. Szlachta wysuwała również zastrzeżenia co do ich prawomocności odwołując się do uchwał z 1505 i 1538 r. mówiących iż tylko sejm ma władzę prawodawczą. W 1543 r. na sejmie krakowskim część zakazów zostało uchylonych. Stanowisko szlachty popierali nawet sami biskupi, zaprzestając powoływania się w walkach na wyżej wymienione dekrety.
Król polski w 1525 r. zawarł traktat z luterańskimi Prusami i oficjalnie zaakceptował sekularyzację państwa krzyżackiego. W związku z tym zależało mu by w opinii europejskiej nie uchodził za władcę popierającego luteranizm, co wpłynęło na jego zdecydowane przeciwstawienie się rewolcie na tle społeczno-religijnym wybuchłej w Gdańsku w 1525 r. Zygmunt Stary domagał się od papieża zwołania soboru powszechnego, który ustosunkował by się do Reformacji i reformy kościelnej. Na skutek takiej postawy króla reformacja nie mogła rozwijać się zbyt jawnie, choć jej wpływy głęboko nurtowały społeczeństwo i przenikały zwłaszcza do elity religijnej i politycznej kraju.4
Z pewnym opóźnieniem do przeciwdziałania Reformacji przystąpili biskupi. W 1523 r. prymas Jan Łaski zwołał synod łęczycki, w czasie którego ogłoszono bullę potępiającą naukę Lutra, a wszystkim jego zwolennikom zagrożono ekskomuniką i utratą majątku. Kolejny synod łęczycki zwołany w 1527 roku domagał się m.in. zastosowania inkwizycji kościelnej przeciw luteranom. Nakazywał również by biskupi angażowali kaznodziei do właściwego wyjaśniania prawd wiary w otoczeniu króla i wśród ludu. Synod z 1542 r. prymasa Piotra Gamrata położył nacisk na kontrolę bibliotek, szkół, nauczycieli oraz na obronę atakowanej przez szlachtę jurysdykcji kościelnej. Odwoływał również do kraju młodzież polską studiującą w Wittenberdze. Nie wszystkie postanowienia synodów mogły być wprowadzane w życie, dlatego przełomowe znaczenie miał zwołany w 1551 r. przez prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego synod prowincjonalny piotrkowski. Główną rolę odegrał w nim biskup Stanisław Hozjusz, który gotów był bronić starego Kościoła. Na zebranym synodzie zażądano od zebranych biskupów specjalnego wyznania wiary, które obejmowało Credo, naukę o sakramentach, Kościele, papieżu i zakonach ułożone przez Hozjusza. Synod zobowiązał biskupów do wszczęcia procesów przeciwko osobom podejrzanym o herezję. Co ważniejsze, powierzono Hozjuszowi opracowanie katolickiego wyznania wiary.
Pomimo tych działań Reformacja coraz bardziej przenikała na tereny Rzeczypospolitej, czasami za pośrednictwem samych duchownych, a zwłaszcza zakonnych. Ruch ten ujawnił się z całą mocą po 1544 r. wraz z osłabieniem działań króla zwalczających Reformację.
Luteranizm przenikał do Polski i na Litwę głównie ze Śląska, Brandenburgii, Pomorza Zachodniego, Prus Książęcych i z Inflant. We Wrocławiu w 1519 r. rozpoczęto drukowanie pism Lutra, a w 1525 r. wydano luterański katechizm z jego przedmową. W ciągu XVI w. większość kościołów diecezji wrocławskiej zamieniona została na zbory luterańskie. Wrocław stał się jednym z ważnych centrów druku i kolportażu książek luterańskich, obejmującym swym zasięgiem również Wielkopolskę, południowo- zachodnią Małopolskę, Kraków, a także w niewielkim stopniu Mazowsze. Założona w 1541 r. przez księcia Albrechta luterańska szkoła na Królewcu, przekształcona w 1544 r. w uniwersytet, stała się ważnym centrum propagandy luteranizmu w Polsce i na Litwie. Luteranizm przyjmowało przede wszystkim mieszczaństwo oraz pewien odsetek szlachty, zwłaszcza wielkopolskiej i pruskiej, bądź pochodzenia niemieckiego lub bliżej związaną z kulturą niemiecką. W okolicach Oświęcimia na luteranizm przeszli nawet chłopi, koloniści niemieccy podobnie jak na Śląsku Cieszyńskim koloniści polscy.
Silne wpływy luteranizmu widoczne były również w Krakowie, gdzie miał miejsce silny antykościelny ruch szlachty małopolskiej . Usuwano z kościołów duchownych katolickich i oddawano je w ręce ministrów, eliminując z nich to, co katolickie. Stopniowo szlachta małopolska coraz bardziej zwracała się ku genewskiemu nurtowi Reformacji. Z nauką Kalwina blisko związany był bratanek prymasa Jana Łaskiego Jan Łaskiprzebywający na emigracji. W latach 40 Reformacja szerzyła się także w środowisku duchowieństwa, mieszczan krakowskich oraz wśród okolicznej szlachty. Początkowo ukrytym, z czasem jawnym krzewicielem idei reformacyjnych był bibliotekarz królewski i poeta, Andrzej Trzecieski Starszy, spowiednik królowej Bony Franciszek Lismanini, intelektualiści w Krakowie, Feliks Krzyżak, który pociągnął za sobą duchownych i szlachtę. W połowie XVI w. bardzo ważny ośrodek kalwinizmu powstał w Pińczowie, pod patronatem Mikołaja Oleśnickiego. W 1554 r. w Słomnikach pod Krakowem odbył się pierwszy formalny synod kalwiński, który ustalił organizację kalwinizmu w Małopolsce. Kalwinizm polski różnił się od swego wzoru genewskiego. Szlachta nie orientowała się zbyt dobrze w zasadach teologii kalwińskiej. Zwolennikami nauk Jana Kalwina byli przedstawiciele magnaterii, bogatej i średniej szlachty, w niewielkim stopniu chłopi. Szlachcie kalwinizm odpowiadał ze względu na bardziej demokratyczną strukturę władzy kościelnej, dopuszczającą do głosu przedstawicieli stanów oraz ze względu na dążenia do niezależności Kościoła od państwa. Kalwinizm kładł o wiele większy nacisk niż luteranie na konieczność budowy kościoła reformowanego, widziano w nim również tani kościół. Począwszy od poł. XVI w. na kalwinizm przeszło około połowa szlachty małopolskiej i niektóre rody szlacheckie i magnackie w Wielkopolsce. Głównym filarem kalwinizmu na Litwie był Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Czarny, a około 1560 r. stał się on niemal religią panującą wśród magnaterii i bogatej szlachty polskiej i litewskiej. Ogólnie ok. 16-20% szlachty w Rzeczypospolitej opowiedziało się za Reformacją, głównie za kalwinizmem. Przed 1569 r. aż 66% posłów Małopolski oraz województw kaliskiego i poznańskiego to protestanci.
Kalwiński kościół reformowany uległ rozbiciu. Od poł. Lat 50 XVI wieku zarysował się pod wpływem antytrynitarzy włoskich i radykalnych anabaptystów niemieckich i czeskich konflikt wewnętrzny. Do otwartej walki frakcyjnej doszło w 1556 r. na synodzie w Seceminie, gdzie wystąpił Piotr z Goniądza odrzucając dogmat Trójcy Świętej. Został on ostatecznie w tym samym roku wykluczony ze zboru kalwińskiego. Rozpoczęła się dyskusja na temat dogmatu Trójcy Świętej, popularność zyskał pogląd Jerzego Blandraty w wiarę w Trójcę Świętą, co ostatecznie doprowadziło w 1565 r. na synodzie w Piotrkowie do rozłamu w małopolskim zborze kalwińskim i ostateczne zerwanie części jego członków z kalwinizmem. Powstało nowe ugrupowanie religijne, zwane zborem mniejszym, a ich członków określano mianem arian. Ci sami nazywali siebie braćmi polskimi.
Pod koniec XVI w. nastąpiły duże zmiany w doktrynie braci polskich za sprawą Faustyna Socyna. Przyznano „indywidualnemu rozumowi przodującą rolę w interpretacji Pisma Świętego i poznania prawd religijnych”, odrzucono naukę o grzechu pierworodnym, odstąpiono od radykalizmu społecznego. Od XVII w. ruch ten stopniowo nabierał znaczenia. Założone w 1567 r. miasto Raków stało się głównym ośrodkiem arianizmu, powstała tu drukarnia w 1600 r., akademia w 1602 r., zamknięte w 1638r. Arianie znaleźli zwolenników wśród niższych warstw społecznych, głównie wśród mieszczan, opowiedziała się za nimi również część szlachty. Byli oni, zwłaszcza w XVII wieku niestrudzonymi propagatorami tolerancji religijnej. Powszechna niechęć do braci polskich była powodem ich wygnania z Polski w 1658 r. Decyzją sejmu w ciągu trzech lat mieli opuścić granice Rzeczypospolitej albo wyrzec się swojej wiary.
Innym wyznaniem zakorzenionym w Polsce od poł. XVI w. byli bracia czescy, którzy osiedlili się w 1548 r. i w latach późniejszych głównie w Wielkopolsce. Ich poglądy religijne zbliżone były do luteranizmu, z czasem upodobniły się do kalwinizmu. Bracia czescy osiedlili się w Poznaniu, Lesznie i Ostrorogu. W Lesznie znajdowało się ich słynne gimnazjum. Jednym z ważniejszych przedstawicieli był Jan Amos Komeński, który był w latach 1628- 1656 nauczycielem i rektorem w gimnazjum w Lesznie. 29 kwietnia 1656 r. Leszno, w którym znajdowała się załoga szwedzka po 2- dniowym oblężeniu zostało spalone wraz z częścią cennych rękopisów.
Pod koniec XVI w. liczba zborów luterańskich w Wielkopolsce wynosiła 142, w tym 110 było niemieckich, a tylko 32 polskie. W latach 50 XVI w. Gdańsk, Toruń, Elbląg oraz Wschowa, Brójce, Miedzyrzec, Skwierzyna, Czaplinek i Wałcz uzyskały od Zygmunta Augusta swobodę wyznania luteranizmu. Miasta pruskie z ludnością przeważnie niemiecką stały się głównymi bastionami nauk głoszonych przez Lutra w Polsce. W 1535 r. powstała szkoła luterańska w Elblągu, w 1558 r. w Gdańsku a w 1568 r. w Toruniu. Szkoły te stały się ważnymi ośrodkami także kultury polskiej.
Liczba gmin kalwińskich pod koniec XVI w. jest trudna do ustalenia. Najwięcej było ich w Małopolsce i na Rusi, ok. 206 oraz na Litwie wraz z województwem podlaskim i Białorusią, ok. 200. Liczbę gmin ariańskich w ciągu całego okresu działalności braci polskich oblicza się na 171, prawdopodobnie było ich ponad 200. Występowały głównie w Małopolsce i Wołyniu. Kilkanaście było również w Wielkopolsce i na Litwie.
W okresie największego rozkwitu Reformacji w Polsce (1570-1580) funkcjonowało na terenie Rzeczypospolitej około 1000 zaborów protestanckich, w tym mniej więcej połowa kalwińskich. Później następowało systematyczne zmniejszanie się ich liczby, przede wszystkim w Koronie.
Oprócz wyżej wymienionych występowały w Polsce jeszcze inne protestanckie grupy wyznaniowe. Wśród nich największe znaczenie mieli mennonici, zwolennicy wschodniofryzyjskiego plebana Menno Simonsa, którzy przybywali do Polski z Niderlandów na skutek prześladowań we własnej ojczyźnie. Osiedlili się na Żuławach, w starostwie puckim oraz w okolicach Grudziądza, Torunia, Bydgoszczy, Inowrocławia, w okolicach Warszawy . W końcu XVI w. dotarli do pogranicza województwa sandomierskiego. Głosili odrodzenie moralne, którego wyrazem miał być chrzest dorosłych, potępiali wojny, wyrzekli się piastowania urzędów, odznaczali się pracowitością, cieszyli się osobistą wolnością oraz szerokim samorządem.
Reformacja objęła wszystkie prowincje państwa polsko-litewskiego prócz Mazowsza. Problem wrogiego ustosunkowania się do niej drobnej szlachty mazowieckiej nie został dostatecznie wyjaśniony.
Zauważyć należy, że choć istniał związek między najbardziej wykształconymi warstwami społeczeństwa a szerzeniem się Reformacji, to nie ulega wątpliwości, że polska elita intelektualna XVI w. była podzielona, jeśli chodzi o jej stosunek do nowych prądów religijnych. Drobna szlachta, podobnie jak chłopi, była w ogóle niechętna Reformacji.
Ogólnie można powiedzieć, że Reformacja spotkała się z szerszym przyjęciem wśród mieszczan, magnaterii oraz bogatej i średniej szlachty. Wyznaniem protestanckim najbardziej popularnym wśród szlachty był kalwinizm. Społeczną bazę kalwinizmu w Polsce i w części Europy mniej rozwiniętej stanowiła szlachta. U podłoża przechodzenia szlachty na kalwinizm leżał przede wszystkim antyklerykalizm oraz zatargi o sądownictwo kościelne, dziesięciny i annaty, czy inne świadczenia na rzecz Kościoła. Na ten antyklerykalizm nakładały się problemy polityczne obozu średniej szlachty, która upominała się o swój udział w rządzeniu państwem.5
W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych z almanachem, Warszawa 1999, s. 426.↩
S. Litak, Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, s.7, 11.↩
Ibidem, s. 15- 20.↩
T. Wojak, Szkice z dziejów reformacji w Polsce XVI i XVII w., Warszawa 1997, s.54- 57.↩
S. Litak, Od Reformacji do Oświecenia. Kościół katolicki w Polsce nowożytnej, Lublin 1994, s.35-49.↩