Socjologia czasu wolnego

WPROWADZENIE

Socjologia – bada w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmiany społeczne.

• Wiedza dotycząca tego, co jest wspólne dla wszystkich ludzkich społeczeństw

  • Wiedza na temat podstawowych form zbiorowego życia ludzi

  • Oraz zasad kształtowania przez ludzkie społeczności swoich ładów wewnętrznych

• Koncepcje wyodrębniania czasu wolnego – filozofia, antropologia, socjologia, psychologia, medycyna, ekonomia

• Różny kontekst – nacisk na zaspokojenie w tym okresie różnych grup potrzeb

• Socjologia czasu wolnego – subdyscyplina socjologii, zamująca się badaniem zachowań ludzkich w czasie wolnym

CZAS WOLNY W UJĘCIU HISTORYCZNYM

Grecja

• Arystoteles ur. 384 p.n.e.

• Czas wolny utożsamiany z zajęciami „godnymi człowieka wolnego”

• Czas pracy – ascholia

• Rozrywka, rekreacja służą określonemu celowi – regeneracji sił

• Schole – działanie podejmowane dla samego siebie; będące celem samym w sobie

• Szczęście według Arystotelesa mogło pojawiać się tylko podczas oddawania się schole

Rzym

• Ideał czasu wolnego przeniknął z Grecji (Platon, Epikur, Arystoteles)

• Praca – negotium (angażowanie się w różne zajęcia)

• Czas wolny – otium (regeneracja, odpoczynek)

• Otium – spędzanie czasu na refleksji; poświęcenie się twórczości literackiej bądź filozoficznej

Postindustrializm

• Czasem wolnym dysponowały stany wyższe

• Inne stany – „zacieranie się” różnicy miedzy czasem wolnym a czasem poświęconym na różne zajęcia

• Obce były odczucia spędzania czasu wolnego dla samego siebie

Społeczność przemysłowa

• Czas wolny staje się obszarem zajmującym określone miejsce, wyróżnione w opozycji do pracy

• Czas wolny to czas poza pracą

• Proces industrializacji wytworzył swobodny czas po pracy i umożliwił powstawanie nadwyżki dochodów przeznaczonych na swobodną konsumpcję

KONCEPCJE (!!!)

VEBLEN

• Thorstein Veblen (1899) „Leisure Class”

• Postawił teorię, w myśl której społeczeństwo rządzone jest przez klasę próżniaczą

• Klasa ta wyróżnia się bogactwem, dobrowolnym wyrzeczeniem się jakiejkolwiek pracy o produkcyjnym charakterze i ostentacyjną konsumpcją

• Czas wolny to całokształt życia człowieka poza pracą

• Ilość czasu wolnego jakim dysponuje człowiek decyduje o jego usytuowaniu społecznym, o przynależności do danej klasy społecznej

DUMAZEIDER (1974)

• Uważa, że czas wolny jest przeznaczony na „wszelakie zajęcia” jakim może oddawać się jednostka z własnej ochoty bądź dla rozrywki; dla rozwijania swych wiadomości lub dla bezinteresownego kształcenia się, dobrowolnego udziału w życiu społecznym

• Funkcje czasu wolnego to wypoczynek, rozrywka, rozwój osobowości; wypoczynek regeneruje siły człowieka, wyrównuje straty fizyczne; rozrywka wyzwala ludzi ze stanu znużenia, powstałego na skutek monotonnych czynności dnia codziennego

BRIGHTBILL (1960) (!!!)

• Czas wolny to czas, w którym mamy swobodę wyboru

• Czas wolny to czas nie poświęcony na czynności niezbędne aby podtrzymać naszą egzystencję

  • Czynności biologiczno-fizjologiczne

  • Czynności związane z pozyskiwaniem środków do życia

  • Przygotowaniem się do życia, a więc edukację czy też pozyskiwaniem środków na opłacenie tego co chcemy, żeby zostało zrobione a czego sami nie wykonamy

ROBERTS (1974)

• Czas wolny to specyficzny fenomen współczesnego życia, który jednostka odczuwa jako obszar względnej wolności wyboru

KELLY (1972)

• Czas wolny „non work” – czas nie poświęcany wykonywaniu pracy; czas wolny nie przynosi korzyści materialnych, nie wynika ze społecznych oczekiwań i nie jest konieczny do podtrzymania/utrzymania statusu czy przeżycia

PARKER (1976)

• Czas wolny od pracy i innych obowiązków, na który składają się aktywności dające poczucie swobody/wolności

• Czas wolny – stan ducha, a nie konieczny rezultat nadwyżki czasowej

MIHALY CSIKSZENTMIHALYI (1996)

• Wprowadził termin „flow” (teoria przepływu)

• Stan kiedy jesteśmy całkowicie zaabsorbowani wykonywanym zadaniem, które w maksymalnym stopniu angażuje nasz fizyczny i psychiczny potencjał

• Przepływ – psychiczny stan głębokiej koncentracji

CZAJKA (1975)

• Czas wolny obejmuje:

  • Wszystkie zajęcia, którym jednostka może oddawać się z własnej chęci dla wypoczynku, rozwoju własnej wiedzy lub swego kształcenia (bezinteresownego), swego dobrowolnego udziału w życiu społecznym

  • Po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych, rodzinnych i społecznych

WNUK-LIPIŃSKI (1972)

• Czas wolny to czas pozostający do dyspozycji człowieka po spełnieniu przez niego obowiązków zawodowych, rodzinnych, szkolnych oraz zaspokojeniu potrzeb biologicznych organizmu

ROGOZIŃSKI (1992)

Czas pracy	Czas po pracy	Czas swobodnej decyzji	Czas wolny – leisure
Czas zaspokajania potrzeb fizycznych Sen Posiłki Dojazdy do pracy PRZYMUS	Czas dyspozycyjny PRESJA EKONOMICZNA DOKSZTAŁCANIE PROWADZENIE DOMU	Free time JEŚLI DECYZJE PODEJMOWANE ŚĄ BEZ JAKIEJKOLWIEK PRESJI Ilościowy punkt widzenia	CZYNNOŚCI PODEJMOWANE PRZEZ JEDNOSTKĘ DLA NIEJ SAMEJ I SPRAWIAJĄCE JEJ RADOŚĆ Jakościowy punkt widzenia

BOHDAN JUNG (1987)

• Wyróżnia w pojęciu czasu wolnego elementy:

1. Psychologiczno-subiektywne – czas wolny – stan duszy, stosunek jednostki do wykonywanej czynności

2. Rezydualne – czas jaki pozostaje jednostce po uwolnieniu się od obowiązków zawodowych

3. Autonomiczno-osobiste – czynności dowolnie wybrane, działanie wolne i dobrowolne

4. Normatywno-funkcjonalne – czas pogoni za prawdą i poznaniem samego siebie, całokształt czynności, którym poddaje się jednostka w celu wypoczynku lub bezinteresownego pogłębiania wiedzy

5. Behawioralne – każdy typ zachowania inny niż praca, wykonywane poza czasem pracy

6. Ekonomiczne – cały czas, który nie jest sprzedawany i który należy do jednostki bez względu na sposób w jaki jest wykorzystany

   • O czasie wolnym. Kultura i rekreacja i procesach rozwoju społeczno-gospodarczego SGPiS, Warszawa 1987.

Kategoryzacja czasu wolnego

• Odnosi się do zjawisk z niezbyt odległej przeszłości

• Czas wolny to wytwór epoki przemysłowej i cywilizacji nowożytnej

• Pochodna społeczeństw w których dokonało się ostre rozdzielenie czasu pracy (zarobkowa praca najemna) i czasu „niepracy” (czas od niej wolny) – dychotomiczne ujęcie pracy

Czas wolny – 2 zjawiska

• Free time (le temps libre) – rozmiary czasu i jego odcinki; miary ilościowe

• Leisure (le temps de loisir) – całość złożona z czynności nieprodukcyjnych; czas wartości spokoju, kontemplacji, brak pośpiechu; uwolnienie od obowiązków i przymusów; raczej sposób życia niż odcinek czasu

Znaczenie czasu wolnego w wymiarze kulturowym

Kolejność ujawnia się w różnorodnych typach społeczności

• Tradycyjne – brak różnicy między czasem wolnym a pracą; czas wolny w święta

• Feudalne – niższe warstwy: brak zróżnicowania między czasem pracy a czasem wolnym / warstwy wyższe: czas rozrywki

• Industrialne – umasowienie czasu wolnego, wyraźne rozwarstwienie między czasem wolnym a czasem pracy

• Postindustrialne – wydłużenie czasu wolnego

POTRZEBY MIARY CZASU WOLNEGO

Czynności podejmowane przez jednostkę dla niej samej i sprawiające jej radość – czas wolny.

Czynności mające na celu:

1. Samodoskonalenie się i samorealizację

2. Nawiązywanie i utrzymywanie więzi międzyludzkich

3. Przyswajanie trwałych wartości związanych z otoczeniem socjo-kulturowym

4. Zamanifestowanie postaw twórczych

5. Ekspresję osobowości

Czas wolny a jednostka

1. Ujecie biocentryczne – uwarunkowania przetrwania osobniczego (regeneracja sił; odpoczynek)

2. Ujęcie psychologiczne – zaspokojenie podstawowych potrzeb warunkuje przejście do potrzeb wyższego rzędu

3. Podejście socjometryczne – (socjologia, psychologia społeczna, teoria kultury) – jednostka to wytwór określonych historycznie stosunków społecznych i kulturowych – analiza potrzeb człowieka jako członka zbiorowości

4. Podejście ekonocentryczne – człowiek uczestniczy w systemie gospodarczym, jest wytwórcą dóbr i usług oraz ich użytkownikiem

Czas wolny – JUNG, 2001 (!!!)

1. Element samorozwoju – regeneracja organizmu; wspólne przeżywanie różnych zjawisk; wykonywanie czynności konceptualnych i skierowanych na doskonalenie wewnętrzne

2. Afirmacja indywidualizmu jednostki

3. Czas poszukiwania prawdy o sobie samym

4. Czas kontemplacji – filozoficznej; religijnej i estetycznej

5. Umożliwia odnowę duchową

6. Zaspokaja potrzebę „egzotyzmu”, przełamując nudę i rutynę codzienności

7. Zaspokaja potrzebę zabawy i rozrywki

ATRYBUTY CZASU WOLNEGO

Kompresja czasu i przestrzeni

• Kompresja czasu

  • Pracoholizm,

  • Zahamowanie wzrostu ilościowego czasu wolnego,

  • Nowe formy pracy i czasu pracy,

  • Nowe produkty pozwalające zawrzeć więcej czynności w jednostce czasu,

  • Szybszy obieg informacji,

  • Szybszy styl narracji.

• Kompresja przestrzeni

  • Masowość i dostępność podróży międzynarodowych i międzykontynentalnych,

  • Nowe wynalazki w telekomunikacji,

  • Telecommuting.

Obecnie:

• duże znaczenie czasu wolnego

• ujęcie tradycyjne: ilościowe (minuty, godziny)

• ujęcie jakościowe (postać filozoficzna, psychologiczna, socjologiczna)

Socjologia czasu wolnego wskazuje, że sposób w jaki ludzie spędzają czas wolny zależy m.in. od:

• Ich zasobów finansowych,

• Edukacji,

• Od tradycji rodzinnych i środowiskowych,

• Wieku.

Ekonomiczne determinanty konsumpcji

• Zasoby majątkowe jednostki oraz dostęp do dóbr publicznych

• Dochody

• Poziom i relacja cen dóbr konsumpcyjnych

• Podaż dóbr konsumpcyjnych oraz sposoby ich dystrybucji

Uwarunkowania ekonomiczne – czas wolny a zaspokojenie potrzeb

• Niezależne od jednostki

  • Oferta rynkowa dóbr i usług związanych z wygospodarowaniem i zagospodarowaniem czasu wolnego

  • Poziom cen dóbr i usług

  • Infrastruktura umożliwiająca tworzenie i zagospodarowanie czasu wolnego

  • Polityka kredytowa na rynkach związanych z czasem wolnym

• Zależne od jednostki

  • Dochód jednostki – najistotniejszy czynnik determinujący poziom i strukturę konsumpcji

  • Poziom oszczędności jednostki

  • Struktura wydatków konsumpcyjnych

  • Zasoby dóbr trwałego użytku w gospodarstwie domowym jednostki

Ekonomiczne położenie jednostki wpływa na:

1. Postrzeganie czasu wolnego

2. Dostrzeganie konieczności zwiększania zasobów czasu wolnego

3. Wyzwalanie potrzeby zagospodarowania czasu wolnego w przypadku występowania jego zasobów

4. Procesy regulacji stopnia zaspokojenia potrzeb związanych z czasem wolnym lub ich deprywacji (braku)

5. Zakup dóbr i usług czasooszczędnych i czasochłonnych

Czas wolny a czas pracy

• Wybór między 24 godzinami pracy a 24 godzinami wypoczynku

• Liczba godzin pracy narzucona przez pracodawacę

• Poświęcenie wypoczynku na rzecz pracy daje dochodów umożliwiający nabywanie dóbr i usług konsumpcyjnych

Teoria W. S. Jevonsa (1835-1882), angielski ekonomista (nie będzie na zaliczeniu)

• Maksymalizacja użyteczności – rekompensata przykrości

• (jaką każdy człowiek odczuwa, podejmując pracę wymagającą od niego wysiłku fizycznego lub umysłowego)

• Przyszłym zadowoleniem, przyjemnością.

• Przykrość związana z koniecznością podjęcia pracy wzrasta proporcjonalnie do czasu pracy,

• Natomiast jej użyteczność wyrażona poprzez płacę – spada

Każda jednostka pracująca zarobkowo dokonuje wyboru między czasem pracy a czasem wolnym od pracy, ustalając takie relacje i proporcje pomiędzy nimi, aby krańcowa użyteczność ostatniej roboczogodziny zrównała się z krańcową oceną wartości godziny czasu wolnego od pracy.

Celem ekonomiki jest maksymalizacja szczęścia przez zdobywanie zadowolenia po najmniejszym koszcie przykrości.

Wycena czasu wolnego

• Czas wolny nie posiada wartości w ekonomicznym tego słowa znaczeniu

• Czas wolny posiada wartość użytkową, rozumianą jako zdolność do zaspokojenia określonej potrzeby

Jak mierzyć?

• Przy ograniczonym zasobie popyt na czas wolny może być traktowany jako popyt na dobra materialne.

Konsumpcja – zagrożenia i nadzieje

• Mechanizm funkcjonowania społeczeństwa konsumpcyjnego jest czytelny – stale i na nowo rozbudzane potrzeby kreują popyt na towary

• Popyt stymuluje wzrost produkcji i...

• ...

Czy czas wolny zostanie zredukowany do manifestowania postaw konsumpcyjnych?

Model autonomiczny (humanistyczny) (!!!)

• Czas wolny traktuje się jako cel sam w sobie.

• Szansa na uratowanie godności człowieka.

• Czas wolny powinny wypełniać: refleksja, kontemplacja, „celebrowanie” życia, tworzenie podstaw dla kultury i sztuki.

• Inni – najważniejsze jest zamanifestowanie osobowości człowieka w czasie wolnym; miarą bogactwa stanie się nie czas pracy, lecz czas wolny.

Model instrumentalny (terapeutyczny, kompensacyjny) (!!!)

• Czas wolny traktuje się jako okres, który można wypełnić czynnościami korygującymi/regulującymi bilans wewnętrznych napięć i emocji.

• Czas wolny to narzędzie służące do osiągania celów; jednostka ma czas wolny, ale ktoś inny ustala jak spędzać ten czas.

Co jest konsumowane w czasie wolnym

Potrzeby	Aktywność	Odpowiedniki rzeczowe
Naturalne (organiczne)	Relaks, regeneracja, rekreacja	Dobra i usługi „czasochłonne” podstawowe
Środowiskowe (prospołeczne)	Zachowania kompensacyjne, naśladownictwo i budowanie prestiżu, kontakty rodzinne i towarzyskie	Luksusowe „prestiżowe”
Kulturalne	Kształcenie (poznanie), obcowanie z wartościami (przeżycia estetyczne), ekspresja twórcza	Wytwory, efekt postawy twórczej czy aktywności wytwórczej (typu: zrób to sam)

Założenia

• Odpowiednio głęboko motywowane potrzeby przejawiają się nie tylko w danych rodzajach aktywności, lecz wiele z nich przybiera postać efektywnego popytu.

• Potrzeby kreujące spożycie są motywowane jakimś brakiem – następuje nabywanie, posiadanie...

• Dostosowanie podaży do ujawnianych potrzeb – podaż na formę tzw. towarów czasochłonnych.

POSTĘPOWANIE NABYWCÓW NA RYNKU

Ogół działań i decyzji związanych z uzyskiwaniem, użytkowaniem i dysponowaniem

produktami przez nabywców indywidualnych lub instytucjonalnych.

Etapy postępowania

1. Uświadomienie potrzeby,

2. Identyfikacja sposobów zaspokojenia potrzeby,

3. Ocena alternatyw wyboru,

4. Zakup i jego ocena.

Podstawowe źródła uświadomienia określonej potrzeby:

• Brak produktu,

• Uzyskanie informacji o nowym produkcie,

• Ujawnienie się nowych potrzeb,

• Pojawienie się nowych możliwości finansowych,

• Zmiana oczekiwań w stosunku do produktu.

Identyfikacja sposobów zaspokojenia potrzeby:

1. Własne doświadczenie i wiedza,

2. Odwołanie się do doświadczeń innych osób/wykorzystanie tzw. zewnętrznych źródeł informacji,

3. Jednoczesne skorzystanie z własnego doświadczenia i zewnętrznych źródeł informacji.

Decyzje konsumentów

• Rozważne – np. kupno pierwszego samochodu, domu, mieszkania lub ważnych artykułów gospodarstwa domowego

• Nierutynowe – zakup odzieży, mebli, upominków, drugiego samochodu, telewizora, wczasów, czy wycieczki

• Nawykowe – zakup gazet, papierosów, żywności, usług pralniczych, fryzjerskich

• Impulsywne

Usługi związane z czasem wolnym

• Turystyczne

• Gastronomiczne

• Handlowe

• Kultury

• Mediów

RYNKOWE ASPEKTY CZASU WOLNEGO

Układy rynkowe czasu wolnego

1. Rynek na czas wolny

   • Rynek, w którym celem transakcji jest posiadanie czasu wolnego i jego sprzedaż

   • Ujawnia się w postaci popytu i podaży czasu

   • Występuje w nim czasooszczędna orientacja konsumentów przejawiająca się skłonnością do zakupu tych dóbr i usług

2. Rynek czasu wolnego

   • Rynek, na którym przedstawiciele popytu poszukują towarów umożliwiających wykorzystanie i spędzenie czasu wolnego, a przedstawiciele podaży je oferują

   • Kupujący musi mieć uświadomioną potrzebę czasu wolnego popartą posiadanym funduszem swobodnej decyzji

3. Rynek dla czasu wolnego

   • Mają za zadanie obsługę wyodrębnionych rynków czasu wolnego – rynek prac dla czasu wolnego w rejonach turystycznych

DYNAMIKA ROZWOJU RYNKÓW ZWIĄZANYCH Z CZASEM WOLNYM (I FAZA)

Pojawienie się i rozwój rynku na czas wolny

V

Rosnąca produkcja dóbr trwałego użytku (głównie czasooszczędnych)

V

Wzrost zapotrzebowania na czas niezbędny na użytkowanie tych dóbr

- Powstawanie zasobów czasu wolnego w wyniku skracania czasu pracy -

- Prodomowe czynności wypełniane w czasie wolnym -

DYNAMIKA ROZWOJU RYNKÓW ZWIĄZANYCH Z CZASEM WOLNYM (II FAZA)

Pojawia się rynek czasu wolnego – produkty czasooszczędne wspomagają konsumpcję towarów i usług czasochłonnych

V

Konsumenci mają kontakt z większą ofertą towarów i usług

V

Pojawiają się nowe potrzeby

- Następuje indywidualizacja spędzania i zagospodarowania czasu wolnego -

- Pozadomowe formy aktywności -

DYNAMIKA ROZWOJU RYNKÓW ZWIĄZANYCH Z CZASEM WOLNYM (III FAZA)

Rynek czasu wolnego ulega rozwarstwieniu i pojawiają się rynku dla czasu wolnego

V

Postępująca substytucja produktów czasochłonnych

V

Poszczególne segmenty rynku czasu wolnego ulegają dalszej dezintegracji

- Występuje równowaga pomiędzy domowymi i pozadomowymi formami aktywności -

Usługi czasochłonne i czasooszczędne

• Usługi czasooszczędne – prowadzenie gospodarstwa domowego i porządkowanie

• Usługi czasochłonne – kultura, odnowa biologiczna, turystyczno-rekreacyjna, gastronomiczna

Społeczeństwo przemysłowe – model konsumpcji (tzw. model cyklu życiowego)

• Przestarzały – skonstruowany w fazie gdy ludzie mieli stałe zajęcia i ich dochody były przewidywalne w kolejnych etapach życia.

Kiedyś...

• I faza – start zawodowy – niskie dochody;

• II faza – kariera zawodowa – kumulacja dochodów, częściowe przeznaczenie dochodów na konsumpcję;

• III faza – konsumowanie oszczędności zgromadzonych wcześniej.

Obecnie – konsumpcja w każdej fazie cyklu życia

• Konsumpcja od tzw. kołyski do grobu;

• Rynek dóbr dla dzieci, młodzieży, dorosłych i ludzi w tzw. jesieni życia;

• „starców” zmieniono na „ludzi trzeciego wieku”, „złotej jesieni” itp.;

• Najmłodsi – Skippies (school kids with income and purchasing power) – z roku na rok coraz większe zasoby „kieszonkowego”;

• Znaczny wpływ na decyzje konsumenckie rodziców;

• Adultyzacja dzieci – infantylizacja dorosłych – oferta medialna coraz mniej zróżnicowana ze względu na wiek.