Ćw. 1 – Zdrowie i choroba jako zjawiska społeczne

Definicja zdrowia wg WHO – stan pełnego dobrostanu fizycznego, psychicznego, społecznego a nie brak choroby lub niepełnosprawności

Ujęcia choroby:

• Biologiczne

• Socjologiczne

• Dewiacja wtórna

• Stygmat

Dewiacja społeczna – zachowanie odbiegające od norm społecznych; w socjologii każde odstępstwo od normy

W przypadku złamania norm społecznych dana osoba jest narażona na stygmat.

Choroba jako dewiacja wg Parsonsa (1951) – aspekt społeczny choroby:

• Zdrowie – stan kiedy jesteśmy w stanie pełnić swoje role społeczne

• Choroba – stan uniemożliwiający pełnienie ról społecznych (=dewiacja społeczna)

Cechy choroby jako dewiacji społecznej:

• Chory nie jest osobiście odpowiedzialny za swój stan

• Brak sankcji

• Chory musi podjąć leczenie (wypełnia rolę chorego)

• Choroba daje zwolnienie z aktualnie pełnionej funkcji społecznej

Instytucją kontrolującą stan chorych jest medycyna:

• Choroba jest zagrożeniem dla równowagi społecznej

• Wymaga regulacji społecznej

• Jak najszybsze przywrócenie jednostki społeczeństwu

Krytyka Parsonsa:

• Rola chorego jest ograniczona tylko do pewnej grupy chorób (uleczalne, krótkie, ostre) – przewlekłe, niepełnosprawność

• Zachowanie człowieka powoduje choroby (nałogi, niebezpieczne zachowania)

• Koncepcja z perspektywy lekarza

• Teoretyczna rola chorego jest wąska, odnosi się do rozwiniętych społeczeństw (zachodnich) – od razu po pojawieniu się objawów chory zgłasza się do lekarza

Dewiacja pierwotna (złamanie kończyny) reakcja społeczna (nadanie etykiety dewianta) dewiacja wtórna (przyjęcie tożsamości dewianta)

Choroba jako etykieta (dewiacja wtórna)

Dewiacja pierwotna: Dewiacja wtórna:

- choroba ostra - choroba przewlekła
- stan krótki - na stałe wpisuje się w życie
- brak etykietowania - występuje proces etykietowania

Stygmat – specjalna etykieta (Goffman 1963) – cecha dyskredytująca jednostkę w oczach innych ludzi

Tożsamość oczekiwana Tożsamość rzeczywista
(stereotypy, doświadczenie) (faktyczne spotkanie)

Stygmat (negatywne rozczarowanie)

Źródła stygmatów:

• Odmienny wygląd fizyczny (stygmat fizyczny)

• Odmienne cechy charakteru (stygmat psychiczny)

• Plemienny (określona religia, mniejszość nieakceptowana społecznie)

• Stygmat przeniesiony (od innej osoby)

Konsekwencje stygmatyzacji:

• Dyskredytacja

• Marginalizowanie

• Wykluczenie

• Izolowanie bądź więzienie

Choroby stygmatyzujące:

• AIDS/HIV

• Uzależnienia

• Choroby weneryczne

• Nowotwory

• Choroby psychiczne

• Niepełnosprawność

Czynniki wpływające na siłę stygmatyzacji:

• Zakres domniemanej winy za swój stan

• Widoczność choroby

• Nieodwracalność choroby

• Nieprzewidywalność zachowań społecznych chorego

• Uwarunkowania społeczno-kulturowe

Ćw. 2 – Społeczne uwarunkowania zawodu lekarza

Lekarz w socjologii

• Rola społeczna

• Rola zawodowa

• Profesja

Motywy do podjęcia studiów medycznych

Oswald Hall: przy wyborze studiów medycznych istotną rolą odgrywają czynniki społeczne.

Decyzja jest najczęściej podejmowana przez jednostkę pochodzącą z grupy społecznej, która jest w stanie zrodzić i kształtować ambicje zostania lekarzem (rodzice lekarze itp.).

Motywacje autoteliczne – chęć niesienia pomocy innym, ambicja.

Motywacja instrumentalna – gwarancja zatrudnienia, dobra sytuacja materialna.

Zmiany w postawach i wartościach w trakcie studiów.

Studenci doświadczają 3 rodzajów niepewności

1. Nie jest w stanie przyswoić całej wiedzy z zakresu medycyny

2. Wiedza medyczna jest niepełna

3. Jak odróżnić pierwszą wątpliwość od drugiej

Celem studiów medycznych jest przyswojenie obiektywizmu w postępowaniu z chorobą pacjenta.

Obojętność emocjonalna --- Niezaangażowana troska (złoty środek) --- Zaangażowanie emocjonalne

Wybór specjalizacji: czynniki

• Psychologiczne

• Względy praktyczne

• Czynniki socjodemograficzne

• Warunki społeczno-ekonomiczne

Rola społeczna lekarza – rola do odegrania w społeczeństwie:

• Szczególny charakter – zaspokajają potrzeby związane z chorobą

  • Określa postawę moralno-etyczną

  • Medycyna jako instytucja kontroli społecznej

Rola zawodowa lekarza. Czynności o charakterze:

• Instrumentalnym – techniczna strona wykonywanych zadań – badanie pacjentów

• Ekspresyjnym – związane z potrzebami psychospołecznymi pacjenta

Zawód lekarza jako profesji:

• Działalność zawodowa oparta na specjalistycznej wiedzy teoretycznej zdobywanej przez formalne wykształcenie

• Znaczna autonomia zawodowa

• Własny kodeks etyczny i kultura profesjonalna (przysięga Hipokratesa)

• Uznanie i autorytet społeczny

Deprofesjonalizacja zawodu lekarza – utrata cech charakterystycznych dla danej profesji.

Przyczyny zewnętrzne (poza kontrolą profesji):

• Narodziny konsumeryzmu i ruchów konsumenckich (prawa pacjenta)

• Korportyzacja i urynkowienie usług medycznych

• Zmniejszenie dystansu między lekarzami a pacjentami

Przyczyny wewnętrzne (generowane przez profesję)

• Zachowania lekarza niezgodnie z przyjętym kodeksem etycznym

• Osłabienie pozycji zawodowej wynikające z nadmiernej liczby na rynku pracy

• Fragmentaryzacja środowiska medycznego na skutek wyodrębnienia się wielu specjalizacji

Ćw. 3 – Relacje lekarz – pacjent w ujęciu socjologicznym

Modele relacji lekarz – pacjent:

• Model funkcjonalny – Parsonsa, Szasza i Hollendra

• Model konfliktowy – Friedsona

Model funkcjonalny Parsonsa:

• Relacja lekarz – pacjent ma charakter asymetryczny (profesjonalista – laik) – wiedza, prestiż zawodu

• Pacjent i lekarz odgrywają komplementarne role społeczne – role uzupełniają się

• Role te związane są z określonymi oczekiwaniami społecznymi, obejmując zarówno obowiązki jak i przywileje

Obowiązki i przywileje roli pacjenta:

• Pragnienie powrotu do zdrowia

• Pełna współpraca z lekarzem

• Zawieszenie normalnych obowiązków

• Przywilej opieki

Obowiązki i przywileje lekarza:

• Zapewnienie pacjentowi fachowej i kompetentnej pomocy

• Obiektywizm i neutralność emocjonalna w relacji z pacjentem

• Prawo fizykalnego badania pacjenta

• Pozycja autorytarna w stosunku do pacjenta

Model funkcjonalny Szasza i Hollendra

Typ relacji:

• Aktywność – pasywność (rodzic – niemowlę) – stan ciężki pacjenta, śpiączka, cała aktywność jest po stronie lekarza

• Kierowanie – współpraca (rodzic – dziecko) – pacjent ma kontakt z lekarzem, jest przez niego kierowany, np. grypa, choroby ostre

• Obustronna współpraca ( dorosły – dorosły) – pacjent sam kontroluje swoje leczenie, kontakt z lekarzem jest sporadyczny, np. choroby przewlekłe (cukrzyca)

Model konfliktowy Friedsona – teoria konfliktu – ludzie/grupy ludzi są ze sobą skonfliktowane w społeczeństwie

• Między lekarzem a pacjentem nieuchronnie musi dojść do konfliktu – zderzenie perspektyw lekarza i pacjenta

Źródłem konfliktów między lekarzem a pacjentem jest nierówny podział dóbr – władza i wiedza.

Zmiana relacji między lekarzem a pacjentem:

• Do końca XVIII w. – pacjent dominuje w relacji z lekarzem – monarchowie, arystokracja, możni, elita – dominował wywiad, lekarz miał sprawić, aby pacjent poczuł się lepiej fizycznie/psychicznie

• Od XIX do lat 80. XX w. – wzrost prestiżu zawodu, rozwój szpitali, większa skuteczność leczenia, zanik zależności ekonomicznej od dostępu do leczenia, więcej osób z dostępem do lekarza (lekarz dominuje w relacji)

• Od końca XX w. – zmniejszenie dystansu między lekarzem a pacjentem, wyrównanie pozycji lekarza i pacjenta

Czynniki mające wpływ na stosowanie się do zaleceń lekarza:

1. Ze strony chorego

   • Tryb życia

   • Obecność rodziny

   • Postawa wobec choroby/leczenia

   • Osobowość

   • Płeć, wiek

   • Zaufanie do lekarzy

2. Ze strony lekarza

   • Dostęp do lekarza i badań medycznych

   • Częstość i czas trwania wizyt

   • Jakość relacji lekarz – pacjent, stosunek lekarza do pacjenta

   • Koszt leczenia

3. Związane z chorobą

   • Uciążliwość objawów

   • Efekty leczenia

   • Trudności schematu terapeutycznego

   • Okres trwania choroby

   • Moment wykrycia choroby

Motywacje pacjentów w leczeniu:

• Opieka o dom i dzieci

• Informowanie pacjenta jak przyjmować leki

• Pogodzenie się z chorobą

• Zaufanie do lekarza

• Obawa przed byciem ciężarem dla bliskich

• Chęć samofunkcjonowania w społeczeństwie

Ćw. 4 – Szpital jako środowisko społeczne

Funkcje współczesnych szpitali:

• Diagnoza i leczenie pacjentów

• Pielęgnacja

• Rehabilitacja

• Szkolenie studentów i personelu

• Badania naukowe

Cechy szpitala jako instytucji społecznej:

• Struktura zhierarchizowana z wyraźnie wyodrębnionym ośrodkiem władzy

• Funkcjonuje w oparciu o system regulacji prawnych

• Ścisły podział obowiązków i zadań

• Następuje wymiana personelu

• Dominuje formalna komunikacja (relacja w charakterze rzeczowym)

Funkcjonalność instytucji społecznej – koncepcja „biurokracji idealnej” Webera; cechy:

• Legalizm

• Bezosobowość

• Oddzielenie sprawowanej funkcji od prawa własności

• Dokumentowanie wszelkich podejmowanych działań

• Kontrola hierarchiczna

• Obsadzenie stanowisk na zasadzie kompetencji

Dysfunkcja instytucji społecznej:

1. Zjawisko „przeniesienia celów” – realizacja drugorzędnego celu:

• Nadmierny formalizm i konformizm – wyuczona nieudolność

• Przedmiotowe traktowanie klientów – petentów

• Zaabsorbowanie instytucji swoim własnym funkcjonowaniem

1. Trudności z wprowadzaniem zmian, innowacji

2. Podwójne (nieformalne) życie instytucji

3. Dysfunkcje specyficzne dla instytucji medycznych

   • Nastawienie na zysk

   • Fragmentaryczna odpowiedzialność lekarza za pacjenta

   • Depersonalizacja pacjentów w szpitalu

Depersonalizacja pacjentów w środowisku szpitalnym wg Coe:

• „obnażanie” pacjentów

• Kontrola zasobów przez personel

• Ograniczenie mobilności pacjentów

Sytuacje stresowe w środowisku szpitalnym wpływające na stan pacjenta:

• Ból

• Brak osoby z którą można przedyskutować swój stan zdrowia

• Niedoinformowanie

Szpital jako przykład instytucji totalnej (Goffman) „Miejsce, gdzie duża liczebnie grupa ludzi odciętych na długi czas od szerszego społeczeństwa, wspólnie wiedzie zamknięte, formalne życie.” – szpital psychiatryczny, więzienie.

Za:
- Mało ograniczony dostęp do odwiedzin
- zezwolenie na zatrzymanie rzeczy osobistych
- kontakt nie jest zabroniony – telefon, komputer

Przeciw:
- podział na grupy – podwładnych i nadzorców
- depersonalizacja, pozbawienie osobistych rzeczy
- przymus przebywania z innymi przypadkowymi osobami
- narzucony rytm dnia

Ćw. 5 – Społeczne uwarunkowania zachowań zdrowotnych – zachowania, które wywołują skutki zdrowotne u osób które je realizują.

Czynniki kształtujące zdrowie populacji:

• 5-10% czynniki genetyczne

• 20-25% środowisko społeczne

• 10-20% medycyna naprawcza

• 40-60% styl życia

Zachowania prozdrowotne - świadome działania jednostki podjęte w celu zachowania zdrowia bez względu na ich rezultat.

• Nakierowanie głównie na zdrowie fizyczne

• Nakierowanie głównie na zdrowie psychospołeczne

• Zachowania związane z prewencją (np. badania screeningowe – mammografia, cytologia)

Zachowania antyzdrowotne (zachowania ryzykowne):

• Palenie papierosów

• Niewłaściwa dieta i niska aktywność fizyczna

• Nadmierne spożycie alkoholu

Zachowania prozdrowotne:

• 7-8h snu dziennie

• Codzienne śniadanie

• Brak podjadania między posiłkami/sporadyczne

• Utrzymywanie prawidłowej wagi ciała

• Regularne ćwiczenia fizyczne (min. 30min dziennie)

• Umiarkowane spożycie alkoholu

Na zachowania zdrowotne wpływają czynniki kulturalne i stratyfikacyjne.

Kulturalne – Parsons – zachowania zdrowotne zależą od systemu wartości dominującego w danym środowisku.

• Społeczeństwo amerykańskie – wartością nadrzędną jest sukces osobisty jednostki, zdrowie ważne jako wartość instrumentalna

• Społeczeństwo radzieckie – głównym celem była budowa socjalizmu, nie istniały cele i wartości jednostkowe; aktywność, której warunkiem jest dobre zdrowie nie była odczuwana jako nadrzędna

Stratyfikacyjne – dzielenie społeczeństwa na klasy (wyższą, średnią i niższą) – zawód, wykształcenie zarobki

Stratyfikacyjne warunkowanie zachowań zdrowotnych – osoby lokujące się na dole drabiny społecznej mają co najmniej dwukrotnie większe ryzyko zachorowania na poważną chorobę i przedwczesny zgon niż osoby z góry drabiny społecznej.

Negatywny wpływ na zdrowie niskiego statusu społeczno-ekonomicznego tłumaczy się m.in. jego związkiem z antyzdrowotnym stylem życia.

Ćw.6 – Patologie społeczne – przyczyny i uwarunkowania

Definicja patologii społecznej (wg Jerzego Jasińskiego) – patologia społeczna to takie zachowanie dewiacyjne, które spełnia 3 podstawowe kryteria:

• Masowości (nieokreślone)

• Szkodliwości (dla osoby, otoczenia, itp.)

• Potępienia (działanie dla ograniczenia szkodliwości)

Do obszarów patologii społecznej możemy zaliczyć zachowania stanowiące:

• Uzależnienie od substancji toksycznych

• Naruszenie zakazów

• Naruszenie nakazów (pasożytnictwo społeczne)

Teorie zachowań patologicznych

• O charakterze biologicznym

• O charakterze socjologicznym

  • Teorie funkcjonalne

  • Teorie kontroli społecznej

Cesare Lombroso – prekursor kierunku biologicznego w teoriach dewiacji – przestępczość jest dziedziczna, „urodzonego przestępcę można rozpoznać po defektach fizycznych”. Lombroso stworzył antropologiczne typy dewiacji. Dziś jest odrzucana jako nienaukowa.

Współczesne teorie o charakterze biologicznym - na gruncie medycyny powstały np.:

• Teoria endokrynowa – wiąże zaburzenia w pracy gruczołów dokrewnych z zachowaniem aspołecznym

• Teorie genetyczne – łączące zachowania dewiacyjne ze sprzecznym układem chromosomów

Teorie socjologiczne – funkcjonalne. Podstawowe założenia:

• Człowiek z natury jest konformistyczny, skłonny po przestrzegania norm społecznych

• Przyczyna dewiacji należy więc szukać w społeczeństwie

Teorie anomii Roberta Mertona – dewiacja pojawia się kiedy w społeczeństwie następuje rozdźwięk między normami i wartościami, czyli w stanie anomii.

Typy adaptacji jednostki do stanu anomii:

Sposoby przystosowania	Cele kulturowe (WARTOŚCI)	Zinstytucjonalizowane środki (NORMY)	Przykład (własne mieszkanie)
Konformizm	+	+	+
Innowacja	+	-	Kradzież pieniędzy
Rytualizm	-	+	Rezygnacja
Wycofanie	-	-	Skłot
Bunt	+/-	+/-	Dążenie ku zmianie

Teoria kontroli społecznej:

• Człowiek jest z natury nonkonformistą

• Kontrola społeczna zmusza ludzi do przestrzegania norm społecznych

• Niedostatki kontroli społecznej powodują obecność zachowań dewiacyjnych

Na podstawie tych założeń sformułowano teorię wybitych okien i zasady zerowej tolerancji.

Teorie kontroli społecznej – koncepcja Hirschego – im luźniejsze relacje łączą jednostkę ze społeczeństwem, tym większe prawdopodobieństwo zachowań dewiacyjnych. Istnieją 4 elementy wiążące jednostkę ze społeczeństwem:

• Przywiązanie – emocjonalne z najbliższymi

• Zaangażowanie – edukacja, praca, znajomi

• Zaabsorbowanie – brak czasu/energii na dewiacje

• Przekonanie – należy przestrzegać norm społecznych

Ćw. 7 – Socjologiczne ujęcie niepełnosprawności.

Różne kryteria definiowania niepełnosprawności:

• Kliniczne – jako uszkodzenie definiowane w kategoriach biomedycznych

• Funkcjonalne – jako ograniczenie w wykonywaniu pewnych czynności

• Społeczne – jako brak możliwości pełnienia podstawowych ról społecznych

Zmiany sytuacji społecznych osób niepełnosprawnych:

• Faza społeczeństwa preindustrialnego – rolnicze, wiejskie

  • Niska pozycja w hierarchii społecznej

  • Uczestnictwo w życiu ekonomicznym i społecznym (praca na roli lub pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego)

• Faza społeczeństwa industrialnego – przemysłowe, początek na przełomie XVIII-XIX w.

  • Osoby niepełnosprawne usunięte na margines życia ekonomicznego i społecznego

  • Następuje instytucjonalizacja, medykalizacja oraz profesjonalizacja niepełnosprawności

• Forma społeczeństwa postindustrialnego

  • Reintegracja ekonomiczna i społeczna niepełnosprawnych ze społeczeństwem

Modele niepełnosprawności:

	Jednostkowy	Społeczny
Definicja niepełnosprawności	Niepełnosprawność = upośledzenie	Niepełnosprawność = opresja ze strony społeczeństwa
Uwarunkowania niepełnosprawności	- czynniki genetyczne - teratogenny, patogeny - urazy i uszkodzenie mechaniczne	- uprzedzenie społeczne i fizyczne bariery - opresja ze strony sprawnej większości
Środki pomocy	- oddziaływanie lecznicze oraz kompensacyjne, nakierowane na źródło i skutki naruszenia cielesnego	- usuwanie barier - uniwersalny design - walka z uprzedzeniami i wykluczeniem społecznym

Niepełnosprawność na świecie dotyka ok. 650 mln osób. 80% niepełnosprawnych mieszka w krajach rozwijających się. Spośród 450 mln osób w wieku produkcyjnym większość jest bezrobotna. Ponad 90% dzieci niepełnosprawnych nie uczęszcza do szkoły. W Polsce – 12,2% niepełnosprawnych (biologicznie lub prawnie).

Socjologiczne aspekty starości

Cykl życia człowieka:

• Dzieciństwo

• Młodość

• Wiek dojrzały

• Starość

Społeczeństwo formułuje pod adresem ludzi przeżywających daną fazę życia określone oczekiwania.

Czynniki kształtujące fazy cyklu życia człowieka:

• Biologiczne

• Kulturowe

• Ekonomiczno-społeczne

• Polityczne

Starość jako przykład fazy cyklu pracy człowieka. Cechy charakterystyczne:

• Zmiany w statusie zdrowotnym

• Wycofanie się z aktywności zawodowej

• Obniżenie statusu ekonomicznego

• Stresujące wydarzenia życiowe (np. śmierć bliskich)

• Zawężenie się stosunków międzyludzkich

• Utrata ogólnej pozycji społecznej

Socjologiczne teorie starzenia się człowieka:

• Wyłączania się

  • Wraz z procesem starzenia aktywność człowieka zostaje ograniczona, a jego społeczne więzi ulegają osłabieniu i rozluźnieniu

  • Ograniczenie interakcji ze społeczeństwem wynika z procesu wycofywania się jednostki z życia społecznego, przy czym samo społeczeństwo również odsuwa się od ludzi starszych

• Teoria aktywności

  • Kładzie nacisk na znaczenie aktywności społecznej dla satysfakcji osobistej i poznania tożsamości osób starszych

  • Proces starzenia się prowadzi do napięć związanych z utratą wizerunku samego siebie, co następuje wskutek zmiany pełnionych ról społecznych. Zapobiec temu może jak najdłuższa aktywność życiowa

  • Ludzie starzy są zadowoleni z siebie, jeśli w ich zachowaniu ujawnia się działanie zastępcze po utracie roli pierwotnej

Ageizm – „Proces systematycznego tworzenia stereotypów i dyskryminacji ludzi z powodu tego, że są starzy” Butler 1969

Podstawa ageizmu – powyżej pewnego wieku każda osoba nie jest w stanie poprawnie wykonywać określonych ról społecznych, a zwłaszcza tych produktywnych.

Założenia:

• O homogeniczności populacji osób starszych

• O silnym związku między wiekiem a stanem zdrowia

Formy ageizmu:

• Indywidualny – gerontofobia (strach przed starszymi ludźmi)

• Instytucjonalny – przymus dezaktywacji zawodowej

• Kulturowy – stereotypy