Twórczość plastyczna niepełnosprawnych intelektualnie
Psychopatologia twórczości i ekspresji plastycznej dzieci niepełnosprawnych intelektualnie od wielu lat jest przedmiotem zainteresowania pedagogów i psychologów
Dzieci podczas rysowania wyrażają swoją osobowość. Rysunki ukazują nam przeżycia i uczucia dziecka, jego poziom rozwoju intelektualnego i fizycznego, rozwój percepcji, rozwój estetyki i twórczości a także rozwój społeczny.
Rozwój plastyczny zależy w bardzo dużej mierze od rozwoju intelektualnego. Na ogół im większa niepełnosprawność intelektualna tym niższy rozwój twórczości plastycznej. Choć zdarza się ze dzieci z niepełnosprawnością intelektualna nawet w stopniu umiarkowanym przejawiają zdolności plastyczne. U dzieci z niepełnosprawnością intelektualna są zaburzone procesy poznawcze, rozumienie świata, rozwój emocjonalny i zasób doświadczeń o otaczającym świecie. Mała wiedza o świecie ujawnia się, zatem w rysunkach. A to jest też powodem zaburzonego i zahamowanego rozwoju plastycznego. U dzieci z niepełnosprawnością umysłową rozwój plastyczny odbywa się na ogół tą samą drogą, co u dzieci w normie intelektualnej. Rozwój plastyczny jednak jest wolniejszy, zaburzony i często zatrzymuje się w pewnym momencie np.: na okresie przedschematycznym i nie rozwija się dalej, rzadko osiągają schemat wzbogacony. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często wykonują swe rysunki stereotypowo a wiec sztywno i niezmiennie, prace te cechuje automatyzm. Rysunki takie nie są ulepszane ani ożywiane żadną nową cechą. Uczniowie o niskim rozwoju umysłowym nie rozumieją zmian w środowisku, nie widzą też różnic w postrzeganych przedmiotach. U tych dzieci schematy uproszczone nie przechodzą w schematy wzbogacone. W takich rysunkach ukazuje się słaby rozwój umysłowy. Rysunki są często wykonywane nieproporcjonalnie, nie rozwija się sposób posługiwania kreska czy też rozmieszczenie przestrzenne postaci i elementów na rysunku jest zaburzone. Zaburzona i wąska wyobraźnia osób niepełnosprawnych intelektualnie ma również wpływ, na jakość pracy plastycznej. Dzieci te mają trudności w poprawnym wyobrażeniu sobie stosunków przestrzennych, spostrzegają tylko pewne elementy przedmiotów, tak je zapamiętują i w taki sposób rysują. Są zaburzone zarówno procesy myślenia, percepcji jak i praca ręki. Nie rzadko osoby niepełnosprawne intelektualne nieprawidłowo posługują się ołówkiem czy kredkami. Często także proces bazgrania występuje z dużym opóźnieniem i w wielu przypadkach proces bazgrania nie przechodzi w następne okresy rozwojowe. Nie chęć do rysowania poznawanych i widzianych przedmiotów może również oznaczać zahamowania w rozwoju umysłowym. U dzieci w normie intelektualnej rozwój umysłowy na ogół przewyższa rozwój twórczości plastycznej. U dzieci z niepełnosprawnością intelektualna często może być odwrotnie. Dzieci takie często nie są w stanie dokonać poprawnej syntezy schematu. Rysunki są często błędne i nie logiczne. Prace plastyczne tych dzieci często zatrzymują się na rysowaniu głowonogów. Można na takich rysunkach znaleźć takie błędy jak np.: zbyt duża liczba palców u dłoni, złe rozmieszczenie oczu, nosa i ust, ręce mogą być osadzone w głowie. A więc układy takie nie są spotykane w rzeczywistości. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualna maja zaburzoną syntezę schematu a więc postać człowieka może być narysowana w częściach, a wiec osobno korpus, kończyny i głowa. Dzieci takie nie umieją ująć przedmiotu całościowo. Schematy dzieci z niepełnosprawnością intelektualna są ograniczone np.: dziecko rysuje dwa kółka i jedno kółko to mama a drugie to pies. Ubogość rysunków dzieci z niepełnosprawnością intelektualna wynika też z tego, że nie czują one potrzeby doskonalenia tego, co już umieją. U uczniów tych zaburzone może być również położenie przestrzenne a więc postacie mogą być rysowane do góry nogami. Dzieci te mogą też nie rozumieć i nie zauważać błędów na swoich rysunkach, dlatego prace te nie są przez niepoprawiane. U dzieci z niepełnosprawnością intelektualna często ujawniają się braki i zaburzenia związane z pojęciem liczbowym. Rysunki są ubogie, zawierające mało szczegółów. W zależności od objawów niepełnosprawności intelektualnej rysunki są wykonane nieśmiało z zbyt małym dynamizmem lub z podwyższonym dynamizmem, zbyt chaotyczne. Gdy jest opóźniony rozwój psychoruchowy opóźniona jest dynamika rysunkowa, gdy zaburzona jest mowa werbalna to zaburzona jest narracja plastyczna.
Często osoby z niepełnosprawnością intelektualną są niezręcznie manualnie, ruchy dłoni i palców są mało precyzyjne często występują niepotrzebne ruchy dodatkowe. Ich rysunki są zdeformowane a linie, którymi się posługują chwiejne, sztywne i przerywane. U tych uczniów dłużej niż u dzieci w normie intelektualnej utrzymuje się geometryzacja rysunków. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualna mogą mieć zaburzona kontrole ruchową oraz poziom zdolności neuromięśniowych, co wpływa na dokładność i jakość ich rysunków. Zaburzona też jest u nich świadomość zmienności otoczenia, co z kolei zaburza rozwój twórczości plastycznej powodując, że rysunki nie są wzbogacane. Rysunki są wzbogacane przez doświadczenia a gdy przyswajanie tych doświadczeń jest zaburzone i zahamowane to zaburzony i zahamowany jest również rozwój rysunku. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, które posiadają widoczne defekty jak np.: zdeformowana czaszka często rysują postacie zdeformowane. Prace plastyczne są pełne sprzeczności i niekonsekwencji. Elementy rysunku takie jak linie, kształty czy barwy są nierzadko połączone bezsensownie. Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualna mogą nie rozumieć znaczenia kolorów oraz mogą nie potrafić ich rozróżniać, co rzutuje na błędną kolorystykę w ich pracach. Często tez używają mniejszej liczby kolorów niż ich rówieśnicy rozwijający się w normie intelektualnej. Nie potrafią oni odkryć cech charakterystycznych postaci i przedmiotów, co by pozwoliło na ich indywidualizację i rozwinięcie się w kierunku typowości rysunku.
Dorosłe osoby z niepełnosprawnością intelektualną zazwyczaj osiągają zdolności percepcyjne 5-8 letnich dzieci rozwijających się w normie intelektualnej. Na ogół im większa niepełnosprawność intelektualna tym rozwój percepcyjny jest niższy. Świadomość sensoryczna a więc odbiór danych zmysłowych tych dzieci także jest obniżona. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną później od swoich rówieśników dostrzegają i są w stanie zrozumieć związek między ruchem dłoni, która trzyma kredkę czy też ołówek a śladem na papierze. Osłabiona zdolność koncentracji uwagi także wpływa na rozwój twórczości plastycznej. Dzieci z niepełnosprawnością umysłową często potrzebują wskazówek podczas rysowania.
U dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w szczególności zaburzony i zahamowany jest rozwój wyobraźni. Uczniowie w wieku 5-8 lat w normie intelektualnej mają zazwyczaj szeroko rozwiniętą wyobraźnie, zadziwiają fantazją i pomysłowością a u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną wyobraźnia jest okrojona.
W przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną bardzo dużo czasu trzeba poświęcić na stymulowanie zmysłów: dotyku, wzroku, słuchu. A to także wpływa na opóźnienie procesu rozwoju plastycznego tych dzieci. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną często rysują z przymusu a nie przyjemności a podczas samego procesu rysowania wykazują małe zaangażowanie emocjonalne. Zaburzony kontakt werbalny z wyżej opisywanym dziećmi również może mieć niekorzystny wpływ na sam proces tworzenia wytworów plastycznych. W przypadku dzieci z niepełnosprawnością zdarza się ze sam opis tego, co mają narysować nie wystarcza. Dla takich dzieci konieczne, zatem będzie zobrazowanie tego słowa. A więc wymagając od uczniów z obniżonym rozwojem intelektualnym, aby narysowały drzewo nie rzadko nie wystarczy sam przekaz słowny. Często takim dzieciom musimy pokazać obrazek drzewa czy też zabrać na wycieczkę do lasu czy też parku. W przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną ich twórczość plastyczną najlepiej rozwijać poprzez ich osobiste i bezpośrednie doświadczenia. Dzięki wykonywanym pracą plastycznym uczniowie ci powinni zdobywać doświadczenia sensoryczne i bodźce fizyczne. Osobom tym sprawia trudność rysowanie z pamięci. Należy pamiętać, że niepełnosprawność intelektualna bardzo często idzie w parze z niepełnosprawnością narządów ruchu (kończyn) – sztywność, przykurcze mięśni, drżenie rąk to stany obserwowane wielokrotnie.1 W przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną nie powinniśmy pracować z tzw. Książeczkami do kolorowania, ponieważ dzieci te mogą za bardzo utrwalić sobie i przyzwyczaić się do określonych schematów obrazkowych. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną często mają zaburzoną świadomość części oraz funkcjonowania własnego ciała. A wiec na ich rysunkach występuje zaburzona analiza i synteza rysowanych przedmiotów. Uczniom z niepełnosprawnością intelektualną z trudem może również przychodzić rysowanie oglądanych zwierząt czy postaci, które są w ruchu. Postacie są rysowane na ogół w bezruchu i widziane z przodu. Rozwój plastyczny dziecka z niepełnosprawnością intelektualną nie może bazować na takich czynnościach jak spostrzeganie, wyobraźnia, percepcja czy pamięć. Przeszkoda w rozwoju plastycznym opisywanych uczniów jest również jest również ich zaburzony kontakt werbalny, który zakłóca ich procesy poznawcze. Opisywanie przedmiotów czy to widzianych przez dziecko z niepełnosprawnością intelektualną czy przedmiotu własnoręcznie narysowanego przez niego jest zazwyczaj ograniczone. Dziecko rozwijające się w normie intelektualnej powiedziałoby np., jaki piękny żółty kwiat, jaki on malutki i jak ładnie pachnie a dziecko z obniżonym rozwojem intelektualnym powie np.: tylko, że to jest po prostu żółty kwiat a często nawet może nie określić jego koloru.
Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną widzą i rozumieją otaczający je świat w sposób ograniczony. Zazwyczaj im głębsza niepełnosprawność umysłowa tym większe ograniczenie spostrzegania rzeczywistości. Również spostrzeganie różnic kolorystycznych może być zaburzone, co również wpływa na sposób wykonania wytworu plastycznego. Zdarza się, że wykorzystywanie kolorów jest intuicyjne, nie występuje świadome nadanie barwy danemu przedmiotowi.
Niepełnosprawność intelektualna znacznie lub wręcz całkowicie pozbawia wnikliwości spojrzenia, powoduje bezradność w hierarchizowaniu cech i uniemożliwia samodzielne poszukiwanie środków formalnych trafnie określających doznania.2