Komunizm (łac. communis – wspólny, powszechny) – radykalny, lewicowy system ideologiczny, wywodzący się z socjalizmu, postulujący uspołecznienie własności prywatnej, głównie środków produkcji oraz nastawienie gospodarki na zaspokojenie potrzeb obywateli[1]. Komuniści jako końcowy efekt swojej rewolucji postulowali zbudowanie na zasadzie "od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb" egalitarnego społeczeństwa i państwa bez aparatu przymusu, które miałoby z czasem zanikać wraz z podziałami klasowymi[2].
Komunizm oparty był na idei walki klas, mającej doprowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ważnymi elementami ideologii komunizmu było promowanie internacjonalizmu i ateizmu, ponieważ komuniści uważali, że wszyscy ludzie są równi bez względu na narodowość, rasę czy religię, a podziały te uważają za szkodliwe i prowadzące do konfliktów.
Komunizm opierał się na systemie poglądów głoszących program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, równość i sprawiedliwość społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej kontroli gospodarki, własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego.
Można zauważyć pewne analogie między ideami komunizmu a filozofią Platona. Idee równości i wspólnoty zyskały na znaczeniu w okresie rewolucji francuskiej 1789-1799. Idee te były następnie rozwijane przez utopijnych socjalistów, jak Henri de Saint-Simon i Charles Fourier. Duży wpływ na rozwój ideologii komunistycznej miał wzrost uprzemysłowienia i przemiany społeczne z tym związane.
Faszyzm (wł. fascismo, od łac. fasces – wiązki, rózgi liktorskie i wł. fascio – wiązka, związek) – doktryna polityczna powstała w okresie międzywojennym we Włoszech, sprzeciwiająca się demokracji parlamentarnej, głosząca kult państwa (statolatrię, totalitarne silne przywództwo, terror państwowy i solidaryzm społeczny). Faszyzm podkreślał wrogość wobec zarówno liberalizmu, jak i komunizmu. Początkowo nazwa odnosiła się tylko do włoskiego pierwowzoru, później była stosowana wobec pokrewnych ruchów w latach 20. i 30. XX wieku, zwłaszcza narodowego socjalizmu w Niemczech, oraz współczesnych ruchów wywodzących się z partii faszystowskichDoktryna faszystowska została ogłoszona zaraz po I wojnie światowej przez Benito Mussoliniego, który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Związki Kombatanckie (Fasci di Combattimento), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale Fascista).
Faszyzmem włoskim inspirował się Adolf Hitler, tworząc w Niemczech ustrój narodowosocjalistyczny.
Kwestią kontrowersyjną pozostaje klasyfikacja rządów gen. Francisca Franco w Hiszpanii. W 1947 roku proklamował on "monarchię katolicką", w praktyce jednak zachował autokratyczną władzę oraz wprowadził korporacjonistyczną gospodarkę (frankizm).
W niemieckiej wersji faszyzmu czyli narodowym socjalizmie ważnymi elementami był także rasizm, walka z religią lub instrumentalne wykorzystywanie jej, antysemityzm,homofobia i szowinizm które włoski faszyzm z czasem zaczął przejmować po współpracy Adolfa Hitlera z Benito Mussolinim.
Podstawowe cechy i założenia faszyzmu
Autokratyzm w stylu wodzowskim;
Walka z odmiennymi ideologiami (np. demokracja, komunizm);
Pełna kontrola partii rządzącej nad dużą częścią aspektów życia społecznego i gospodarczego;
Gospodarczy etatyzm oraz korporacjonizm.
Nacjonalizm, w skrajnych przypadkach szowinizm bądź rasizm – trzeba jednak pamiętać, że w faszyzmie włoskim nie rozumiano narodu etnicznie, a elementy rasistowskie pojawiły się w nim późno, pod naciskiem niemieckim i nie były jego organiczną częścią
Narodowy socjalizm (niem. Nationalsozialismus), nazizm (skrót od Nationalsozialismus), hitleryzm (od nazwiska Adolfa Hitlera) – totalitarna, rasistowska, antykomunistyczna i antysemicka ideologia Niemieckiej Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników (NSDAP). Niemiecka skrajna odmiana faszyzmu[1], ze względu na rozliczne kontrowersje odnoszące się do umieszczenia jej na osi prawica-lewica zaliczana także do tzw. ekstremalnego centrum[2]. Ideologia państwowa w czasie sprawowania władzy w Niemczech przez NSDAP w latach 1933-1945. Ideologami narodowego socjalizmu byli: Adolf Hitler (Mein Kampf) oraz Alfred Rosenberg i Joseph Goebbels. Ideologia Hitlera głosiła wyższość narodu niemieckiego, należącego do "rasy aryjskiej" (wywodzonej od Ariów – starożytnego ludu indoeuropejskiego) w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tę połączono ze zwulgaryzowaną nietzscheańską koncepcją "nadczłowieka" (Übermensch), wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi" i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami.
Naziści wyznawali pogląd, że mieszanie się ras (Rassenschande) powoduje ich degenerację, dlatego wprowadzili ustawodawstwo zakazujące małżeństw i stosunków seksualnych Niemców z osobami innej rasy (ustawy norymberskie). "Poprawianiu" rasy miał także służyć program eutanazji i sterylizacji osób "niepełnowartościowych" biologicznie. Realizowano też dalsze projekty w duchu eugeniki, w tym kradzież dzieci, wspieranie rozrodczości według kryteriów rasowych (ośrodki Lebensborn), rozważano wprowadzenie wielożeństwa. Poglądy rasowe determinowały w dużym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły do holocaustu.
Naziści łączyli rasizm z niemieckim nacjonalizmem. Uważano narody za organizmy, które walczą o przetrwanie i ekspansję i mają prawo w tej walce stosować wszystkie dostępne środki. Planowano uzyskać przestrzeń życiową na Wschodzie (Lebensraum im Osten) dla narodu niemieckiego poprzez podbój innych narodów. Politykę tę wyznaczały oprócz motywów narodowych także rasowe: lekceważący stosunek do Słowian, rzekomo pozbawionych zdolności do rządzenia. Dla uzasadnienia konieczności ekspansji terytorialnej wykorzystywano także teorie geopolityczne.
Niemieccy narodowi socjaliści kryteriom rasowo-biologicznym podporządkowali także politykę kulturalną. Zwalczano twórców pochodzenia żydowskiego, a także – jako produkt obcych ras i przejaw degeneracji – sztukę współczesną oraz jazz. Sztuka według ideału narodowosocjalistycznego powinna głosić wielkość narodu, heroizm "nadludzi", więź z przyrodą, tradycyjne wartości rodzinne. Ideały więzi człowieka z przyrodą i ziemią ojczystą streszczał slogan Krew i Ziemia (Blut und Boden).
Niemiecki narodowy socjalizm był wzorowany na włoskim faszyzmie (w mowie potocznej te terminy używane są wymiennie – z politologicznego punktu widzenia, błędnie). Hitler głosił, że "demokracja w swoich założeniach nie jest niemiecka, ale żydowska" i że ma ona na celu wyłącznie zniszczenie "aryjskiego przywództwa" (przemówienie z 22 kwietnia 1922 roku). Dlatego demokrację zastąpiono reżimem totalitarnym, który Rudolf Hess ocenił jako "najnowocześniejszą demokrację świata opartą na zaufaniu większości". Reżim odrzucał parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców (Führerprinzip), a szczególnie wodza narodu i partii NSDAP, którym był Adolf Hitler. Sam Hitler na łamach "Voelkischer Beobachter" z 10 listopada 1938 roku określił siebie jako "arcydemokratę". Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny i zlikwidowali wolną prasę, wolne związki zawodowe i liberalne stowarzyszenia takie jak loże masońskie. Narodowy socjalizm, podobnie komunizm i faszyzm, wywodzą swoją władzę od suwerennego ludu i dlatego bywają uważane za historyczne i lokalne odmiany demokratyzmu.
Rywalizując o podobny elektorat przy pomocy (po części) zbieżnych haseł, szczególnie zdecydowanie atakowano działaczy marksistowskich, komunistycznych oraz socjaldemokrację. Za główny powód przegranej w I wojnie światowej uważano bunty opozycji. Postrzegając porządek narzucony Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, naziści dążyli do remilitaryzacji, a następnie wcielenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemców – a więc przede wszystkim Austrii, Wolnego Miasta Gdańska, oraz części Czechosłowacji i Polski w obręb Rzeszy.
Nazizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, które dominowały w Niemczech przed dojściem NSDAP do władzy, jednak w przeciwieństwie do komunizmu zamiast powszechnej nacjonalizacji środków produkcji wprowadził centralną kontrolę państwa nad przedsiębiorstwami, które formalnie pozostały prywatne choć ich właściciele zostali sprowadzeni do roli kierowników (Betriebsfuehrer).
Rasizm, dyskryminacja rasowa (z fr. le racisme od la race – ród, rasa, grupa spokrewnionych) – zespół poglądów głoszących tezę o nierówności ludzi, a wynikająca z nich ideologia przyjmuje wyższość jednych ras nad innymi[2]. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi"[3]. Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne. Pierwszym teoretykiem rasizmu był francuski polityk i etnolog, Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, opartego na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich" (franc. Essai sur l`inégalite des races humaines), napisanej w latach 1853-1855, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu (co było sprzeciwem wobec ówczesnej ideologii równości Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" (mającej wywodzić się od Ariów), i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji.
Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany w koncepcjach niemieckiego teoretyka pochodzenia brytyjskiego, ideologa pangermanizmu i filozofa, Houstona Stewarta Chamberlaina. W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" (niem. Die Grundlagen des XIX Jahrhunderts) z 1899, opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw. typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina, największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk), mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie.
Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu (m. in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu. W propagandzie narodowych socjalistów, oparta na tezach Chamberlaina ideologia rasizmu, stała się elementem systemu manipulowania społeczeństwem, zmierzającego do wykreowania zbiorowego wroga - konsekwencją praktycznego zastosowania tych teorii stał się zaplanowany i zrealizowany przez nazistów Holocaust.
Rasizm hitlerowski był doktryną tworzoną dosyć chaotycznie, mylącą często różne pojęcia (rasa aryjska, rasa germańska, rasa nordycka) często nadając im raz szersze a raz węższe znaczenie w zależności od doraźnych celów politycznych. Za "podludzi" uznano np. aryjskich Słowian nie dyskryminując np. nieindoeuropejskich Estończyków czy Węgrów. Podbito Norwegów i Duńczyków mimo iż są bardziej nordyczni niż Austriacy czy Niemcy z Bawarii. Heinrich Himmler podjął próby uzasadniania "aryjskości" Japończyków
Ksenofobia (stgr. ξένος ksenós - obcy, stgr. φόβος phóbos - strach, czyli strach przed obcymi) - niechęć, wrogość, lęk wobec obcych, przesadne wyrażanie niechęci wobec cudzoziemców.
Często źródłem ksenofobii jest bezkrytyczne podejście do stereotypów etnicznych. Ksenofobia może dotyczyć wszystkiego, co wiąże się z obcokrajowcami, osobami nieznanymi, innymi pod pewnymi względami.
Pojawienie się ksenofobii towarzyszy zazwyczaj narastaniu w społeczeństwie nastrojów nacjonalistycznych i stanowi ona swoiste dopełnienie wobec nacjonalizmu. Zazwyczaj obawa przed wpływami z zewnątrz i aktywne im przeciwdziałanie ma swe źródła w sytuacji społeczno-ekonomicznej kraju. Narasta w chwilach złej sytuacji gospodarczej, pogorszenia się warunków życia.
Ksenofobiczne nastroje wobec cudzoziemców (a w tym szczególnie wobec emigrantów podejmujących pracę w danym kraju) znajdują zwolenników przede wszystkim wśród niezadowolonej ze swej sytuacji życiowej, gorzej usytuowanej ekonomicznie części ludności danego kraju, która postrzega obcych jako potencjalnych konkurentów w walce na rynku.
Ksenofobia może stać się immanentną wartością powszechnie akceptowaną w społeczeństwie lub w pewnych grupach społecznych.
Kosmopolityzm − pogląd negujący wszelkie podziały kulturowo-polityczne i terytorialne. Zwolennicy kosmopolityzmu uważają za swoją ojczyznę nie jakiś kraj czy inny obszar, ale cały świat. Dążą oni do politycznej i społecznej jedności świata, wolnego od podziałów i konfliktów, stopionego w jedną masę ludzką. Tak sformułowana doktryna jest przeciwieństwem patriotyzmu, jak i nacjonalizmu.
"Jestem obywatelem świata", taka miała być odpowiedź Diogenesa na pytanie, gdzie jest jego kraj ojczysty. Od użytego w tym wyrażeniu greckiego słowa kosmopolites pochodzi wyraz kosmopolita. Sokrates miał powiedzieć podobnie, że należy nie do Aten ani do Grecji, lecz do świata. Kosmopolityzm propagowali stoicy. Seneka Młodszy w liście do Lucyliusza pisał, że cały świat jest jego ojczyzną (łac. patria mea totus hic mundus est).
Patriotyzm (łac. patria,-ae = ojczyzna, gr. patriates) – postawa szacunku, umiłowania i oddania własnej ojczyźnie oraz chęć ponoszenia za nią ofiar; pełna gotowość do jej obrony, w każdej chwili. Charakteryzuje się też przedkładaniem celów ważnych dla ojczyzny nad osobiste, a także gotowością do pracy dla jej dobra i w razie potrzeby poświęcenia dla niej własnego zdrowia lub życia. Patriotyzm to również umiłowanie i pielęgnowanie narodowej tradycji, kultury czy języka. Patriotyzm oparty jest na poczuciu więzi społecznej, wspólnoty kulturowej oraz solidarności z własnym narodem i społecznością.
Polityka (z gr. poly - mnogość, różnorodność; polis - państwo-miasto) – pojęcie właściwe naukom społecznym, rozumiane na wiele sposobów.
U Arystotelesa jest rozumiana jako rodzaj sztuki rządzenia państwem, której celem jest dobro wspólne. W starożytności i średniowieczu dominowała podobna idealizacja polityki i polityków i wywodzenie jej źródeł z praw natury bądź woli sił nadprzyrodzonych, służąca uzasadnianiu nierównoprawnych podziałów na uprzywilejowanych rządzących i podporządkowanych ich interesom poddanych.
Zapoczątkowane w czasach nowożytnych procesy demokratyzacji sprzyjały obiektywizacji poglądów na genezę i społeczną rolę polityki i polityków. Wyrazem tego współczesna definicja zakładająca, że polityka to uzgadnianie zachowań współzależnych społeczeństw o sprzecznych interesach. Jej szersza wykładnia wyjaśnia, iż polityka to działalność polegająca na przezwyciężaniu sprzeczności interesów i uzgadnianiu zachowań współzależnych grup społecznych i wewnątrz nich za pomocą perswazji, manipulacji, przymusu i przemocy, kontestacji, negocjacji i kompromisów, służąca kształtowaniu i ochronie ładu społecznego korzystnego dla tych grup stosownie do siły ich ekonomicznej pozycji i politycznych wpływów. Realia dziejów ludzkości i współczesności dowodzą, że polityki korzystnej dla wszystkich po równo zazwyczaj nie ma[1].
Podobnie definiuje politykę Stephen D. Tansey konstatując że polityka obejmuje szeroki wachlarz sytuacji, w których ludzie kierujący się odmiennymi interesami działają wspólnie dla osiągnięcia celów, które ich łączą, i konkurują ze sobą, gdy cele są sprzeczne. I z tych pozycji zakłada, że warto raczej krytycznie odnieść się do standardowych akademickich definicji polityki i władzy. [2].
Za podstawę nowożytnych definicji polityki uchodzą teorie Maksa Webera, twierdzącego, że polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to między państwami, czy też w obrębie państwa, między grupami ludzi, jakie to państwo tworzą[3]. I uściślającego wcześniejsze definicje konstatacją, iż istotną właściwością polityki jest "odwoływanie się do przemocy", bo w sferze stosunków politycznych "groźba przemocy i, ewentualnie, jej zastosowanie jest jednak swoistym środkiem, a zawsze ultima ratio, gdy inne środki zawiodą"[4]. Definicja ta jest o tyle uniwersalna, że akcentuje dwa wymiary polityki: wewnętrzny (wewnątrzpaństwowy) i zewnętrzny (międzypaństwowy). Ze względu na upływ czasu od powstania tej definicji (1. połowa XX wieku), dziś należałoby ją uzupełnić o stosunki państw narodowych z organizacjami międzynarodowymi oraz o stosunki między tymi organizacjami i w ich obrębie (zwłaszcza w kontekście Unii Europejskiej).
W amerykańskiej literaturze współcześnie popularne jest definiowanie polityki jako sztuki bycia wybieranym (zdobywania władzy). Inne definicje zakładają, iż "Polityka" to stosunek między tym, co rząd próbuje robić, a tym, co się naprawdę dzieje[5]. Leszek Sobkowiak w Leksykonie politologii pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta [wyd. V, Wrocław 1999] ukazuje pięć ujęć polityki; że jest to orientacja formalnoprawna, czyli polityka to działalność instytucji państwowych (aparatu państwowego), podejście behawioralne czyli dowolny układ stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność kontroli, wpływu, władzy lub autorytetu (za: R.A. Dahl, Modern Political Analysis, Prentice Hall 1991), orientacja funkcjonalna rozumiana jako funkcja systemu społecznego zapewniająca jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów, podejście racjonalne podejmowanie decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o władzę, w którym biorą udział rozmaite podmioty, stanowisko postbehawioralne przez które polityka rozumiana jest jako służba dążąca do zmniejszenia, czy też usuwania ograniczeń w zaspokajaniu potrzeb ludzi
Kultura polityczna (ang. political culture) – ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli[1]. Jest to pojęcie z zakresu badań socjologii i politologii, a w szczególności z zakresu badań socjologii polityki. Jednym z pierwszych, który użył tego pojęcia, był prawnik Józef Siemieński w 1916 roku na odczycie na Uniwersytecie Warszawskim o Konstytucji 3 maja. W okresie międzywojennym pisał: "Kulturę polityczną należy rozumieć jako dorobek narodu w dziedzinie instytucji prawnoustrojowych"[2]. Do tego nurtu nawiązywał Kazimierz Biskupski, pisząc na początku lat sześćdziesiątych dwudziestego wieku: "Kultura polityczna to poglądy, idee i teorie, normy postępowania oraz faktyczne działania jednostek i grup w ramach współżycia państwowego"[3]
W politologii amerykańskiej kluczowe znaczenie miała praca Gabriela A. Almonda i Sidneya Verby Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations wydana w 1963 roku i opisująca badania nad kulturą polityczną w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Włoszech, Niemczech i Meksyku.
Koteria — grupa ludzi i środowisk powiązanych ze sobą wspólnymi interesami, popierających i broniących się wzajemnie, których celem jest trwanie na różnych poziomach i wymiarach władzy.
Cechy funkcjonowania koterii:
ukierunkowanie na własne, egoistyczne cele, często wbrew interesowi ogółu społeczeństwa;
wywieranie pozaprawnego wpływu na działanie struktur publicznych;
nadużywanie stanowisk;
intrygi;
niedopuszczanie i eliminowanie z życia publicznego osób niewygodnych.
Koncepcja państwa prawa
Zgodnie z zasadą praworządności państwo prawa powinno:
działać w granicach prawa,
realizować zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa,
gwarantować pewność prawa
gwarantować prawo obrony obywatela przed sądem
realizować zasadę Lex retro non agit (prawo nie działa wstecz)
unitarność – państwo stanowi całość, a gminy, powiaty i województwa nie są autonomiczne w stanowieniu prawa; przeciwnie jednostki samorządu terytorialnego są tylko administracją zdecentralizowaną czyli powstają i działają tylko na podstawie prawa krajowego (ustaw bądź rozporządzeń naczelnych organów administracyjnych),
subsydiarność (pomocniczość) – sprawowanie władzy publicznej powinno spoczywać w rękach instytucji najbliższych zainteresowanym obywatelom; zadania i kompetencje oraz środki finansowe przydzielane są więc w pierwszej kolejności gminom; nie należy jednostce wyższego rzędu (powiatowi, województwu) powierzać zadań, które równie dobrze mogą być wykonane przez jednostkę mniejszą; przekazanie tych zadań na poziom wyższy może nastąpić tylko wtedy, gdy ich wykonanie przekracza możliwość poziomu niższego; państwo powinno je przejmować gdy będą przez nie wykonane zdecydowanie efektywniej,
względna samodzielność – wykonywanie zadań na własną odpowiedzialność bez skrępowania poleceniami indywidualnymi, które pochodziłyby od innych władz publicznych, a nadzór administracji rządowej co do zasady ograniczony jest do kryterium legalności z wykluczeniem celowości,
demokracja – radni oraz wójtowie gmin, burmistrzowie i prezydenci miast wybierani są w wyborach demokratycznych, powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych
Decentralizacja jest to ustawowe, trwałe, prawem chronione przekazywanie organom decentralizowanej władzy publicznej (gminom, powiatom, województwom) zadań, kompetencji i środków, w które do tej pory były wyposażone organy władzy centralnej
przyczyna – ilość zadań, ich zróżnicowanie i charakter, zapewnienie udziału obywateli, lepsze wykonanie zadań przez struktury stykające się z nim bezpośrednio
cel – identyfikacja i organizowanie zaspokojenia zbiorowych potrzeb miejscowej ludności(sprawowanie władzy musi spoczywać na władzach najbliższych obywatelom)
wyodrębnienie niezależnych i względnie samodzielnych podmiotów, które nie są podporządkowane hierarchicznie organom występującym na wyższych szczeblach
Decentralizacja, decentralizacja władzy publicznej - przeniesienie części uprawnień i odpowiedzialności władzy publicznej z organów władzy państwowej na organy władzy samorządowej możliwie najniższego szczebla.
Dekoncentracja jest immanentną cechą decentralizacji. Polega na rozproszeniu kompetencji na większą ilość organów.Dekoncentracja terytorialna odbywa się w pionie, polega na przeniesieniu kompetencji na organy niższego szczebla. Dekoncentracja pozioma (resortowa) to przeniesienie kompetencji z jednego resortu na organ na tym samym szczeblu w innym resorcie. Dekoncentracja skośna to przeniesie kompetencji z jednego resortu na organ niższego szczebla w drugim resorcie.
Elementem dekoncentracji jest hierarchiczne podporządkowanie.
Stosunki międzynarodowe - dziedzina wiedzy i dyscyplina akademicka zaliczana do nauk społecznych, a często także (choć wzbudza to poważne kontrowersje wśród badaczy) do nauk politycznych. Przedmiotem badań są wszelkie "stosunki społeczne, które kształtują się ponad granicami państw i dotyczą relacji między różnymi podmiotami życia międzynarodowego"
Administracja publiczna - "służba społeczeństwu" łac. "administrare" - kierować, zarządzać, służyć
łac. "publicus" - zbiorowy, społeczny, służący ogółowi (nie ma charakteru prywatnego)
Administracja publiczna jest to przejęte przez państwo i realizowane przez jego zawisłe organy, a także przez organy samorządu terytorialnego zaspokajanie zbiorowych i indywidualnych potrzeb obywateli, wynikających ze współżycia ludzi w społecznościach. Stanowi całokształt struktur organizacyjnych w państwie oraz ludzi zatrudnionych w tych strukturach spełniających zadania publiczne, zbiorowe i indywidualne, reglamentacyjne i świadczące oraz organizatorskie podmiotów kierowniczych i decydenckich.
Funkcje administracji publicznej
Funkcja porządkowo - reglamentacyjna związana z ochroną porządku publicznego i bezpieczeństwa zbiorowego. Zwana czasem po prostu reglamentacyjną, dotyczącą regulowania życia obywateli (np. kodeksem drogowym).
Funkcja świadcząca, czyli świadczenia usług publicznych lub ich świadczenia za pośrednictwem instytucji świadczących, należących do sektora publicznego (przedsiębiorstw użyteczności publicznej i zakładów administracyjnych). W ramach tej funkcji organy administracji publicznej zaspokajają potrzeby społeczne, np. utrzymując szpitale.
Funkcja regulatora rozwoju gospodarczego przejawiającej się w zastosowaniu klasycznych instrumentów policyjnych i reglamentacyjnych w postacie zezwoleń, kontyngentów, ceł, a także udziale państwa w zarządzaniu gospodarką narodową. Administracja publiczna może nie tylko ingerować w życie gospodarcze interwencjonizm), ale i samodzielnie prowadzić działalność gospodarczą (etatyzm).
Funkcja organizatorska, w ramach której organy administracji podejmują działania twórcze, samodzielne i kreatywne, np. gdy urzędnicy gminni starają się zdobyć fundusze unijne.
Funkcja wykonawcza, polegająca na wykonywaniu przepisów. Organy i instytucje administracji muszą przestrzegać prawa, zgodnie z konstytucyjnymi zasadami legalizmu, państwa prawa, państwa prawnego, państwa praworządnego. Wykonywanie prawa ma miejsce nie tylko w ramach prawa administracyjnego materialnego (gdy urzędnik w sposób władczy reguluje prawa i obowiązki obywateli), ale i na gruncie prawa proceduralnego (gdy organ wydaje decyzję administracyjną na podstawie przepisów Kodeksu Postępowania Administracyjnego). Czasem urzędnicy mogą opierać swoje decyzje na podstawie uznania administracyjnego (swobodnego uznania).
Funkcja kontrolno - nadzorcza, w ramach której państwo kontroluje i nadzoruje obywateli, np. stowarzyszenia.
Funkcja prognostyczno - planistyczna, dzięki której władza publiczna formułuje, np. prognozy wzrostu zanieczyszczenia środowiska naturalnego.
Czasem wyżej wymienione funkcje administracji publicznej zwane są płaszczyznami działania administracji publicznej.
W XXI w. dużego znaczenia zwiększa się rola administracji publicznej w zaspokajaniu potrzeb zbiorowych społeczeństwa (czyli funkcja świadcząca administracji). Część zadań państwa w tym zakresie cedowane zostaje na organizacje pozarządowe i samorządy. Dużego znaczenia nabierają również samorządy miejskie, co wynika z urbanizacji, czyli rozrostu miast. Zjawisko przenoszenia uprawnień z administracji rządowej na rzecz samorządowej administracji miejskiej, nazywa się komunalizacją administracji publicznej.
Cechy administracji publicznej
przymus,
monopolistyczny charakter,
trwałość,
planowość. Naturalnie można wyobrazić sobie administrację zanarchizowaną, gdy urzędnik będzie, np. otwierał urząd o dowolnej porze dnia i nocy.
ciągłość,
stabilność,
apolityczność,
fachowość, osiągana dzięki wykształceniu urzędników, przygotowaniu praktycznemu i doświadczeniu,
wyodrębnienie i uporządkowanie organizacyjne oraz kompetencyjne,
legalizm, oparcie na obowiązujących przepisach prawa w zakresie prawa materialnego i proceduralnego,
poszanowanie interesu publicznego (dobra ogólnego), czyli np. ochrona obywateli, ale i środowiska naturalnego (w oparciu o konstytucyjne zasady zrównoważonego rozwoju i społecznej gospodarki rynkowej).
Trójpodział władzy – podział sfer funkcjonowania państwa, spopularyzowany przez francuskiego myśliciela oświecenia, Monteskiusza.
Wedle założeń Monteskiusza władza dzieliła się na:
władzę ustawodawczą – stanowioną obecnie najczęściej przez parlament, który tworzy prawo
władzę wykonawczą – będącą w rękach monarchy/prezydenta lub rządu, który wprowadza prawo w życie
władzę sądowniczą – sprawowaną przez sądy i trybunały, wydające wyroki na podstawie obowiązującego prawa
Równoważenie się władz
Wszystkie trzy rodzaje władzy powinny być równorzędne, niezależne od siebie i jednocześnie nawzajem się kontrolować. Dzięki temu państwo funkcjonuje bez zakłóceń. Powierzenie całej władzy jednej osobie lub instytucji prowadzi do nadużyć. Trójpodział zyskał uznanie jeszcze w XVIII w. Obecnie jest to najbardziej rozpowszechniony system sprawowania władzy na świecie.