ETYKA NIETZSCHEGO
Nietzsche dzieli wszelkie systemy etyczne, które kiedykolwiek na świecie istniały lub jeszcze istnieją, na dwie kfasy. dwa typy: na „etykę panów" (Herreu-Moral) i na „etykę niewolników, trzody" (Sclaven-, Heerdenthier-Moral). Widoczne są też we wszystkich epokach usiłowania, dążące do pogodzenia z sobą obu tych typów etyki; czasem się zjawia jakaś mieszanina, powstała z obu etyk, często się te dwie etyki nie rozumieją, a często też istnieją równocześnie obok siebie, nawet w jednym i tym samym człowieku, w jednej duszy. To, co stanowi różnicę między temi dwoma typami etyki, polega na mierze, którą się mierzy czyny ludzkie, zapomocą której ocenia się samych ludzi. Jeden sposób oceniania ludzi powstał wśród klas panujących, dumnych ze swej wyższości, nad ludem ujarzmionym; drugi sposób powstał wśród niewolników, opanowanych, zawisłych. W pierwszym wypadku usposobienie i zachowanie się pańskie bywa miarą, którą się do ludzi przykłada; człowiek obdarzony lakiem usposobieniem trzyma się zdała od ludzi, którzy takiego usposobienia są pozbawieni, gardzi nimi. Etyka tego rodzaju dzieli ludzi na „przednich", panów i na zasługujących na pogardę, na chamów; różnica między ziem a dobrem skądinąd pochodzi. Etyka panów gardzi tchórzem, bojaźliwym, drobnostkowym człowiekiem, gardzi ona człowiekiem niedowierzającym, o wejrzeniu nie-pewnem, tym psim rodzajem ludzi, który się pozwala dręczyć. a nie broni się, gardzi przedewszystkiem kłamcą; jest to przekonaniem zasadniczem wszystkich panów, że tłum jest kłamliwy. Nad wszystkiem góruje uczucie potęgi, obfitości, która pragnie się udzielać. 1 pan wspiera nędznego, ale nic wskutek współczucia lub litości, lecz pchany nadmiarem potęgi. Ludzie, postępujący wedle etyki panów, najbardziej są dalecy od owej etyki, która widzi cechę postępowania moralnego w współczuciu, w działaniu dla drugich, w czynach bezinteresownych; lekceważą sobie litość i „gorące serce", którego się zresztą wystrzegają. Oto cechy etyki panów.
Inaczej rzecz się ma z drugim typem etyki, z etyką niewolników. Jeżeli ludzie uciśnieni, cierpiący, niepewni jutra zaczną się wdawać w etykę, powstaje w nich pewien nastrój pesymistyczny, który wmawia w siebie, że tam „u panów" niemasz prawdziwego szczęścia. Niewolnik ceni usposobienia — nie te, którcmi się szczycą panowie, lecz te, które ulgę przynoszą cierpiącym; ceni więc współczucie i litość, serce gorące, cierpliwość, pilność, pokorę, uprzejmość, gdyż widzi w nich jedyny niemal środek, by uczynić znośnym ciężar życia. Etyka niewolników przedstawia się tym sposobem w gruncie rzeczy jako etyka utylitarna. W etyce niewolników powstaje przeciwieństwo między złem a dobrem. Złem niewolnik nazywa wszystko, co mu grozi swą potęgą; pan, przeciwnie, widzi w potędze coś dobrego; a złym u niego nie jest człowiek potężny, któremu oddaje cześć, lecz człowiek tłumu, nikczemnik, którego się nie boi, lecz którym pogardza. Zasadniczą cechą, różniącą etykę niewolników od etyki panów, jest też pragnienie wolności, jakie widzimy w niewolniku, gdy tymczasem ..pan" jest mistrzem w oddawaniu czci, poświęcaniu się w służbie dla dt;ugich.
Nic trudno odgadnąć, że etyka dzisiejszych Europejczyków należy do typu drugiego, że jest etyką niewolników, tłumu, trzody, etyką, głoszącą różnicę między dobrem a złem.
Nietzsche nic zna granic w wypowiadaniu pogardy, jaką żywi dla drugiego typu etyki, dla etyki niewolników. Nienawiść nieubłagana dla tej etyki w dwu jej kierunkach przebija się we wszystkich jego dziełach, na każdej niemal stronicy jego dzieł.1
FENOMENOLOGIA ( wszystko )
W tym samym mniej wiecej czasie, co w Ameryce pragmatyzm, a we Francji bergsonizm, pojawil sie w Niemczech kierunek zwany filozofia fenomenologiczna lub krócej fenomeno logia. Od tamtych dwóch byl bardzo różny, jednakze równie charakterystyczny dla epoki. I poniekąd stanowil wraz z nimi wspólny front przeciw minimalizmowi poprzedniego pokolenia. Bronil wiedzy apriorycznej i przedmiotów idealnych wbrew wczorajszemu empiryzmowi i naturalizmowi.
Druga zas jej wlasciwoscia byl charakter „ejdetyczny". Znaczy to, ze miala badac nie zjawiska w konkretnym uksztaltowaniu, lecz tylko ich istote. Nie pytala tez, gdzie dane zjawisko - dana rzecz, dana wartosc - istnieje, dlaczego istnieje, a nawet czy w ogóle istnieje; pytala tylko, jakie ma wlasciwosci i, jesli istnieje, to jaka jest jego istota. Ale zamierzenia Husserla szly pózniej w innym jeszcze kierunku: chcial wynalezc taka metode filozofowania, która nie zakladajac istnienia swiata realnego moglaby przeciez poprzez analize poznawania rozstrzygnac, czy swiat realny jest i jaki jest. Ta podstawowa metoda byla tzw. „transcendentalna redukcja" czy „redukcja fenomenolo giczna"; polegala ona na wylaczaniu, na „braniu w nawias", jak sie przenosnie wyrazal, wszystkiego, czego istnienia nie gwarantuje sam przebieg poznawania. Byla to w zasadzie metoda identyczna z Kartezjanska metoda watpienia i odrzucania wszystkiego, co watpliwe. Ale w koncu poprowadzila gdzie indziej: do idealizmu.
Fenomenologia miala, odpowiednio do swych zamierzen, dwa wielkie dzialy: z jednej strony, badala przedmioty, z drugiej - akty ujmujace te przedmioty. Husserl najwiecej zajmowal sie fenomenologia aktów, a ze aktami zajmuje sie tez psychologia, wiec wywolal zarzut, ze choc zwalczal psychologizm, sam mu ulegl. Bylo to jednak nieporozumienie: psychologia i fenomenologia rozwazaja akty kazda inaczej, psychologia in concreto, a fenomenologia ejdetyc znie. Tak samo fenomenologia nie jest fizyka, choc bada ejdetycznie postrzegalne, materialne przedmioty2
EGZYSTENCJALIZM
Filozofia egzystencjalna, zainicjowana przez Kierkegaarda, po stu blisko latach stala sie znów aktualna. Wznowil ja okolo 1930 r. w Niemczech Martin Heidegger (1889 - 1976). Rozpowszechnila sie zas podczas drugiej wojny we Francji, glównie przez Sartre'a. Po wojnie stala sie sensacja dnia. Szla torem Kierkegaarda, ale w zasadniczym punkcie oden odeszla. Stala sie wyrazem sceptycznych, irracjonalistycznych, pesymistycznych nastrojów chwili.
Poglądy: Wiele wlasnosci rzeczy wynika z ich istoty, która przesadza, ze musza byc takie a nie inne: ogólna ich istota stanowi o ich konkretnym istnieniu lub, mówiac z lacinska, ich esencja stanowi o ich egzystencji. Ten poglad, naturalny i rozpowszechniony, zostal zakwestionowany przez egzystencjalistów: wedlug nich esencja nie stanowi o egzystencji, nie wyprzedza egzystencji. Bo nie ma w ogóle zadnej esencji.3
S. Kierkegaard. Według niego zadaniem filozofii miało być dociekanie tego, co w człowieku egzystencjalnie jednostkowe, co będzie jedynie prawdą dla niego i wyłącznie dla jego życia i co stawia go ustawicznie wobec alternatywy "albo - albo".4
Psychizm F.Nietzschego a psychizm Z. Freuda
Nietzsche
Antropologia charakteryzuje się witalizmem (to co sielesne), aktywizmem (aktywność, działanie) i sensualizmem (zmysłowość psychiczna i cielesna).
Poznanie zmysłowe stanowi jedyne i wiarygodne źródło ludzkiej wiedzy. Ciało jest wielkim rozumem, tylko percepcja zmysłowa jest prawdziwa. Dla Nietzschego to nie zmysły są zawodne. przyczyną fałszowania świadectwa zmysłów jest „rozum”, to on jest ułomny. Rozum wyznacza granice poznaniu.
Nie ma moralności obiektywnej, powszechnie obowiązującej - każdy ma taką moralność, jaka mu jest dla jego celów życiowych potrzebna i jaka odpowiada jego uczuciom
Założenie wartości życia - jedynie ono posiada wartość bezwzględną i z niego rodzi się wszystko inne, co w ogóle wartość posiada. Życie witalne stanowi najwyższą wartość, wobec wartości życia prawda jest drugorzędna. Myślenie człowieka odbywa się poza świadomością. Istnienie ludzkie powinno mieć wymiar nie tylko biologiczny i społeczny, ale również kulturowy.
Założenie wolności silnego - wolność należy się tylko temu, kto posiada dość siły, by ją sobie zapewnić.
Nie ma prawdy, dobra, ani innych pozytywnych wartości. Wszystkie one umarły razem z Bogiem. Do człowieka należy teraz zadanie stanowienia na nowo o wartościach.
Koncepcja „woli ku mocy”. Siła ta znajduje swe potwierdzenie i spotęgowanie w samej sobie w momentach najwyższej mobilizacji i przełamywania oporów. U człowieka siła ta wyraża się w sile jednostki, jej samodyscyplinie i w zwycięstwie w walce z przeciwnościami. „Wola ku mocy” to radość z tych zwycięstw. Radość z łamania przeszkód, to swoisty pęd ku sile.
Nadczłowiek Nietzschego miał być jednostką obdarzoną ogromną wolą mocy. Miał tworzyć i charakteryzować się tylko cechami o wydźwięku pozytywnym. Taki twór miał żyć poza resztą ludzkości, a nawet ponad prawami, którymi owa ludzkość się rządzi.
Nietzsche zapowiedział upadek wiary chrześcijańskiej
Wedle Freuda popędy współtworzą życie psychiczne człowieka:
Jego treść stanowi wszystko, co dziedziczone, wrodzone, ustalone genetycznie, przede wszystkim popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psychiczny, którego formy nie są nam znane. Ta najstarsza część aparatu psychicznego pozostaje najważniejsza przez całe życie, jest nieświadomy. Rozwija się jako pierwszy.
ID jest źródłem wszystkich popędów, motywów i potrzeb, jest „siłą napędową”, gromadzi energię życiową człowieka, dąży do natychmiastowego zaspokojenia,
Popęd ego (ja)
wyłania się z id, pośredniczy między sferą popędów, a światem zewnętrznym, dąży do samozachowania i samokontroli kontroluje "id" poprzez uzyskiwanie władzy nad popędami. rozsądne i racjonalne Ja, które stanowi o funkcjonowaniu człowieka. Ostatnie rozwija się EGO, gdy człowiek uczy się rozstrzygać między ID i SUPEREGO
Popęd super ego (nad-ja)
ma charakter społeczny, jest równie nieświadome jak id, stanowi wewnętrzną reprezentację wartości moralnych i ideałów uznawanych przez daną społeczność, główne funkcje superego to hamowanie impulsów id, przekonywanie ego, aby cele realistyczne zastąpiło moralnymi, źródłem super ego jest autorytet ojca, nauczycieli-wychowawców, instytucji społeczno-państwowych, opiniotwórcze środowiska
Superego gromadzi wszystkie uwewnętrznione normy i przekonania społeczne, dzięki superego wiem, co powinienem, czego nie mogę, superego stoi zawsze w konflikcie do ID.
Równowaga między id i superego jest delikatna, gdy ją się zakłóci – powstaje dysfunkcja osobowości, gdy nadto dominuje id, człowiek przejawia rys psychopatyczny, gdy nadto dominuje superego, człowiek przejawia rys histeryczny.
Popęd seksualny (libido)
ukierunkowuje człowiecze życie na przeżywanie przyjemności; popęd ten może ulec stłumieniu czy sublimacji. Aktywizacja popędu seksualnego wywołuje tzw. kompleks Edypa
Z jednej strony jest współtwórcą kultury, zaś z drugiej strona owa kultura może stanowić zagrożenie dla funkcjonowania popędu seksualnego. Popęd seksualny stanowi podstawowe źródło ludzkiej aktywności: tłumienie i spychanie libido do podświadomości prowadzi do nerwic czy perwersji
Popęd śmierci (tanatos)
Związany jest z poczuciem zagrożenia ego przez super ego, Tanatos to popęd śmierci, niszczenia, agresji i destrukcji,
pozostaje w sprzeczności ze świadomością, jest przez nią ograniczana i cenzurowana. Według Freuda procesy nieświadome mają główny wpływ na świadome zachowanie
Freud wszelką aktywność człowieka wywodzi z popędu libido. Libido stanowi źródło kultury i zachowań społecznych. Choć człowiek jest zrośnięty z naturą, to ma potrzebę tworzenia kultury. Kultura jest tym wszystkim, co odróżnia człowieka od zwierząt.
Elementami kultury są: religia, etyka, nauka, sztuka i filozofia, które łącznie warunkują i współtworzą życie społeczne. Religia jest ‘owocem’ psychologicznych frustracji, czyli konfliktów między ego a super ego, pozwala nadać zastępczy sens ograniczeniom nadawanym przez cywilizację, daje poczucie zrozumienia świata, w bardzo silny sposób hamuje ludzkie skłonności popędowe, stając się przyczyną wielu wyrzeczeń. Jest zbiorową nerwicą, zastępującą nerwice indywidualne.
Trzy warstwy życia psychicznego
nieświadomość zbiera myśli, wyobrażenia, które z uwagi na silne obsadzenie popędami zostały wyparte lub niedopuszczone do świadomości,
świadomość - włada aparatem motorycznym; może przez to realizować swe zamierzenia w świecie rzeczywistym
przedświadomość, to jest to obszar skupiający myśli, wyobrażenia i fantazje, które choć aktualnie nie są świadome, to bez większego wysiłku mogą stać się treścią świadomości.