WYKŁAD 1 – PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA. PODSTAWOWE NURTY TEORETYCZNE W PSYCHOLOGII.
Przedmiot i zadania psychologii
Psychologia – z greckiego „nauka o duszy”.
Zadaniem psychologii jest poznanie człowieka jako podmiotu zachowania się, który żyje w swoim naturalnym środowisku przyrodniczym i społecznym. Oddziałuje on poprzez swoją działalność na świat zewnętrzny, zmieniając swe otoczenie.
Sytuacje stereotypowe – zachowanie się reaktywne.
Sytuacje zmienne, niestereotypowe – zachowanie się celowe (to zachowanie interesuje psychologię). Jest ono skierowane na rozwiązanie problemu powstałego w nowej sytuacji.
Psycholog bada zachowanie, które jest zorganizowane i ukierunkowane na konkretny cel.
Cele i zadania psychologii:
DIAGNOZA – poznanie i wyjaśnienie zachowania człowieka, jego reakcji i cech,
TERAPIA – pomoc w prawidłowym rozwoju i leczeniu zaburzeń.
Podstawowe prądy teoretyczne w psychologii
PSYCHOANALIZA
Problemy psychiczne wynikają z niewłaściwego rozwiązania konfliktów wewnątrz osobowości. Konflikty z dzieciństwa, w połączeniu z silnym popędem seksualnym, nie pozwalają jednostce się rozwijać, ciągle dobijając się do jej świadomości.
Twórca – Z. Freud.
Człowiek nie jest wolny – kierują nim nieświadome, biologiczne popędy.
Obok świadomości istnieje nieświadomość, która ukazuje się podczas hipnozy, w snach
i czynnościach pomyłkowych.
Treści te ukazują się w sposób zakodowany. Dzięki psychoanalizie możliwe jest poznanie symboliki, jaką posługuje się dana jednostka, co pozwala na odkrycie zakodowanych treści.
Metody rozumienia ludzkiej psychiki:
metoda swobodnych skojarzeń – na neutralne słowo wypowiedziane przez terapeutę, pacjent w sposób niekontrolowany odpowiada na to ciągiem luźnych skojarzeń,
analiza snów – w czasie snu ujawniają się nieświadome myśli,
analiza czynności pomyłkowych – próba odnalezienia właściwego motywu działania.
Osobowość składa się z:
ID – pierwotna, wrodzona siła osobowości, działająca na zasadzie zaspokojenia potrzeb;
w redukcji napięcia kieruje się zasadą przyjemności,
EGO – kieruje się zasadą rzeczywistości; decyduje o tym, jaki program działania przyjąć,
a jakie dążenia wyprzeć ze świadomości,
SUPEREGO – wewnętrzna reprezentacja wartości moralnych i ideałów uznawanych przez daną społeczność.
W każdej jednostce odbywa się konflikt spowodowany występowaniem antagonistycznych sił, które walczą ze sobą. Najsilniejszy konflikt istnieje między id a superego. Ego jako siła przystosowawcza stosuje mechanizmy obronne:
WYPARCIE – nieakceptowane treści wypierane są do nieświadomości,
RACJONALIZACJA – tłumaczenie własnych, nieakceptowalnych czynów, jako prowadzących do „wyższego dobra”,
PROJEKCJA – przypisywanie innej osobie własnych, nieakceptowalnych cech,
SUBLIMACJA – przemieszczenie energii popędu na cele akceptowalne społecznie,
REAKCJA UPOZOROWANA – wyrażenie uczuć lub zachowań przeciwnych niż rzeczywiści odczuwane po to, by prawdziwe zostały wyparte,
IZOLACJA – oddzielenie myśli od towarzyszących im uczuć,
REGRESJA – powrót do zachowania charakterystycznego dla wcześniejszego okresu rozwojowego.
Popęd seksualny – główny determinant zachowania człowieka.
KOMPLEKS EDYPA – popęd seksualny odczuwany do rodzica przeciwnej płci, przy czym drugi rodzic jest traktowany jako rywal.
Kontynuatorzy Freuda:
A. Adler – odrzucenie idei wszechwładnego seksualizmu,
C.G. Jung – obok nieświadomości osobowej istnieje nieświadomość zbiorowa, na którą składają się archetypy,
E. Fromm – twórca humanistycznej teorii psychoanalizy,
K. Horney – twórczyni teorii nerwicy i neurotyzmu,
H. Stack Sullivan – psychologia interpersonalna.
BEHAWIORYZM
Problemy ludzi wynikają z braku wykształcenia u nich określonych nawyków, które pozwalają innym normalnie się rozwijać. Na drodze uczenia się można te umiejętności nabyć.
Środowisko jest układem aktywnym, zaś człowiek układem reaktywnym, którym nie kierują wewnętrzne motywy i dążenia. Człowiek jedynie reaguje na zaistniałą sytuację.
Uczenie się jest przyswajaniem nowego zachowania.
Na te same bodźce ludzie różnie reagują.
Osobowość człowieka jest wynikiem zewnętrznego sterowania przy pomocy kar i nagród.
Ta sama reakcja pojawia się pod wpływem różnych bodźców, co ułatwia manipulowanie człowiekiem.
WARUNKOWANIE KLASYCZNE
przebiega na poziomie kojarzenia bodźców – dotychczasowy bodziec neutralny, dzięki wzmacnianiu go przez bodziec bezwarunkowy, staje się bodźcem warunkowym,
I. Pawłow (psy):
bodziec warunkowy – pokarm,
reakcja bezwarunkowa – wydzielanie śliny,
bodziec obojętny – zapalenie się lampki przed podaniem pokarmu,
bodziec warunkowy – zapalenie się lampki,
reakcja warunkowa – na widok zapalonej lampki następuje wydzielanie śliny.
WARUNKOWANIE INSTRUMENTALNE
zachodzi wtedy, gdy po określonej reakcji natychmiast pojawia się pewna jej konsekwencja
w postaci wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego; działanie prowadzi do określonego celu,
WZMOCNIENIE – pozytywne lub negatywne; jest to zmiana częstotliwości danej reakcji pod wpływem następującego potem innego bodźca w kolejnych seriach poddawania organizmu tymże bodźcom,
WYGASZANIE REAKCJI – polega na powtarzaniu treningu bez wzmocnień, aż do zaniknięcia reakcji,
HAMOWANIE PROAKTYWNE – zakłócający wpływ materiału wyuczonego dawniej na uczenie się i odtwarzanie materiału nowego,
HAMOWANIE RETROAKTYWNE – zakłócający wpływ materiału wyuczonego później na wcześniejsze efekty uczenia się,
F. Thorndike (szczury):
bodziec bezwarunkowy – pokarm,
reakcja bezwarunkowa – zjedzenie pokarmu,
bodziec obojętny – widok dźwigni,
bodziec warunkowy – widok dźwigni jako sygnał nadejścia pokarmu,
reakcja warunkowa – naciśnięcie dźwigni w celu otrzymania pokarmu.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA
Każdy człowiek dąży do samorealizacji i rozwoju samego siebie. To, co mu w tym przeszkadza, należy usunąć na drodze postawy pełnej zrozumienia i akceptacji.
A. Maslow, C. Rogers.
Wyjątkowość człowieka i jego wolność w wyborze własnej drogi życiowej.
Optymizm.
Ludzie jako walczący o wykorzystanie swoich możliwości.
Indywidualizm.
Ludzie są w istocie dobrzy.
Odrzucenie dotychczas utrzymywanego dystansu wobec przedmiotu swych badań; kontakt oparty jest na dialogu, a nie na manipulacji.
Hierarchia potrzeb wg Maslowa:
potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód),
potrzeby bezpieczeństwa,
potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość),
potrzeby szacunku,
potrzeby samorealizacji.
PSYCHOLOGIA POZNAWCZA
Różnimy się pomiędzy sobą, ponieważ posiadamy różne aparaty poznawcze, przez co każdy z nas inaczej rozumie docierającą do nas rzeczywistość.
Podstawowa metoda – symulacja komputerowa.
Umysł ludzki jest jak komputer – od tego, jak przetwarza, analizuje i przechowuje informacje, zależy jakość zachowania człowieka.
Zachowania się są wynikiem specyficznej dla danej jednostki interpretacji rzeczywistości.
Podstawowym dążeniem człowieka jest dążenie do posiadania spójnej wizji rzeczywistości.
WYKŁAD 2 – METODY BADAWCZE W PSYCHOLOGII
Wywiad psychologiczny
WYWIAD PSYCHOLOGICZNY – metoda badawcza mająca na celu zebranie danych o faktach związanych z ludzką aktywnością i wzmacniającymi ją czynnikami.
CEL WYWIADU – uzyskanie informacji o rozmówcy. Psycholog wie, o co pyta, jakie informacje chce uzyskać, potrafi odpowiednio pokierować rozmową.
Zasady wywiadu:
KOLEJNOŚĆ ZADAWANYCH PYTAŃ – określa cel wywiadu; pytania trudne, bardziej osobiste możemy zadać po uzyskaniu zaufania ze strony pacjenta; można przygotować ankietę, kwestionariusz,
RODZAJ PYTAŃ:
pytania otwarte – dają dużo swobody w wyborze treści i formy odpowiedzi,
pytania zamknięte – wyznaczają postać odpowiedzi,
ZAPIS WYWIADU – pomaga w uzyskaniu dodatkowych wniosków po przeprowadzeniu wywiadu; wady: pisanie notatek – rozpraszamy się, nagrywanie rozmowy – klient się blokuje lub stosuje techniki autoreprezentacyjne.
Zalety wywiadu:
możliwość ciągłej weryfikacji hipotez,
głębokość kontaktu wyższa niż w wypadku rozmowy i zależna od zaufania osoby badanej,
możliwość szerokiego spojrzenia na osobowość badanego.
Wady wywiadu:
cechy osoby przeprowadzającej wywiad,
szczerość wypowiedzi,
ograniczenie czasowe (brak czasu na głębszą refleksję).
Rodzaje klientek:
KLIENTKA ZDECYDOWANA
na początku możemy stosować pytania otwarte,
w czasie rozmowy stosujemy głównie pytania zamknięte i półotwarte, służące jedynie uzyskaniu szczegółowych informacji,
w dalszej części konkretyzujemy uzyskane informacje.
KLIENTKA NIEZDECYDOWANA
wywiad powinien być dłuższy, a poznanie klientki bardziej dogłębne,
gdy uda nam się ustalić jakiś szczegół, to w oparciu o uzyskaną wiedzę formułujemy propozycję,
na zakończenie wartościujemy dokonane wybory.
KLIENTKA ZGODNA
należy wystrzegać się podejmowania za nią wyborów,
należy jej przypominać, że decyzja należy do niej.
KLIENTKA ROSZCZENIOWA
z taką klientką nie należy walczyć, nie należy także przyjmować pozycji obronnej,
w razie próby obarczenia nas odpowiedzialnością, asertywnie zbliżamy klientkę do rzeczywistości.
Obserwacja psychologiczna
OBSERWACJA PSYCHOLOGICZNA polega na celowym rozpoznawaniu wskaźników należących do wyróżnionych kategorii danych obserwacyjnych, następnie na wnioskowaniu o właściwościach lub stanach psychicznych poznawanej jednostki.
Ze względu na ingerencję bądź jej brak w świat osoby badanej mówimy o:
OBSERWACJI UCZESTNICZĄCEJ – wchodzimy w świat osoby badanej, ograniczeniem tej metody może być nieświadome wpływanie na jej wyniki,
OBSERWACJI NIEUCZESTNICZĄCEJ – patrzymy z boku na zachowanie osoby badanej, nie wpływamy na wyniki obserwacji, osoba badana zachowuje się naturalnie, nie mamy jednak możliwości weryfikacji hipotez.
Zabezpieczenia przed błędami diagnostycznymi:
wykorzystanie wielu wskaźników podczas wyciągania wniosków obserwacyjnych,
prowadzenie obserwacji w dłuższym odcinku czasu,
w miarę możliwości zapis wideo osoby badanej (jednak taka osoba może zachowywać się wtedy nienaturalnie),
sporządzenie skal obserwacyjnych w celu precyzji w pomiarze danych.
Obserwacja psychologiczna jest spostrzeganiem zamierzonym, planowym, selektywnym, wymagającym aktywnej postawy umysłu. Jej przebieg wyznacza cel obserwacji.
Zalety obserwacji:
brak wpływu na wyniki badania w obserwacji nieuczestniczącej,
możliwość przeprowadzenia badań w sytuacji naturalnej,
możliwość przeprowadzenia badań na grupach nieutrzymujących kontaktów z otoczeniem (np. dzieci chore na autyzm).
Wady obserwacji:
brak kontaktu, wpływu, ograniczenie możliwości weryfikacji danych,
wymazywanie danych z pamięci pod wpływem nowych danych dopływających do obserwatora,
konieczność selekcji danych, która nie zawsze musi być prawidłowa,
możliwość wpływania na wyniki w obserwacji uczestniczącej,
wpływ emocji obserwatora na wyniki.
Ankiety, testy, kwestionariusze
ANKIETA stanowi z reguły zbiór pytań otwartych i nie obejmuje więcej niż kilka lub kilkanaście takich pytań.
Stosuje się ją często w przypadkach, gdy chodzi o masowe i szybkie ich zastosowanie.
Badacz nastawiony jest na ogólną orientację zagadnień.
Materiał nie nadaje się do obróbki statystycznej, jedynie ukierunkowuje dalsze badania.
KWESTIONARIUSZ zawiera zwykle od kilkudziesięciu do kilkuset pytań. Pytania są skategoryzowane i staranniej dobrane niż w wypadku ankiet. Posiadają klucz stanowiący podstawę interpretacji otrzymanych wyników.
Etapy tworzenia kwestionariuszy:
Jasne określenie problemu, cechy, którą chcemy badać (np. samoocena).
Określenie skali, w jakiej badani będą odpowiadać (np. 1-5).
Ułożenie pytań mających za zadanie badać wskaźniki badanych cech.
Sprawdzenie pytań (danie komuś do przeczytania).
Badanie pilotażowe.
Ułożenie instrukcji.
Opracowanie ostatecznej wersji.
TESTY są to wystandaryzowane zadania lub zbiór zadań służących do pomiaru cech indywidualnych człowieka. Przedmiotem badań testowych mogą być wiadomości, zdolności, cechy temperamentalne, a zwłaszcza cechy osobowościowe badanego.
Są one wystandaryzowane i obiektywne, ich wynik można ująć liczbowo.
Rodzaje testów:
TESTY PSYCHOMETRYCZNE – testy w ścisłym tego słowa znaczeniu,
TESTY PROJEKCYJNE – są to zadania, w których wykorzystuje się metodę projekcji (stawianie zadań wieloznacznych), by osiągnąć rzutowanie na sytuację badania cech podmiotowych (wewnętrznego świata jednostki).
Tworzenie testu:
temat (co bada dany test),
cel badania (do czego może być nam użyteczna dana wiedza),
zakres badania (dobór populacji),
forma pomiaru (np. zespół pytań zamkniętych),
sposób obliczania wyników (skale pomiarowe),
normy.
Zalety testów:
szybkość badania,
możliwość uzyskania szerokiej gamy informacji o badanym,
możliwość wykonania badań grupowych,
poznanie preferencji, zainteresowań, cech, wiedzy badanych.
Wady testów:
ograniczenie możliwości weryfikacji uzyskanych informacji,
możliwość autoprezentacji podczas odpowiadania na pytania,
różne sposoby rozumienia tych samych pytań.
WYKŁAD 3 – PROCESY POZNAWCZE: ŚWIADOMOŚĆ,
SPOSTRZEGANIE, UWAGA
Świadomość
ŚWIADOMOŚĆ to najwyższa forma czynności, przy pomocy której człowiek reguluje swoje stosunki z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym. Oznacza ona nieustanne zdawanie sobie sprawy z naszych myśli, doznań i uczuć (z samego naszego istnienia).
Rodzaje świadomości:
ŚWIADOMOŚĆ AKTUALNA – występuje w określonym czasie,
ŚWIADOMOŚĆ LATENTNA (POTENCJALNA, UTAJNIONA) – człowiek ma możliwość uświadomienia sobie czegoś, ale aktualnie sobie tego nie uświadamia.
Osoby bardziej świadome swoich celów, ideałów, często więcej w życiu osiągają, są też bardziej zdecydowane w swoich działaniach.
Ma ona charakter subiektywny – zależy od tego, jaka jest rzeczywistość i od tego, jaki jest człowiek.
Zaburzenia świadomości mogą być powodowane poprzez:
alkohol i inne środki odurzające,
choroby psychiczne (np. autyzm, schizofrenia),
emocje (np. relacje świadków i ofiar przestępstw),
wzmożony wysiłek na granicy wytrzymałości (np. pozbawienie snu).
HIPNOZA – szczególny stan świadomości, charakteryzujący się skupieniem uwagi na wyrazistych, wyobrażonych doświadczeniach i obniżoną świadomością otoczenia.
STAN TRANSU – odmienny stan świadomości, w którym uświadamianie sobie środowiska zewnętrznego maleje. Podstawowe cechy charakterystyczne:
wyłączenie z rzeczywistości zewnętrznej,
logika transu – bezkrytyczna akceptacja niespójnych i nielogicznych zdarzeń podczas transu hipnotycznego.