TALES

• Tworzywem świata jest woda , świat żyje wodą, jest ona niezbędna do życia
• Wszystko z wody powstało i z wody się składa
• Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.
• Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko chwilową postacią wody.
• Założył jońską szkołę filozofii przyrody oraz odkrył kilka praw matematycznych ( gł. geometria)
• Odrzucał mitologicznych bogów jako twórców

ANAKSYMANDER

Pierwszą zasada bytu jest coś nieokreślonego -aperion- bezkres, wszechświat nieskończony i nieograniczony. Był pierwszym posługujący się terminem arche - odnosił się on do początku rozumiany w kontekście pierwszego momentu powstania bytu. Bezkres istniał na początku i nadal istnieje, traci zaś swoją nieokreśloność w miarę, jak kształtuje się zeń przyroda. Dzieje się to w procesie wyłaniania się przeciwieństw (bezkres przybiera inne kształty w procesie wyłaniania się przeciwieństw). Proces ten powoduje wieczny ruch, który jest nieodłączny od materii (hilozoizm). Na początku wydzieliły się przeciwieństwa: zimno i ciepło, skąd powstały różne stany skupienia (ziemia, woda, powietrze, ogień). Ziemia jako najcięższa znalazła się pośrodku, a tamte otoczyły ją koncentrycznymi, coraz to lżejszymi i gorętszymi sferami. Trzy zasady teorii Anaksymandra: a) teoria wspólnego początku (arche), którym jest bezkres; b) teoria wiecznego ruchu; c) teoria konfliktu przeciwieństw

HERAKLIT

• Wszystko z ognia się wzięło i w ogniu się zakończy (ogień- arche świata) Świat wywodzi się z wybuchu, pożaru
• Świat jest wieczny i odwieczny – nie stworzył go żaden bóg.
• „Panta rei” – wszystko płynie, zmienność świata, nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki
• Ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw. Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami.
• Procesem przemian kieruje logos – mądrość. Logos jest utożsamiany z siłą kosmiczną – rozumem

PARMENIDES

Był zdania, że „nic nie może powstać z tego, czego nie ma, a to co jest, nie może przestać być”. Była to jego ontologiczna zasada tożsamości. Z tej zasady Parmenides wywnioskował wszystkie własności bytu:

- byt jest jeden (bo byt mógłby być przedzielony niebytem, a niebytu nie ma)

- byt nie ma początku (bo z czego miał powstać? tylko z niebytu, a niebytu nie ma)

- byt jest nieruchomy (bo ruch przechodzi przez niebyt)

- byt jest niezmienny (Parmenides był przekonany, że żadna prawdziwa zmiana nie jest możliwa – nic nie może zmienić się w nic innego niż w to, czym dokładnie jest)

- byt jest nieograniczony – bo musiałby być ograniczony przez niebyt

DEMOKRYT

• Świat składa się z niepodzielnych atomów, które różnią się między sobą kształtem ,wielkością i położeniem
• Atomy łączą się za pomocą haczyków i tworzą różne konglomeracje
• Źródłem poznania obiektywnego jest rozum
• Najwyższą wartością jest zadowolenie, stan harmonii, równowagi i spokoju ducha; nad namiętnościami powinien panować rozum, który nakazuje zachować umiar; zarówno brak jak i nadmiar przyjemności niepotrzebnie zakłócają spokój ducha
• Od przyjemności zmysłowych ważniejsze są przyjemności duchowe

ANAKSAGORAS

Uważał, że przyroda zbudowana jest z bardzo maleńkich niezmiennych cząsteczek, niewidocznych dla oka, które łącząc się i rozłączając tworzą zmienne układy. Tych niezmiennych składników rzeczywistości jest niezliczona ilość; jest ich tyle, ile jest wszelkich jakości (jakości są niezmienne; jakościowa teoria przyrody). Materia jest z natury swojej nieruchoma, ruch może osiągnąć tylko z zewnątrz; ruch nadał materii duch.

PLATON

Uważał świat raczej za organiczny zespół ułożony rozumnie i celowo. Zasadą budowy wszechświata jest harmonia, a ponieważ ciała niebieskie krążą po prawidłowych geometrycznie torach – wszechświatem rządzić musi rozum. W przyrodzie obok rzeczy ale i w tych rzeczach materialnych znajdują się, mają swój udział idee (idealizm) ale też istnieją pierwiastki niematerialne czyli dusze, które istnieją nie tylko obok materialnego świata ale też stanowią jego nierozłączny składnik.

• Obok naszego świata istnieje świat idei, który jest pierwowzorem naszego, świat idei wieczny i niezmienny w odróżnieniu od świata empirycznego
• Uczenie się jest w istocie nie poznawaniem nowych rzeczy, lecz "przypominaniem" (anamnezą) świata idei.
• Ludzi od reszty świata materialnego odróżnia to, że mają duszę, która pochodzi wprost ze świata idei. Podobnie jak inne idee jest więc ona wieczna, niestworzona i niezniszczalna. Dusza, należąc do świata idei może poznawać idee.
• Dobro jest w tym systemie pamięcią o świecie idei, w którym panują "idealne" stosunki, a zło jest brakiem tej pamięci. Zło wynika więc z niewiedzy; dążenie do dobra zostanie po śmierci wynagrodzone poprzez powrót duszy do świata idei, podczas gdy dusze nierozumne zostaną ukarane ponowną utratą życia i wcieleniem.

ARYSTOTELES

Arystoteles w przyrodzie dopatrywał się tych czynników, które jego metafizyka uznała za czynniki istotne bytu, a więc: substancji, formy, energii i celu. W jego koncepcji przyroda była więc: 1) substancjalna, 2) jakościowa, 3) dynamiczna, 4) celowa. Arystoteles wrócił do obrazu świata opartego na postrzeganiu zmysłowym. W astronomii odrzucił hipotezę ruchu Ziemi i głosił, że Ziemia jest nieruchomym środkiem świata, dookoła którego krążą sfery gwiezdne. Co więcej, ponieważ zakładał, że ruch nie może trwać, jeśli nie jest pod trzymywany, twierdził, że istnieją siły poruszające nieustannie te sfery i że wobec doskonałości owych ruchów są to siły istot boskich. Każda rzecz ma swoją przyczynę. Własność bytu niezależnego jest nieruchowy i niezmienny nie może być poruszany; nie złożony; niematerialny; istotą duchową; rozumna; tylko jedna; doskonały

FILON

Poznanie Boga; świat jest interesujący jako dzieło Boga; nowy monizm jest spirytualistyczny; stworzeni z Boga, materia z ducha; byt mniej doskonały jest wywodzony z bytu bardziej doskonałego; Bóg jest punktem wyjścia z całego systemu; Bóg jest pojmowany synkretycznie; Bóg jest osobą dobrą, potężną, wszechwiedzącą. Drabina bytu: Bóg; Logos: świat materialny

PLOTYN

Jednia jest napełnią bytu, która istniejąc, musi się przelewać emanując byty dalsze (hipostazy), które są w stanie stosunku do niej wtórnie w sensie bytowym i logicznym, ale nie chronologicznym, gdyż ta emanacja jest odwieczna. Jedno nie wie noc o bytach, które tworzy – inaczej traciłoby całą swą jedność i doskonałość. Byty wyższe zwracając się ku wyższym, czerpią z nich moc i wzory emanacji. Wraz ze słabnięciem emanacji słabnie tyleż moc bytu, co i jego forma, a kresem emanacji jest materia. Granicznym minimum bytu i formy jest chaos.

GNOSTYCY

Przekonanie dwoistości ducha i materii dwa krańce bytu; przezwyciężenie poprzez wprowadzenie pośrednich ogniw; owe siły kosmiczne nazywane – eonami; świat materialny jest dziełem złej potęgi; skrajny pesymizm; taki świat nie może pochodzić od Boga

ORYGENES

- wyróżnia potrójny sens Pisma Świętego: literalny (dosłowny), psychiczny (moralny) i duchowy (alegoryczno-mistyczny),

- stworzenie jest wg Orygenesa wiecznie trwającym aktem. Wszechmoc i dobroć Boga nigdy nie mogą istnieć bez przedmiotu działania. W wiecznej emanacji Syn pochodzi od Ojca, a od Syna Duch Święty,

- Bóg jest myślą i absolutną jednością duchową – taki jest sens Jego jedyności i monadyczności i jako taki jest źródłem i początkiem każdej natury rozumnej,

- jako absolutny, niecielesny byt, musi być doskonały – ta doskonałość nie pozwala mu na bycie przyczyną zła (zło jest brakiem); rzeczywistość dzieli się na 4 poziomy: Modele (idee, logosy); Czyste umysły powołane przez logos; Doczesny świat; Stworzenie po powrocie do Boga;

AUGUSTYN

• Prawdą jest że ja istnieję, to co czuje, ale wiedz na temat świata nie istnieje
• Koncepcja świata: przeszłość nie istnieje już, przyszłość jeszcze nie istnieje. Teraz jest granicą, my jesteśmy zawieszeni w tej granicy, i tylko dobra wola stwórcy podtrzymuje świat w istnieniu.
• Bóg jest wieczny, nie ma początku ani końca, a świat wprost przeciwnie- bo istnieje w czasie i się kiedyś skończy
• Teoria iluminacji- żeby człowiek mógł poznać jakąś prawdę, to Bóg musi go oświecić, aby tego dostąpić, należy dobrze czynić
• Istnienie Boga: wszystko to co wieczne związane jest z wiecznym bytem, a fakt obecności wiecznych prawd wskazuje na istnienie Boga, tylko on mógł udzielić nam tych prawd (istnienie własne, prawdy matem, logiczne)

ŚW. TOMASZ

• Nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez żadnej wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.
• Za istnieniem Boga przemawia pięć argumentów: 1. jeśli istnieje ruch, to istnieje pierwszy poruszyciel – Bóg, 2. jeśli każda rzecz ma swą przyczynę, istnieje pierwsza przyczyna sprawcza – Bóg, 3. jeśli byty nie istnieją w sposób konieczny (pojawiają się na świecie i przemijają), musi istnieć byt konieczny- Bóg, 4. jeśli rzeczy wykazują różną doskonałość, to istnieje byt najdoskonalszy – Bóg, 5. jeśli celowe działanie jest oznaką rozumności, to ład i porządek w działaniu bytów nieożywionych, lub pozbawionych poznania, świadczą o istnieniu Boga, kierującego światem nieożywionym.
G. BRUNO

Twierdził, iż człowiek sądząc, że świat to twór skończony, jest tak samo ograniczony jak człowiek, który wyglądając przez okno i widząc klucz przelatujących właśnie ptaków sądzi, że jest wyłącznie tyle ptaków ile może dojrzeć przez okno. Lista planet, które były znane w ówczesnej epoce nie jest kompletna, domniemywał, że istnieje cała masa nieznanych jeszcze planet. twierdził, iż świat jest harmonijny, czego gwarancję stanowi Bóg. Jednak rozumienie Boga miało charakter panteistyczny; Bóg został utożsamiony z przyrodą, siłą przenikającą cały świat.

F. BACON

Dokonuje dwóch podziałów filozofii przyrody. Według pierwszego podziału wyróżniamy: filozofię spekulatywną - za pomocą której poznajemy prawa przyrody; filozofię operatywną - za pomocą której stosujemy prawa przyrody. Zgodnie z drugim podziałem filozofia przyrody dzieli się na: fizykę - naukę o tym, jak rzeczy są zbudowane i jak powstają; metafizykę - naukę o tym, jaka jest ich istota i cel

GALILEUSZ

Cztery zasady metodologiczne dotyczące przyrodoznawstwa, z których wynika, że należy je traktować: A) doświadczalnie, B) matematycznie, C) ograniczyć go do badania zjawisk, D) ograniczyć do badania przyczyn. Występował więc Galileusz przeciw wszelkim spekulacjom myślowym w rozwiązywaniu zagadnień przyrodniczych bez odwoływania się do doświadczenia, odcinał się jednak od skrajnego empiryzmu uznając, że nie ma nauki bez rozumowania. Uznawał tę tylko naukę za ścisłą, której przedmiot daje się mierzyć. Przyjmował metodę analizy i syntezy czyli rezultatywną i kompozytywną. Właściwymi przedmiotami badań przyrodniczych stały się dla Galileusza kształt i ruch.

NEWTON

Sformułował podstawy fizyki klasycznej (Newtona zasady dynamiki) i przedstawił ich zastosowanie w zagadnieniach mechaniki, astronomii i fizyki. Sformułował prawo powszechnego ciążenia (Newtona prawo grawitacji), wyjaśnił precesję osi Ziemi i pływy morza, uzasadnił prawa Keplera. 

KARTEZJUSZ

• Odrzucamy całą tradycję filozoficzną- bo nic nie jest prawdziwe, wszystko sobie przeczy, człowiek ulega iluzjom (jawa-sen) , nie można być pewnym kiedy się ulega iluzjom, a kiedy nie, dlatego trzeba wątpić we wszystko
• Nie można wątpić o tym, że teraz wątpię – a skoro myślę i wątpię – to istnieję. „Myślę, więc jestem” – prawdziwe twierdzenie
• Istnienie Boga- też pewne: wątpię, więc nie wiem, więc jestem niedoskonały, ale w moim umyśle jest idea doskonałości. Nie wiem jednak o tym sam z siebie co jest doskonałe, bo jestem niedoskonały. Wniosek- to Bóg , jako byt doskonały umieścił w mojej głowie ideę doskonałości, więc Bóg istnieje
• Bóg jest doskonały, więc prawdomówny- nie może nas wprowadzać w błąd skoro nas stworzył, więc on jest gwarantem , że coś istnieje, gwarantuje prawdziwość poznania
• Ciało i umysł- dwie rzeczywistości, są jednakowo realne, oddziałują na siebie, ale nie wiadomo jak to możliwe, że współistnieją

SPINOZA

Doprowadził materię i myśl do jedności w ten sposób, że potraktował je, jako dwa przymioty jednej substancji. Bóg, który z natury jest nieskończony, posiada nieskończenie wiele przymiotów, z których dwa- myśl i rozciągłość- są dostępne umysłowi ludzkiemu. Bóg jest tedy substancją myślącą, a zarazem rozciągłą. Odpowiednio do tych dwóch przymiotów Boga istnieją dwa światy: duchowy i materialny; każdy objaw (modus) substancji należy do jednego lub drugiego jej przymiotu. 

LEIBNIZ

Istnieje nieskończenie wiele monad (substancji) obdarzonych własnościami umysłu. Jest jedna substancja, a cała reszta to konfiguracje atrybutów tej pierwszej (przy czym znamy tylko dwa atrybuty: myśl i rozciągłość). Monada jest podobna duszy, ale jest mniejsza, można by ją wyobrazić jako niematerialną komórkę. Monada to efekt stworzenia – niepodzielny i zmienny tylko w sferze stanów umysłowych. Leibniz nazywa monadami postrzeżenia, np. widzenie róży, słyszenie dźwięku. Te postrzeżenia podlegają działaniu Boga na człowieka.

BERKELEY

„Istnieć, to być postrzeganym”, jako fundamentalna zasada w filozofii Berkeleya. Filozofia ta była również idealizmem, bo wedle niego, istnieją tylko idee. Temu poglądowi Berkeley przykładał największą wagę. Miał go za zrozumiały sam przez się, nieuznawany tylko przez zaślepienie umysłów. Wynikał on dla niego bezpośrednio ze znaczenia terminu ‘istnieć’:, jeśli mówię, że stół istnieje, tzn., że widza go i dotykam, lub, że ktoś go widzi. Pogląd przeciwny- materialistyczna hipoteza (realizm), był dla Berkeleya niezgodny z doświadczeniem, w sobie sprzeczny, a zupełnie niepotrzebny do rozumienia faktów 
WOLTER

Zaczął sobie zadawać pytania typu "Czy Pan Bóg istnieje ?". A jeśli istnieje, to na pewno nie przypomina tego, któremu służył ojciec Woltera, jansenista: Boga równie potwornego i okrutnego jak ten przedstawiony w Biblii; Boga niegodziwego, którego dowolnie przedstawiają wszyscy kapłani wszystkich religii. 

ROUSSEAU

Rozwój cywilizacji uczynił z człowieka istotę egoistyczną i agresywną. Jest on ze swej istoty dobry ("niewinny") i w czasach poprzedzających rozwój cywilizacji, "w stanie natury", żył szczęśliwy i wolny od zbędnych potrzeb, popychających do walki z innymi ludźmi. Powstanie społeczeństwa, nierówność w korzystaniu z dóbr i podział pracy zapoczątkowały trwający do dziś upadek moralny człowieka. Rozkwit nauki i sztuk wyzwolił najgorsze jego cechy: pychę, żądzę panowania nad innymi, nienawiść. Od intelektu ważniejsze są uczucia, dostarczają bowiem człowiekowi wiedzy o postępowaniu moralnym, kierują jego relacjami z innymi i stosunkiem do Boga.

SCHELLING

Jako przedmiot fizyczny człowiek podlega prawom przyrody, jako rozumny podmiot realizuje swoją wolność – nasuwa to pytanie, w jaki sposób rozumny podmiot może w sposób wolny działać w świecie fizycznym.

HEGEL

Hegel zamierzał zbudować całkowity system nauki, pojmując go jako całościową, a więc jedyną możliwą formę przedstawiania prawdy w nauce. „Prawda jest całością. Całością zaś jest tylko taka istota, która dzięki swemu rozwojowi dochodzi do swojego ostatecznego zakończenia”. System filozofii Hegla składać się miał z trzech części: logika; filozofia przyrody; filozofia ducha

SCHOPENHAUER

Świat zewnętrzny istnieje tylko jako wyobrażenie. Wyobrażenia wiążą się z sobą według zasady dostatecznej racji, która występuje pod czterema postaciami: 1) jako stosunek racji i następstwa, 2) jako stosunek przyczyny i skutku, 3) stosunek w przestrzeni i czasie, 4) stosunek pobudki i postępku.

ABSOLUT  osobowy lub bezosobowy pierwotny byt, doskonały, najwyższy, pełny, całkowicie niezależny, nieuwarunkowany i niczym nieograniczony.

A’POSTERIORI oznaczający tyle, co: "po fakcie" tudzież "w następstwie faktu". Odnosi się on do poznania powstałego na doświadczeniu – rozumowania o czymś drogą indukcji ("od szczegółu do ogółu"), wskutek percepcji jakiegoś faktu.

A'PRIORI określenie tego, co pierwotne, uprzednie lub wcześniejsze i nie podlegające dowodzeniu – stało się antonimem określenia a posteriori dla tego, co wtórne. Jest to w pewnym sensie równoważne określeniu założenie.

ATRYBUT  cecha (własność, właściwość) osoby lub rzeczy, która wyróżnia ją spośród innych.

APEIRON bezkres - bezgraniczna, nieskończona pramateria, zasada świata (arche), będąca jego podstawowym tworzywem i regułą, według której funkcjonuje. Apeiron zdaniem Anaksymandra musi być nieskończony i nieokreślony

ARCHE oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów, zasadę oraz najbardziej zasadnicze tworzywo

BYT w znaczeniu szerokim ogół wszystkiego, co w jakikolwiek lub w jakiś określony sposób istnieje, w znaczeniu węższym każde z istnień poszczególnych tworzące pewną całość i dające się wyodrębnić spośród innych.

DEDUKCJA rozumowanie polegające na wyprowadzeniu z jakiegoś stwierdzenia jego logicznego następstwa, z reguły – wyciąganie wniosków szczegółowych z prawidłowości ogólnych. Odrzucenie doświadczenia. Źródłem wiedzy jest rozum i dedukcja. Poznanie zmysłu jest niewiarygodne.

DEMIURG określano tak budowniczego świata nadającego kształty wiecznej, bezkształtnej materii według wzorców, jakie stanowią doskonałe idee. W nowoczesnej filozofii termin ten oznacza doskonałą siłę twórczą.

DESYGNAT każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy, lub ściślej – każda rzecz oznaczana przez dany wyraz, pojęcie lub znak. 

DUALIZM stanowisko w filozofii umysłu. Według dualistów umysł i ciało są od siebie całkowicie odrębne i niezależne.

HEUREZA sposób nauczania polegający na naprowadzaniu uczniów na właściwy tok rozumowania i doprowadzeniu do samodzielnego rozwiązania przez nich problemów.

LOGOS według stoików "rozum świata". Tak jak Heraklit, tak i stoicy uważali, że wszyscy ludzie są częścią rozumu świata, czyli logosu. Uważali, że człowiek to świat w miniaturze, czyli mikrokosmos, będący odbiciem makrokosmosu. Heraklit stwierdza, że "duszy jest logos sam siebie wspierający".

IDEA przez idee rozumie się tożsame z sobą, niezłożone, niezmienne i doskonałe byty duchowe, poznawalne rozumowo i będące realnymi odpowiednikami pojęć powszechnych oraz wzorami zmiennych rzeczy materialnych.

IDEALIZM pogląd, wedle którego świat dostępny ludzkim zmysłom nie jest całością rzeczywistości. Prócz tego wymiaru poznawczego istnieją bowiem byty niematerialne, które są wieczne i niezmienne. Są one dostępne człowiekowi poprzez poznanie drogą rozumowania.

INDUKCJA wprowadzenie w jakiś stan, wzbudzenie jakiegoś zjawiska.

MATERIALIZM pogląd, według którego istnieje tylko materia. Jednym z odmiennych poglądów od materializmu jest idealizm ontologiczny.

MOC HEURYSTYCZNA wykrywania nowych faktów i związków miedzy faktami

MONIZM  filozoficzny pogląd według wąskiej definicji uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm, monizm materialistyczny), duchową (spirytualizm, monizm spirytualistyczny) lub materialno-duchową (np. panteizm, choć nie tylko).

MONIZM MATERIALISTYCZNY sprowadzający wszystko do materii (materializm)

NAUKA  autonomiczna część kultury służąca wyjaśnieniu funkcjonowania świata, w którym żyje człowiek. Nauka jest budowana i rozwijana wyłącznie za pomocą tzw. metody naukowej lub metod naukowych nazywanych też paradygmatami nauki poprzez działalność badawczą prowadzącą do publikowania wyników naukowych dociekań.

ONTOLOGIA podstawowy (obok epistemologii) dział filozofii starający się badać strukturę rzeczywistości i zajmujący się problematyką związaną z pojęciami bytu, istoty, istnienia i jego sposobów, przedmiotu i jego własności, przyczynowości, czasu, przestrzeni, konieczności i możliwości.

PANTA REI wszystko płynie; wszystko na świecie jest zmienne, płynne, nietrwałe.

PARADYGMAT zbiór pojęć i teorii tworzących podstawy danej nauki. Teorii i pojęć tworzących paradygmat raczej się nie kwestionuje, przynajmniej do czasu kiedy paradygmat jest twórczy poznawczo - tzn. za jego pomocą można tworzyć teorie szczegółowe zgodne z danymi doświadczalnymi (historycznymi), którymi zajmuje się dana nauka.

PLURALIZM Stanowisko ontologiczne w myśl którego rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do wspólnego mianownika; reprezentowane. Stanowisko metodologiczne, (częściej nazywane pluralizmem teoretycznym) w myśl którego dopuścić należy wielość metod lub teorii przy wyjaśnianiu zjawisk, reprezentowane

PREDYKAT termin gramatyczny i logiczny, określający to, co zostało powiedziane w odniesieniu do podmiotu rozumianego w znaczeniu gramatycznym lub filozoficznym.

WARIABILIZM pogląd filozoficzny, według którego rzeczywistość jest zmienna, dobrze oddaje to formuła błędnie przypisywana Heraklitowi z Efezu wszystko płynie. Wariabilizm jest poglądem przeciwstawnym do poglądu Parmenidesa z Elei o jedności i stałości bytu.

KOSMOLOGIA może być definiowana w najszerszym znaczeniu jako nauka (w znaczeniu wiedzy, a nie tylko w rozumieniu współczesnej nauki) o ogólnie pojętym kosmosie. W ściśle naukowym aspekcie jest wynikiem poszukiwania odpowiedzi na pytanie o strukturę i ewolucję Wszechświata. Natomiast pochodzenie Wszechświata, choć bywa przedstawiane jako ściśle związane z kosmologią, w rzeczywistości jest obszarem zainteresowania kosmogonii, a nie kosmologii.

Przed powstaniem nowożytnych nauk przyrodniczych, przy wyjaśnianiu zasad rządzących Wszechświatem łączono kwestie jego strony fizycznej z problemami natury metafizycznej (kosmologia religijna). W czasach bardziej nam współczesnych zagadnienia kosmologiczne rozpatrywane są przez naukę jedynie w aspekcie fizycznym. Powstanie ogólnej teorii względności dało podstawę do tworzenia fizycznych modeli Wszechświata, a co za tym idzie, do powstania kosmologii fizycznej, obejmującej kosmologię obserwacyjną i kosmologię teoretyczną.

MECHANIKA KWANTOWA Rozwój mechaniki kwantowej wywarł ogromny wpływ na współczesną filozofię. Istotny wpływ wywarła interpretacja kopenhaska związana z Nielsem Bohrem. Zgodnie z tą interpretacją, probabilistyczna natura mechaniki kwantowej nie może być wyjaśniona w ramach innej deterministycznej teorii, ale jest odbiciem probabilistycznej natury samego Wszechświata. Albert Einstein, będący jednym z twórców mechaniki kwantowej, był przeciwny interpretacji kopenhaskiej – uważał, że powinna istnieć ukryta deterministyczna teoria u podstaw mechaniki kwantowej, którą w obecnej postaci uważał za teorię niedokończoną.

Interpretacja Bohma, sformułowana przez Davida Bohma w 1952 roku, jest deterministyczną interpretacją mechaniki kwantowej - ale jest sformułowana na sposób niezgodny ze szczególną teorią względności Einsteina.

FILOZOFIA ŻYCIA Teoria J. B. Lamarcka była pierwszą teorią ewolucji. Teoria ta zakładała że, prymitywne formy życia ciągle tworzą się z materii nieożywionej, z organizmów prostych powstają bardziej złożone. Pierwsze prawo Lamarcka: narządy używane rozwijają się, a nieużywane ulegają redukcji. Drugie prawo określa dziedziczenie cech. Według Lamarcka cechy uzyskane poprzez używanie lub nieużywanie mogą być przekazane potomstwu, o ile wystąpią u obojga rodziców. Teoria ewolucji K. Darwina jest nazywana teorią doboru naturalnego. Teoria ta zakłada że, gatunki wykazują zmienność osobnicza, czyli każdy osobnik różni się od pozostałych. Zmienność jest przekazywana przez komórki rozrodcze osobnikom potomnym. Teoria Darwina odrzuca pojęcie gatunku niezmiennego, zakłada istnienie gatunków dynamicznych, których powstanie można wyjaśnić istnieniem doboru naturalnego. Również proces ewolucji według Darwina nie ma charakteru jednoliniowego
Mutacjonizm  jeden z głównych kierunków ewolucjonizmu z przełomu XIX i XX w.; przyjmował, że zasadniczym, a nawet jedynym mechanizmem ewolucji organizmów jest skokowe pojawianie się nowych cech dziedzicznych, natomiast dobór naturalny miał tylko eliminować z populacji formy źle przystosowane.

Ortogeneza teoria rozwoju kierunkowego, hipoteza głosząca, że różne formy życia tworzą jedną wspólną linię rozwojową, po której przemieszczają się dzięki pewnej wewnętrznej lub zewnętrznej sile napędowej.

Hologeneza nowa teoria ewolucji i geograficznego rozprzestrzenienia życia.

Walka o byt zachodzi między dwoma osobnikami tego samego gatunku, różnych gatunków lub z warunkami abiotycznymi.

Dobór naturalny związany z walką o byt, decyduje o tym, że przeżywają osobniki najlepiej przystosowane do warunków życia.

Komplementarność zasada wzajemnego uzupełniania się, np. topologie komplementarne, dobra komplementarne, komplementarne gwinty, antonimy komplementarne.