Leksykologia - nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Zazwyczaj wymieniana w połączeniu z leksykografią, dla której jest nauką pomocniczą.
Cele leksykologii
ustalenie stosunków semantycznych pomiędzy leksemami
opis własności kolokacyjnych wyrazów, tj. uwzględnienie ograniczenia ich łączliwości na osi syntagmatycznej
opis frazeologizmów i idiomów
opis rozwarstwienia stylistycznego słownictwa w aspekcie strukturalnym i socjolingwistycznym
Etymologia (gr. ἐτυμολογία) – dział językoznawstwa badający pochodzenie wyrazów, zmiany ich znaczenia i formy w miarę upływu czasu. Jednocześnie wyraz ten oznacza objaśnienie pochodzenia konkretnego wyrazu i jego znaczenia.
Frazeologia – ma dwa znaczenia:
Jest to dział językoznawstwa, a dokładnie leksykologii, zajmujący się analizą utrwalonych w danym języku połączeń wyrazowych
Jest to zasób charakterystyczny dla danego języka typu połączeń wielowyrazowych, zwanych związkami frazeologicznymi, lub krótko frazeologizmami.
Frazeologizmy można klasyfikować wg różnych kryteriów. W polskich opracowaniach najbardziej popularna jest klasyfikacja, którą wprowadził S. Skorupka.
Opiera się ona na dwóch kryteriach:
formalnym
semantycznym
Ze względów gramatycznych klasyfikacja ta wyróżnia trzy typy związków frazeologicznych
wyrażenie – ośrodkiem jest zwykle rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, przysłówek – przykład: "dużo opadów", "czerwone i czarne"
fraza – są to zdania, które mają charakter mniej lub bardziej utarty, są często powtarzane i są silnie zespolone znaczeniowo.Są to związki mające postać zdania lub równoważnika zdania. Do fraz zalicza się przysłowia, maksymy, sentencje
zwrot – ośrodkiem jest tutaj czasownik lub imiesłów przysłówkowy – przykłady: "kochać się na zabój", "biorąc pod uwagę".
Ze względu na stopień zespolenia znaczeniowego związki frazeologiczne dzieli się na:
luźne – każdy człon zachowuje swoje znaczenie, są to połączenia wyrazowe, których znaczenie jest wypadkową wyrażeń składników i których składniki możemy zmieniać zależnie od treści tego co chcemy za ich pomocą wyrazić np. "drewniany dom"
stałe – związki, których składniki nie mogą ulegać zmianie, bo zmieni się ich treść np. "drzeć z kimś koty", "patrzeć przez różowe okulary"
łączliwe – połączenia wyrazowe, których składniki są w silnym stopniu powiązane znaczeniowo, są to połączenia bardziej utarte niż połączenia luźne, ale jeszcze nie zawierające składników o zatartym znaczeniu; o łączliwości decyduje częstość jego użycia oraz bliższa łączność treściowa składników niż w związkach luźnych np. "dobić targu".
Semantyka - dział językoznawstwa, zajmujący się znaczeniem w języku, a także relacją formy znaku językowego do treści oznaczanej w ujęciu synchronicznym i diachronicznym. Semantyka bada ponadto relacje między znaczeniem podstawowym wyrazu, a jego znaczeniem w konkretnym wypowiedzeniu.
Leksykografia (gr. leksikón - słownik + gráphõ - piszę) – nauka zajmująca się metodami tworzenia słowników i encyclopedii oraz opracowywaniem haseł i sposobem ich objaśniania.
onomazjologia dział nauki o słownictwie, przyjmujący klasyfikację desygnatów za podstawę klasyfikacji nazw.
Fleksja (łac. przeistoczenie wyrazów, przemiana)
Dział gramatyki zajmujący się opisem form wyrazowych.
Odmiana wyrazów – wyróżnia się fleksję imienną (deklinację) oraz fleksję czasownika (koniugację).
Glosy- objaśnienia na marginesach tekstów,stały się pocztkami słowników(najczęściej objaśnianym tekstem jest biblia).
Składnia- budowa zdania
Leksem- część członu składniowego pozostała po usunięciu jego wykładnika syntaktycznego.
Np. Mam jedzie samochodem
Leksykologia synchroniczna- analiza leksemu
Leksykologia diachroniczna- badanie leksemu (wyrazu) w jego rozwoju historycznym
Semetyka strukturalna- znaczenie leksykalne można rozłożyć
Sem – najmniejsza jednostka znaczenia (w planie treści) niepodzielna nie ma odpowiedników w planie wyrażania.
Semem – zespol semów w planie wyrażenia ( formie) odpowiada jej leksem.
Archisem- sem ogólny Klasem. To sem powtarzający się we wszystkich semach wyrazów należących do pola wyrazowego. Nedrzędny klasyfikujący element znaczenia.
Semantem- zespół semów specyficznych.
Semy dyferencyjne wskazują na cechy istotne konieczne aby odróżnić dany desygnat od drugiego ale wystarczające aby opisać ten desygnat.
Np. miauczy nieduże
Semy konotacyjne (potencjalne) są drugorzędnymi cechami znaczeniowymi. Nie są konieczne do odróżnienia desygnatu od innych ale też nie służą do jego wystarczającego opisu.Wskazują na te cechy desygnatu które spowodowały powstanie wtórnych znaczeń.
Teoria pól znaczeniowych
Gunter Ibsen
Pole znaczeniowe – to zespól wyrazów skojarzony nadrzędną treścią znaczeniową mający określone formalne składniki swej semantycznej łączliwości .
Np. nazwy stopni pokrewieństwa
Trier
Pola praktyczne – złożone z tych samych części mowy np. czas, teraz później
Wlter Polzig pole syntaktyczne są w nim wyrazy tworzące związki wyrazowe między członami związku istnieją zależności gramatyczne i znaczeniowe
Np. szczekać – pies gniady- koń
Pole pragmatyczne- zawiera wyrazy które pozornie się wykluczają znaczeniowo.
Hiperonim- sem nadrzędny wobec innego wyraz o szerszym zakresie uzycia ale mniejszej liczbie cech znaczących.
Hiponim- sem podrzędny wobec innego wyraz o węższym zakresie użycia ale większej liczbie cech znaczących.
Wg Triera- pola są podzielone na niezależne od siebie gramatycznie jednostki . (osobowe)
Wg. Porziga- wyrazy wynikaja jeden z drugiego rozszerza się cały czas. (przenikające się)
Leksyka-słownictwo
Funkcja leksemów :
-nominatywna(nazywająca)
-ekspresywna
-łącząca (tekstowa)
Statystyka leksykalna- dział językoznawstwa statystycznego zajmujący się badaniem zależności występowania słownictwa.