Poznanie ludzkie, jako kategoria epistemologiczna oznacza zarówno proces poznania, obejmujący różnorakie czynności i akty poznawcze, prowadzące do zdobywania wiedzy o rzeczywistości, jak i rezultaty tego procesu wyrażane w postaci systemu zdań (sądów), twierdzeń jednostkowych i ogólnych, hipotez i teorii. Poznanie jako termin filozoficzny oznacza zatem odkrywanie przedmiotu czy zagadnienia i najczęściej dotyczy bytu, zjawiska lub konkretnych zagadnień filozoficznych. Filozofia poznania, dyscyplina filozoficzna, której przedmiotem jest poznanie ludzkie jako sposób uzyskiwania zrozumienia rzeczywistości; klasycznymi zagadnieniami filozofii poznania są kwestie: istoty i struktury poznania, przedmiotu i granic poznania; źródeł poznania; historycznych, społecznych, psychicznych i in. uwarunkowań działalności poznawczej człowieka; metod uzasadniania wiedzy; kryterium prawdziwości poznania oraz teorii prawdy Epistemologia (gr. episteme - "wiedza”; „umiejętność”, „zrozumienie", logos – „nauka”; „myśl") gnoseologia, albo teoria poznania - dział filozofii zajmujący się relacjami między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Poznanie naukowe to proces zdobywania i zgłębiania wiedzy o świecie we wszystkich jego przejawach. To świadome, celowe, ciągłe, długotrwałe, zróżnicowane i wieloetapowe działanie zmierzające do wyjaśnienia zjawisk analizowanych w otaczającej nas rzeczywistości. Racjonalizm (łac. rationalis „rozsądny”), to przekonanie o sile i możliwościach poznawczych rozumu ludzkiego oraz o konieczności kierowania się nim we wszelkim działaniu; przeciwieństwo irracjonalizmu; nazwa kierunku filozoficznego, przeciwstawnego empiryzmowi, upatrującego w rozumie źródło poznania i kryterium prawdy oraz uznającego możliwość czysto rozumowego uzasadnienia wiedzy empiryzm epistemologiczny - stanowisko głoszące, że jedynym źródłem poznania jest doświadczenie. Zasady poznania naukowego - nakazują wykazywać we wszystkich działaniach naukowych - Intelektualną dociekliwość, cierpliwość i sztukę wyszukiwania interesujących z punktu poznania naukowego, problemów. - Śmiałość i inwencję myślenia, które są kluczem do rozwoju nauki. - Krytycyzm i ostrożność. - Systematyczność, ścisłość i precyzję - Wszechstronność i bezstronność - Rozległą wiedzę o przedmiocie badań. Dobrą znajomość istniejącego dorobku badawczego Podstawowym celem poznania naukowego jest zdobycie wiedzy o fragmencie otaczającej nas rzeczywistości. Powszechnie przyjmuje się, że wiedzę tę powinna cechować maksymalna ścisłość i prostota. Kolejnym postulatem jest spełnienie kryterium wiarygodności (pewności) wiedzy. Uważa się także, że powinna ona zawierać maksymalną ilość informacji. Poznanie naukowe umożliwia formułowanie różnych praw nauki czy teorii. Proces poznania naukowego, nad którym dyskusję przedstawiono powyżej powinien być realizowany etapowo. Etapy poznania naukowego: poznanie zmysłowe; poznanie myślowe; rozumowe rozwiązanie problemu (zadania); empiryczne weryfikacje uzyskanych wyników (danych). Poznanie zmysłowe jest szczególnie narażone na różnego rodzaju błędy pomiaru czy prowadzonych obserwacji. Błędy mogą także wynikać z nieumiejętnego posługiwania się różnego rodzaju przyrządami (instrumentami) pomiarowymi oraz ich niedokładnościami. W procesach poznania zmysłowego mamy także często do czynienia z trudnością odróżnienia subiektywnych wyobrażeń od rzeczywistych – obiektywnych - faktów. Procesy myślowe mają na celu porównywanie – poznanych zmysłowo - obiektów, zjawisk itp. z poznanymi wcześniej (także w procesach poznania pośredniego czyli w procesach kształcenia). Na tej podstawie badacz poszukuje różnych związków przyczynowo-skutkowych. Często te procesy dotyczą rozważań o ukrytych zjawiskach i obiektach oraz ich cechach. Dzięki nim możliwe jest chociażby wnioskowanie, służące formułowaniu hipotez, o których będziemy mówić w dalszych wykładach. Rozumowe rozwiązanie problemu jest konieczne, gdy w procesach poznania napotykamy zjawiska lub problemy wcześniej nie wyjaśnione lub nieznane. Dzięki przyjętej procedurze badacz podejmuje się rozwiązania zdefiniowanych problemów na drodze rozumowania (spekulacji naukowej). Tym zagadnieniem zajmiemy się szczegółowiej w kolejnych wykładach. Empiryczna weryfikacja wyników poznania jest często niezbędnym etapem zamykającym proces poznania naukowego. Eksperyment zaprojektowany dla potrzeb wyjaśnienia istoty zjawiska to często bardzo złożone metody postępowania, jednak jeśli w ich efekcie zostaną zweryfikowane wyniki poprzednich etapów poznania, można mówić o przesłankach do formułowania nowej wiedzy czy teorii naukowych. Ten etap poznania naukowego służy także weryfikacji możliwych do popełnienia błędów myślowych z poprzednich etapów. Szczególnie cenne jest tu poznanie źródł tych błędów oraz jak należy je eliminować w przyszłości. Analiza - [gr. análysis ‘rozłożenie’, ‘rozbiór’], rozłożenie pewnego obiektu na elementy składowe (części, cechy, relacje); może być zabiegiem fizycznym lub czynnością myślową. Stosując analizę w rozwiązywaniu problemu naukowego należy dążyć do rozłożenia go na tyle części (tez, struktur, zjawisk, faktów), na ile jest to możliwe i niezbędne, by można było ustalić istotę, związki przyczynowo-skutkowe i właściwości. Analiza czynnikowa - metoda statystyczna umożliwiająca przekształcenie dużej liczby wskaźników operacyjnych (zmiennych) w mniejszą liczbę zmiennych koncepcyjnych (czynników), której celem jest ustalenie zależności (korelacji) każdego wskaźnika z ukrytym czynnikiem bądź czynnikami; stosowana w psychologii, socjologii i pedagogice do wyjaśniania zjawisk oraz konstruowania testów. Analiza ekonomiczna - metoda badania procesów ekonomicznych za pomocą rozpatrywania związków między poszczególnymi elementami tych procesów; przykładem jej praktycznego zastosowania jest analiza kosztów i analiza nakładów i wyników produkcji. Analiza systemowa, dział teorii systemów traktujący złożone obiekty jako systemy i zajmujący się formułowaniem oraz praktycznym rozwiązywaniem problemów decyzyjnych dotyczących systemów: ekonomicznych, wojskowych, technicznych i społecznych. To badanie prowadzone w celu ułatwienia komuś podjęcia decyzji lepszej niż ta, którą mógłby podjąć bez pomocy tego badania.W literaturze z zakresu metodologii i metodyk dyscyplin szczegółowych można także spotkać: analizę matematyczną (analiza funkcjonalna, analiza harmoniczna), analizę literacką, analizę SWOT (ekonomia, zarządzanie), analizę wartości, analizę wariancyjną, analizę sytuacji, analizę rynku, analizę porównawczą, analizę otoczenia, analizę marketingową, analizę konkurencji, analizę bilansu, analizę kryminalną, analizę błędów itd. Przeciwieństwem analizy w procesach poznania myślowego jest synteza. Synteza - gr. synthesis log. formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie uznanych twierdzeń cząstkowych, szczegółowych. To inaczej „łączenie” - czyli ogólnie akt budowy czegoś bardziej skomplikowanego z prostszych elementów. Synteza może mieć charakter materialny (np. reakcje chemiczne) jak i abstrakcyjny (synteza stylów zarządzania). Synteza myślowa - jedna z podstawowych operacji myślowych, polegająca na łączeniu w nową całość wyodrębnionych przez analizę myślową elementów (części, cech, relacji) danego obiektu czy problemu. Wykorzystuje się w tym celu: porównywanie, abstrahowanie i uogólnianie. Dedukcja, rozumowanie dedukcyjne, to polegające na wyprowadzeniu z jednego albo więcej zdań jakiegoś ich następstwa, tj. zdania wynikającego z nich logicznie. Dedukcja - (łac. deductio) (wyprowadzenie, wnioskowanie) to rodzaj rozumowania logicznego, mającego na celu dojście do określonego wniosku na podstawie założonego wcześniej zbioru przesłanek. Istotą jest przechodzenie od ogółów do szczegółów. Rozumowanie dedukcyjne jest w całości zawarte wewnątrz swoich założeń, to znaczy nie wymaga tworzenia nowych twierdzeń czy pojęć, lecz jest tylko prostym wyciąganiem wniosków. Jeśli jest przeprowadzone poprawnie, zaś zbiór przesłanek nie zawiera zdań fałszywych, to wnioski wyciągnięte w wyniku rozumowania dedukcyjnego są nieodparcie prawdziwe i nie można ich zasadnie zakwestionować. Indukcja - (łac. inductio) (pot. wprowadzenie) to rodzaj rozumowania logicznego, mającego na celu wyprowadzenie wniosków z przesłanek będących ich poszczególnymi przypadkami. To metoda tworzenia uogólnień (teorii) na podstawie doświadczeń i obserwacji zdarzeń.