Romantyzm - nazwa, ramy czasowe, podział epoki
Nazwa epoki
Ironiczny zbieg okoliczności sprawił, że pierwiastkom, jak najbardziej oddalonym od rzymskiego ducha, za nazwę posłużył wyraz etymologicznie związany z rzymskością – bo wywodzący się ostatecznie od słowa „romanus”. Tylko już w wieka średnich „lingua romana” (tj. język rzymski, czyli łaciński) oznaczała właśnie język nierzymski. W przeciwieństwie do łaciny zwano romańskim język ludowy, który powstał z pomieszania łaciny i języków germańskich oraz galickich, i języki w ten sposób utworzone zachowały też do dziś dnia nazwę romańskich. Z nazw języka ludowego utworzono określenie utworów pisanych w takim języku: „romance, romans, romant” - romancą zwano zwłaszcza utwór drobny, romantami – obszerniejsze powieści, opowiadające o niezwykłych, awanturniczych, fantastycznych przygodach. W tym właśnie sensie pojawia się po raz pierwszy w rękopisie z w. XV wyraz „romanticus” - romantyczny.
(Juliusz Kleiner, Romantyzm, Lublin 1946.
Romantyczny znaczył tyle co romansowy, przypominający romans: niezwykły, dziwaczny, malowniczy. Chodziło o specyficzny rodzaj malowniczości, związanej ze specyficznym ukształtowaniem pejzażu, prezentujący naturę jako „wzniosłą, groźną, posępną, niecodzienną” (Alina Witkowska, Literatura Romantyzmu, PWN, Warszawa 1989, s. 18.). Z upływem czasu słowo to narastało coraz to nowymi znaczeniami, nie związanymi z terminologią historycznoliteracką.
Jako terminu w pewnym sensie specjalistycznego użyto określenia romantyczny po raz pierwszy w XVII wieku w Anglii, nazywając w ten sposób literaturę nowożytną: średniowieczną i renesansową, stojącą w opozycji do literatury starożytnej. W tym układzie romantyczny był Tasso, Ariosto oraz Szekspir. Popularna staje się dychotomia antyk - romantyczna nowożytność (takie rozróżnienie pojawia się np. u A. W. Schlegla) oraz opozycja określając dwa podstawowe typy sztuk: klasyczny – romantyczny. Trzeba zacytować tu słynne zdanie Goethego:
Klasyczne jest to, co zdrowe, romantyczne to, co chore.
Początkowo więc słowo romantyczny niosło ze sobą m.in. porcję negatywnych skojarzeń. Podobnie romantyk późno zostało związane z pewnym prądem myślowym czy literackim, początkowo określano w ten sposób autora baśni i romansów (tak było np. u Novalisa), jednocześnie jednak dla wielu było to określenie obraźliwe. Stabilizacje tego terminu jako nazwy prądu literackiego i umysłowego przynoszą lata trzydzieste XIX w.
Podział epoki w Europie i w Polsce
Polski romantyzm tradycyjnie dzieli się na trzy fazy:
1. Faza wczesnego romantyzmu przypada na lata 1822-1830. Jest to czas kształtowania się nowego, romantycznego światopoglądu. Rok 1820 przynosi wczesne wiersze Mickiewicz, słynną Odę do młodości oraz Pieśń filaretów – nie są to jeszcze dzieła romantyczne (ale klasycystyczne: odwołania mitologiczne, język oświecenia, poetyka klasycystyczna), ale zostały w nich wypowiedziane hasła wywoławcze postawy romantycznej (braterstwo i wspólnota, kult młodości). W 1822 ukazał się I tom Poezji Mickiewicza, a w nim dwa najważniejsze manifesty romantyzmu: Romantyczność oraz Przemowa – szkic wstępny tomu, który w późniejszych wydaniach pojawiał się pod tytułem O poezji romantycznej. Z dzisiejszej perspektywy trudno sobie uzmysłowić jaki szok u ówczesnych odbiorców wywołały Ballady i romanse - wiersze zawarte w tym tomie były zupełnie inne od tego, co dotąd publikowano i to one odwróciły uwagę pierwszych czytelników Przemowy, która uzyskała rangę manifestu nieco później, kiedy zaczęli się na nią powoływać „młodzi adepci nowego prądu”.
Mickiewicz pierwszy opowiedział się wyraźnie za romantycznością. Nie lawirował, nie szukał form pośrednich, (...) staną p stronie romantyzmu i z tej pozycji ustalał założenia nowej literatury, stanowiącej później punkt wyjścia dla wszelkich na ten temat dyskusji. Ukazał tradycję romantyzmu, zaproponował pewien kanon cech, które miały charakteryzować postawę romantyczną i romantyczny styl w sztuce.
(Idee programowe romantyków polskich. Antologia, oprac. Alina Kowalczykowa, Ossolin., Wrocław 2000, s. XVIII).
Mickiewicz w Przemowie domaga się miejsca w literaturze dla pieśni gminnej, postuluje oryginalność (nie naśladowanie jak w klasycyzmie) oraz narodowość sztuki, ustala hierarchię tradycji, w której literatury francuska i rzymska - tak cenione przez oświeceniowców – otrzymują miejsce poślednie, natomiast na jej szczycie stają: grecka starożytność, średniowiecze oraz Szekspir (podobnie wartościowali kulturę niemieccy romantycy).
W żywej dyskusji o kształcie polskiego romantyzmu wzięli udział ponadto: Antoni Edward Odyniec, Józef Bohdan Zalewski, Antoni Malczewski, Maurycy Mochnacki, Michał Grabowski, Stefan Witwicki oraz Kazimierz Brodziński.
Najważniejsze dzieła literackie tej fazy romantyzmu:
Adam Mickiewicz: Ballady i romanse (1822), Grażyna 1823, Dziady cz. Ii i IV (1823), Sonety krymskie (1836) oraz Konrad Wallenrod (1828);
Antoni Malczewski: Maria (1825)
Seweryn Goszczyński: Zamek Kaniowski (1828)
Maurycy Mochnacki: O duchu i źródłach poezji w Polszcze (1825)
Koniec tej I fazy romantyzmu wyznacza wybuch powstania listopadowego.
2. faza szczytowa romantyzmu przypada na lata 1830-1849
Od upadku powstania listopadowego w przypadku literatury polskiej należy wprowadzić rozróżnienie na romantyzm emigracyjny i krajowy. Upadek powstania listopadowego daje początek wielkiemu ruchowi migracyjnemu o podłożu polityczno-patriotycznym zwanemu Wielką Emigracją. Z kraju wyjeżdżała głównie szlachta i arystokracja, poza tym politycy, artyści, inteligencja oraz żołnierze – wśród emigrantów znaleźli się również pisarze, w większość mocno zaangażowani w sprawę niepodległościową (m. in. ci najwięksi: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński, C. K. Norwid). Głównym ośrodkiem polskiej emigracji był Paryż, po powstaniu we Francji znalazło się mniej więcej pięć do sześciu tysięcy Polaków, większość osiedliła się właśnie w Paryżu i jego okolicach. Nie dziwne, że szybko zaczęły pojawiać się tam polskie stowarzyszenia, zrzeszenia, salony, itp.. Środowisko emigracyjne było jednak podzielone – głównie pod względem poglądów politycznych oraz oceny powstania listopadowego.
Zauważmy, że największe dzieła polskiego romantyzmu (Dziady cz. III, Kordian J. Słowackiego, Nie-boska komedia Z. Krasińskiego) powstały na emigracji, w oddali od ojczyzny właściwie w ciągu kilku lat. Okres bezpośrednio po upadku powstania listopadowego to istna erupcja sił twórczych polskich pisarzy, którzy jednak już w następnym dziesięcioleciu zamilkną.
W tym czasie w kraju triumfy święci wspaniały komediopisarz Aleksander Fredro, w latach trzydziestych powstają jego najważniejsze dzieła: Śluby Panienski oraz Zemsta. W kraju ważną rolę zaczyna odgrywać powieściopisarstwo obyczajowe i historyczne. Najważniejszym prozaikiem tego czasu był bez wątpienia Józef Ignacy Kraszewski autor m.in. Ulany oraz Starej Baśni. Inni pisarze warci wspomnienia to Józef Korzeniowski (nie mylić Tedorem Józefem Konradem Korzeniowskim, piszącym pod pseudonimem Joseph Conrad) oraz Henryk Rzewuski.
3. faza schyłkowa romantyzmu przypada na lata 1849-1863
Trzecia faza romantyzmu to okres epigoński, najwięksi nie żyją bądź zamilkli, nie pojawiają się żadne nowe tendencje w literaturze, w kraju tworzą jeszcze pisarze mniejszego formatu: Teofil Lenartowicz, Wincenty Pol, Władysław Syrokomla, Karol Ujejski. Wyjątek stanowi tu oryginalna wręcz rewolucyjna twórczość przebywającego na emigracji Cypriana Kamila Norwida. Niestety ten poeta nie znalazł zrozumienia u współczesnych, jako poruszyciel pokolenia wystąpił dopiero po śmierci, w epoce Młodej Polski.
Trudno stworzyć podobną periodyzację dla romantyzmu jako zjawiska ogólnoeuropejskiego, głównie dlatego, ze każdy naród wykształcił swój własny, specyficzny romantyzm, dlatego jeśli chodzi o romantyzm europejski przyjmuje się podział topograficzny bądź narodowościowy, mamy więc romantyzm niemiecki, angielski, francuski, rosyjski, włoski z których za najważniejsza, najbardziej wpływowe uważa się romantyzm niemiecki (Goethe, Schiller, Schegel) oraz romantyzm angielski (W. Scott i Byron).
Narodziny epoki - wpływ sentymentalizmu i preromantyzm
Pierwsze dwa dziesięciolecia XIX wieku to okres triumfu idei romantycznych w Niemczech, Francji i Anglii, polska literatura w porównaniu do literatury państw zachodnich pozostawała wyraźnie w tyle. Jednak to, że „prawdziwy” romantyzm zaczął się u nas w roku 1822 nie oznacza, że w tym czasie na ziemiach polskich nie odnotowano żadnych zmian. W wielu dziedzinach sztuki oświeceniowy klasycyzm zostawał wypierany przez nowe tendencje. W przemianach pomogła - w jak wielu innych wypadkach znanych historii literatury – kultura popularna, przeznaczona dla mniej wybrednych odbiorców. Szczególną rolę odgrywały tu teatry, w których na życzenie publiki wprowadzano liczne nowości, łamiące ścisłe zasady klasycyzmu.
(...)grywano licznie tak zwane dramy czyli popularne sztuki, toczące się w atmosferze grozy, cudowności i melodramatu. Gatunek ten rozwijał się dawniej w obrębie literatury sentymentalnej, dramy były traktowane jako rozrywka dla mało wybrednej publiczności; stopniowo jednak (do czego niemało przyczynił się ich nowy „gotycki” styl) za ich sprawą dochodziło do łamania konwencji, oddzielających dawniej rygorystycznie styl wysoki od niskiego: zdarzało się na przykład, że dla ożywienia akcji wprowadzano aktorów komicznych do tragedii i vice versa. Obok efektów grozy i melodramatu pojawiały się też w teatrze dzieła autorów, anektowanych jako własna tradycja przez romantyków: przeróbki dramatów Szekspira, sztuki Schillera.
Zapowiedź nadchodzącego „nowego ducha” niesie ze sobą również sentymentalizm, mający swoje początki w oświeceniu. Nurt ten propagował uczuciowy stosunek do rzeczywistości, wytworzył nowego, czułego bohatera. Krytyce podlegała cywilizacja, konwenanse, nobilitowano natomiast autentyczne relacje miedzy ludzkie oraz naturę jako współuczestnika ludzkich przeżyć (szczególnie w poezji). Sentymentalizm nawiązywał do teoriopoznawczych tez empiryzmu i sensualizmu (David Hume, Etienne Bonnot Condillac) oraz antropologicznej myśli Jana Jakuba Rousseau. W literaturze czerpano głównie z tradycji rodzimej oraz antyklasycystycznych nurtów europejskich (np. z osjanizmu). Do jednych z najbardziej zasłużonych praktyków i teoretyków sentymentalizmu polskiego należał Franciszek Karpiński. Trzeba tu wspomnieć jeszcze Juliana Ursyna Niemcewicza (1758 – 1841) i jego słynne Śpiewy Historyczne (1816), czyli cykl dum opiewających ważniejsze postaci i wydarzenia z historii Polski.
„Śpiewy historyczne”, mimo artystycznej mierności spełniały doskonale rolę „elementarza powszechnego narodu polskiego”, wielokrotnie przedrukowywane (pierwsze 1500 egzemplarzy rozeszło się, rzecz ówcześnie niespotykana, w 7 miesięcy), śpiewane w całym kraju, stały się dla generacji XIX-wiecznych niezastąpioną szkołą godności narodowej i patriotyzmu (zeznania T. Zana w śledztwie 1823; świadectwo Mickiewicza, K. Sienkiewicza, licznych pamiętnikarzy, jak L. Jablonowski, W. Zawadzki, B. Limanowski); były też tępione przez władze zaborcze (m.in. przez N. Nowosilcowa).
(Zofia Lewinówna, hasło: Śpiewy historyczne, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, pod red. J. Krzyżanowskiego, PWN, Warszawa 1984, s. 454.)
W obrębie literatury polskiej nurt sentymentalny zespolił się czy przenikną z tzw. preromantyzmem, który w europejskiej literaturze i myśli estetycznej drugiej polowy XVIII wieku stanowił odrębny zespół tendencji, przejawiających się w odrzuceniu sztywnych reguł twórczości, postulatach oryginalności i wzniosłości dzieła literackiego, nobilitacji natchnienia, wyobraźni i geniuszu jako źródeł twórczości. Preromantyzm przejawiał się również w zainteresowaniu twórczością ludową oraz historycznie traktowaną tradycją narodową. W polskiej literaturze natomiast takie odstępstwa od klasycznej poetyki występowały głownie w obrębie sentymentalizmu, tutaj też następowała recepcja zjawisk obcych, takich jak np. osjanizm. Wszystkie te zjawiska i tendencje miały przygotować czytelnika na przyjęcie nowej epoki.
Literatura powszechna - ogólna charakterystyka
Literatura niemiecka
Zanim niemiecki romantyzm rozkwitł na dobre, w latach siedemdziesiątych XVIII wieku na teranie Niemiec zapanował tzw. okres „burzy i naporu” (nazwa pochodzi od tytułu dramatu F. M. Klingera Sturm und Drang z 1776 r.), zwany przez Goethego „rewolucją kulturalną”. Najbardziej charakterystyczne cechy tego nurtu to:
postawa buntu;
eksponowanie genialnych jednostek (przedstawienie dramatu jednostki wybitnej, niezrozumianej przez otoczenie);
fascynacja prawami natury;
kult Szekspira;
zainteresowanie folklorem;
krytyka stosunków społecznych.
Do przedstawicieli właściwego romantyzmu niemieckiego (ok. 1799–1835) należą: Ludwig Tieck (1773-1853), Wilhelm Heinrich Wackenroder (1773-1798), Friedrich von Hardenberg (1772-1801), czyli słynny Novalis, Henryk Heine (1797-1856), bracia August Wilhelm (1767-1845) i Friedrich (1772-1829) Schleglowie, bracia Grimm (Jacob i Wilhelm) oraz E.T.A. Hoffmann (1776-1822). Z całej tej plejady niezwykłych twórców szczególnie wart kilku dodatkowych słów jest Heine (np. Księgi pieśni – 1827), rówieśnik Mickiewicza, poeta niezwykle zaangażowany nie tylko w sprawy swojej ojczyzny, ale również sprzymierzeniec polskich „męczenników wolności”. Heine to typowy romantyczny buntownik: jawnie występował przeciwko pruskiemu despotyzmowi, opowiadał się za demokracją oraz niepodległością narodów. Tak pisał o Polakach: Jeżeli ojczyzna jest pierwszym słowem Polaka, to wolność jest drugim.
Jednak Heine dostrzegał, że niewielu Polaków rozumiało wolność jako ideę uniwersalną, dotyczącą wszystkich ludzi, stanów, narodów; wytykał polskiej szlachcie interesowność, używanie hasła „wolność”, dla uzyskania kolejnych przywilejów.
Twórczość Heina cieszyła się dużą popularnością wśród polskich pozytywistów, tłumaczyli go m. in. Adam Asnyk, Maria Konopnicka oraz Felicjan Faleński.
Literatura angielska
George Gordon Byron (1788-1824) - jeden z najwybitniejszych poetów angielskich, niedoceniony we własnej ojczyźnie. Wpłynął w sposób znaczący na rozwój romantyzmu w wielu krajach europy, również na ziemiach polskich, chociaż otwarcie wykpiwał niektórych romantyków (np. E. A. Poe), przyznając się do dziedzictwa klasyków. Byron to swoisty fenomen początków dziewiętnastowiecznej Europy, pierwszy autor masowy, przedmiot pierwszej tak wielkiej legendy literackiej.
Byron zapisał się na kartach literatury światowej jako twórca dwóch nowych gatunków literackich: powieści poetyckiej (Giaur -1813; Korsarz – 1813) oraz poematu dygresyjnego (Don Juan - 1819-1824). Ważną częścią jego dorobku są również wykwintne dramaty filozoficzne: Manfred (1817) i Kain (1821). Na bazie jego twórczości oraz legendy życia poety-awanturnika powstał nowy wzór bohatera literackiego (bohater bajroniczny) – romantycznego, mrocznego buntownika) oraz zespół tendencji literackich nazywany bajronizmem.
W Polsce dzieła Byron doczekały się doskonałych przekładów, przede wszystkim Mickiewicza, ale również innych romantyków: Odyńca, Garczyńskiego, Krasińskiego.
Walter Scott (1771-1832) - pisarz pochodzenia szkockiego, jeden z głównych twórców romantyzmu angielskiego. Początkowo pisał głównie powieści poetycki (Pieśń ostatniego minstrela, 1805; Pani Jeziora, 1810) i ballady, dopiero jako dojrzały pisarz zajął się twórczością prozatorską.
Zasłynął jako autor wspaniałych powieści historycznych, takich jak Waverley, czyli lat temu sześćdziesiąt (1814), Rob Roy (1818) czy Ivanhoe (1819). W powieściach Scotta akcja toczy się na tle wydarzeń historycznych zawsze ukazanych w sposób wierny, malowniczy i szczegółowy, jednak postaci autentyczne odgrywają tu role drugoplanowe, natomiast na pierwszym planie pojawiają się fascynujące postaci fikcyjne. Duży nacisk kładzie się na sensacyjną fabułę, intrygi, nieoczekiwane zwroty akcji oraz spiski. Powieści historyczne Scotta cieszyły się ogromną popularnością nie tylko wśród czytelników, ale również wśród pisarzy, którzy rzeszami naśladowali technikę jego pisarską – w ten sposób powstał scottyzm. Scott wywarł wpływ na takich polskich pisarzy, jak Mickiewicz , Słowacki, Kraszewski.
James Macpherson (1736 - 1796) szkocki poeta, prekursor romantyzmu angielskiego. Macpherson zasłynął jako autor Pieśni Osjana – najsłynniejszej w dziejach mistyfikacji literackiej. Macperson wydał ten utwór twierdząc, że jest to zbiór twórczości średniowiecznego barda, które odczytał z odnalezionego rękopisu.
Powieść gotycka - odmiana powieści powstała w drugiej połowie XVIII wieku w związku ze zwrotem zainteresowania literatów ku przeszłości. Akcja takiego utworu umieszczana była zazwyczaj w średniowiecznych zamach, opactwach, w komnatach pełnych tajemnic i zagadek historycznych, a wszytko to musiało być spowite aurą niezwykłości i tajemniczości. W powieści takiej zawsze występowała para bohaterów antagonistycznych, np. zbrodniczy dziedzic oraz niewinna dziewica. W tej niezwykłej scenerii rozgrywały się historie o charakterze miłosnym czy sensacyjnym. Głównymi twórcami powieści gotyckiej byli: Horacegy Walpole, Ann Radcliffe oraz Matthew Gregor Lewis.
Literatura francuska
Jan Jakub Rousseau (1712-1778) – pisarz, filozof i pedagog, działający na teranie Francji w dobie Oświecenia, jego myśl stała się fundamentem dla sentymentalizmu. Dla romantyków szczególnie inspirująca okazała się jego powieść zatytułowana Nowa Heloiza. Wizja miłości jako „związku dusz” została zaanektowana przez pisarzy romantycznych. (1761)
Victor Hugo (1802-1885) jeden z największych i najważniejszych pisarzy w historii literatury francuskiej, to jego przedmowa do dramatu Cromwell (1827) jest uważana za pierwszy manifest francuskiego romantyzmu. To tu Hugo położył fundament pod nowy gatunek literacki – dramat romantyczny. Pisał: Dramat jest poezją wszechstronną. Oda i epopeja zawierają dramat jedynie w zalążku. On je zawiera obie już rozwinięte, on je obie streszcza i obejmuje. (...)
Gdyby nas zapytano o zdanie, jaki powinien być styl dramatu, życzylibyśmy sobie, aby wiersz był swobodny, bezpośredni, rzetelny, zdolny śmiało wszytko wypowiedzieć bez pruderii, wszytko wyrazić bez przesady; przechodzący z łatwością od komedii do tragedii, od wzniosłości do groteski, na przemian rzeczowy i poetycki, zarazem kunsztowny i natchniony, głęboki i zaskakujący, hojny i prawdziwy.
Wzorem dla romantycznego dramaturga powinna być twórczość Szekspira. Hugo postulował, by w dramacie:
odrzucić klasycyzm i klasyczne reguły rządzące sztuką m.in. jedność akcji, miejsca i czasu (czyli klasyczną zasadę trzech jedności);
ukazywać różnorodności problemów historycznych i moralnych;
zawrzeć barwną, żywą i urozmaiconą akcję;
postaci były historycznie wyraziste i prawdziwe, a przy tym bogate psychologicznie;
dopuścić synkretyzm gatunkowy (elementy dramatyczne przeplatają się z lirycznymi i epickimi) i stylistyczny (np. groteska obok wzniosłości).
Najważniejsze dramaty Hugo to właśnie Cromwell (1827) oraz Hernani, czyli Honor kastylski (1830). Premiera Hermaniego odbyła się w atmosferze skandalu, wybuchły zamieszki między zwolennikami romantyzmu a klasykami.
Hugo był pisarzem wszechstronnym, uprawiał różne gatunki literackie: poza dramatem, odę, hymn, pieśń, balladę, poemat, ale sławę na skalę ogólnoeuropejską zyskał jako autor monumentalnych powieści, takich jak:
Katedra Marii Panny w Paryżu(1831) – powieść znana również pod tytułem Dzwonnik z Notre Dame, wielokrotnie ekranizowana;
Nędznicy (1862) – powieść obnażająca bezduszność i niesprawiedliwość francuskiego społeczeństwa;
Rok dziewięćdziesiąty trzeci (1874)
Literatura francuska
Podobnie jak wielu innych romantyków Hugo nie tylko piórem wyrażał swój protest przeciwko panującemu porządkowi społecznemu i politycznemu. Poeta brał udział w rewolucji lutowej 1848 roku, w latach 1851-1870, gdy we Francji panował Napoleon III, Hugo przebywał na dobrowolnym wygnaniu, a ponadto jako członek Zgromadzenia Narodowego bronił uczestników Komuny Paryskiej.
Francoise Rene de Chateaubriand (1768-1848) - francuski pisarz i polityk, wróg rewolucji. Chateaubriand jest uważany za ojca romantyzmu francuskiego, choć sam nie chciał być identyfikowany z tym kierunkiem. Jednak, jako autor opowiadania Rene, stworzył nowy typ bohatera romantycznego - przesadnie przywiązanego do samotności, obdarzonego wybujałą wyobraźnią, nawiedzanego przez myśli samobójcze oraz uczucie pustki. Od imienia tytułowego bohatera tego opowiadania powstała nazwa postawy reprezentowanej prze niego - tzw. reneizm.
Literatura rosyjska
Aleksander Puszkin (1799-1837) – jeden z najwybitniejszych poetów rosyjskich. Szczególnie bliski Polakom poprzez jego przyjaźń z Mickiewiczem. Poeci ci znali się i cenili, nasz wieszcz tak pisał o Puszkinie po jego śmierci (poeta zginął w sprowokowanym pojedynku):
Kula, która ugodziła Puszkina, zadała cios straszliwy Rosji intelektualnej...
Znałem poetę rosyjskiego z bliska i przez dość długi czas; uważałem go za człowieka natury zbyt wrażliwej i lekkiej niekiedy, ale zawsze szczerego, szlachetnego i wylanego. Wady jego zdawały się zależeć od okoliczności i od społeczeństwa, w jakich żył, a co było dobrego w nim, z własnego pochodziło serca. Umarł w trzydziestym ósmym roku życia.
Puszkin w rosyjskim romantyzmie odegrał podobną rolę jak Mickiewicz w polskim – m.in wprowadził Byrona do literatury, odnowił język literacki (niektórzy badacze twierdzą, że Puszkin zrobił dla języka rosyjskiego tyle, co dla polskiego zrobili Kochanowski, Krasiński i Mickiewicz). Swoją twórczość rozpoczął od śmiałych, prowokacyjny wierszy politycznych (był w tym okresie związany z dekabrystami), za które został ostatecznie zesłany na Kaukaz. Jednak po upadku dekabrystów car, woląc mieć niebezpiecznego Puszkina pod osobistą kontrolą, pozwolił mu wrócić do Petersburga, gdzie pozostawał pod dozorem policji, a jego twórczość poddawana była cenzurze (często cenzorem był sam car). Mimo tego, że na dworze carskim poeta nie odnalazł przychylnej atmosfery twórczej, to właśnie wtedy powstały jego największe dzieła, m.in. Eugeniusz Oniegin wydany w całości w roku 1833 (wcześniej publikowano fragmenty). Eugeniusz Oniegin to poemat dygresyjny (podobnie jak Beniowski Juliusza Słowackiego) opowiadający o losach tytułowego bohatera, typowego romantycznego indywidualisty, cierpiącego na chorobę wieku.
Michaił Jurjewicz Lermontow (1814-1841) - poeta, prozaik, dramaturg, jeden z najwybitniejszych rosyjskich twórców XIX w.. Najważniejsze dzieło tego pisarza to Bohater naszych czasów(1840) – pierwsza rosyjska powieść psychologiczna. Utwór ten realizuje romantyczną poetykę fragmentu, zamykając biografię tytułowego bohatera (Pieczorin) w pięciu nowelach. Pieczorin to bohater rozczarowany rzeczywistością, nie mogący się w niej w pełni realizować.
Mikołaj Gogol (1809-1852) - dramaturg i powieściopisarz pochodzenia ukraińskiego, tworzył głownie w Petersburgu. Jego twórczość ukazuje życie małych, upokorzonych ludzi, często wypełnione satyryczną groteską. Gogol to pierwszy wybitny powieściopisarz rosyjski, przecierał literackie szlaki takim potęgom jak Dostojewski czy Tołstoj.
Ważniejsze utwory:
Pamiętnik wariata (1835)
Ożenek (1835) – sztuka teatralna
Nos (1836)- nowela
Rewizor (1836) sztuka teatralna
Martwe dusze (1842) - powieść
Literatura polska - ogólna charakterystyka
Dokonania pisarzy krajowych doby romantyzmu popowstaniowego nikną w historii literatury (szczególnie tej szkolnej) postawione obok takich twórczości Mickiewicza, Słowackiego czy Krasińskiego, nie znaczy to jednak, że w tym czasie na ziemiach polskich nie działali ciekawi twórcy. Myśląc literaturze krajowej doby popowstaniowej należy pamiętać, że liczne represje oraz zaostrzenia, jakie zapanowały w poszczególnych zaborach po upadku powstania – to stanowiło pierwszy czynnik czasowo hamujący rozwój literatury.
Drugi czynnikiem był szok, w jakim znaleźli się Polacy po utracie kolejnej nadziei na odzyskanie niepodległości. Tak więc o ile dla literatury emigracyjnej okres pierwszego dziesięciolecia po upadku powstania był momentem kluczowym i najbardziej płodnym w wielkie dzieła, o tyle na ziemiach polskich dopiero lata czterdzieste przyniosły pełne odrodzenie kulturalne i literackie.
Poeci krajowi
Wincenty Pol (1807-1872) – to jeden z najważniejszych i najpopularniejszych poetów polskiego romantyzmu, uczestnik powstania listopadowego oraz Wiosny Ludów, przez swoich współczesnych nazywany był czwartym wieszczem. Zajmowała go głownie tematyka narodowa, patriotyczna.
Najważniejsze dzieła Wincentego Pola:
debiut: Pieśni Janusza (wydane bezimiennie w Paryżu w roku 1833) – liryczny pamiętnik walk powstańczych zawarty w 51 wierszach, opowiadany przez Janusza, wędrownego śpiewaka, żołnierza (uczestnika powstania). Janusz to pieśniarz z ludu i dla ludu, dzięki któremu trwa pamięć chwale i hańbie, posługuje się językiem prostym, zrytmizowanym, korzysta z leksyki wojennej. Wiele z tych pieśni szybko przedostało się do świadomości ogólnej, jako bezimienne piosenki patriotyczne (np. Krakusy; Śpiew z mogiły; Mazur).
Pieśń o ziemi naszej (wydana w 1843) – poemat, w którym Pol składa hołd ziemi ojczystej. Głównym bohaterem tego utworu jest ziemia, którą „w krwi i pocie lud uprawia”. Narrator – przewodnik – to człowiek prosty, reprezentujący mądrość ludową, ten znakomity obserwator daje czytelnikowi ogląd kraju „z lotu ptaka”.
Obrazy z życia i podróży (Wrocław 1846) – diariusz podróży, będący plonem podróży po Tatrach.
Mohort (pisany w latach 1840-1852) – poemat, stanowiący apologię przeszłości, dawnego etosu kresowego rycerstwa (rycerze- obrońcy granic).
Pol zapisał się w historii nie tylko jako zaangażowany w sprawy niepodległościowe literat, ale również jako wyśmienity geograf (profesor geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim), przez specjalistów tej dziedziny uważany jest za „ojca nowożytnej geografii polskiej”.
Kornel Ujejski (1823-1897) – reprezentant drugiego pokolenia romantyków, uprawiał twórczość zaangażowaną w sprawy społeczne i polityczne, ale pozbawioną znamion oryginalności. Związany z Lwowem, do historii przeszedł głównie jako autor następujących utworów:
Maraton – utwór wypływający z historią starożytną, stanowi odezwę do narodu, wezwanie do walki o niepodległość.
Skargi Jeremiego (wyd. w Paryżu w 1847) – cykl utworów operujących symboliką biblijną (patronem cyklu jest biblijny Jeremiasz). Poeta nawołuje do walki, ale również do odkrywania sensu cierpienia. Najsłynniejszą pieśnią z cyklu jest Chorał – zbiorowa modlitwa, stylizowana na pieśń chóralną. Chorał stanowił reakcję na rabację galicyjską. Jak pisze Konrad Bartoszewski:
Wyraża patriotyczny ból poety w obliczu wydarzeń powstania chłopskiego 1846, prowadząc od rozpaczy i zachwiania wiary w opiekę Bożą do optymistycznej, z akcentami mesjanistycznymi, wizji „wielkiego boju” pod wodzą archanioła i ostatecznego zwycięstwa. Wyjątkowe znaczenie osiągnął „Chorał” dzięki interpretacji „okropnych dziejów” jako wyniku prowokacji władz zaborczych, wykorzystujących nieświadomość mas chłopskich; „błędnym braciom”, których winę zmyje w przyszłej walce „wolności chrzest”, należy się wybaczenie, bo „Inni szatani byli tam czynni, O! rękę karaj, nie ślepy miecz!”
Teofil Lenartowicz (1822-1893) – poeta, który obok Mickiewicza najpełniej wyraził romantyczną ideę zwrotu ku ludowości. Sam siebie nazywał lirnikiem mazowieckim, podkreślając w ten sposób swój związek z kulturą ludową Mazowsza. Dla tego poety kultura ludowa była źródłem wartości estetycznych, moralnych oraz narodowych. Lenartowicz jest autorem m. in. następujących tomów poezji:
Lirenka (1855)
Nowa lirenka (1859)
Polska ziemia w obrazach (1848-1850)
Piosnki wiejskie dla ochronek (1861)
Poezje (1863)
Opowiadania mazowieckiego lirnika (1865)
Album włoski (1870)
Lenartowicz, którego dorobek literaci był tak samo obfity, jak nierówny artystycznie, nie został doceniony przez współczesną mu krytykę. Jednak część jego twórczości weszła na stałe do zasobu popularnych pieśni bezimiennych. Poezja Lenartowicza została doceniona m.in. przez Marię Konopnicką, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Jana Kasprowicza oraz Marię Pawlikowską-Jasnorzewską.
Należy dodać, że Lenartowicz był również rzeźbiarzem, a jego prace z tego zakresu wiążą się z twórczością poetycką. Do najbardziej znanych rzeźb Lenartowicza należą m.in.: Popiersie Zofii z Szymanowskich (1870), Głowa Świętego Jana Chrzciciela na misie Herodiady (1869-1871), Drzwi do grobowca Zofii z Kickich Cieszkowskiej (1874).
Władysław Syrokomla (1823-1862) – poeta w rzeczywistości nazywał się Ludwik Kondratowicz. Autor doceniony za życia, dziś nieco zapomniany. Syrokomla to programowy poeta prostego ludu, „lirnik wioskowy”, co powodowało, że z założenia posługiwał się językiem prostym, wręcz „zgrzebnym”. W jego poezji dominuje gawęda wierszem, takie jak Janko Cmentarnik (1857), Pocztylion (1848), Wielki Czwartek (1856). Odmiennie od rozpowszechnionej w tym okresie gawędy szlacheckiej, utwory Syrokomli to przeważnie gawędy ludowe, przy czym ludowość nie polega tutaj jedynie na wprowadzeniu bohatera czy obyczaju ludowego (...), lecz na sposobie narracji, posługującej się środkami właściwymi twórczości ludowej, oraz na uczuciowej solidarności z ludem (chłopami i szlachtą zaściankową).
Ważniejsze utwory poety:
Przekłady poetów polsko-łacińskich epoki zygmuntowskiej (1851-52) – tu znajdują się m.in. przekłady z Klemensa Janickiego;
Gawędy i rymy ulotne (1853);
Wędrówki po moich niegdysiejszych okolicach (1853) – zbiór „wspomnień, studiów historycznych i obyczajowych”;
Poezje ostatniej godziny (1861)- tu znajduje się jeden z najdojrzalszych utworów Syrokomli: Melodie z domu obłąkanych. Cykl poetycki ujęty w formę sześciu monologów pacjenta domu dla obłąkanych stanowi wszechstronną krytykę „nieczułego” świata. Znajduje się tu również wiele wypowiedzi niecenzuralnych, utwór ten bywa odczytywany wręcz jako zapowiedź rewolucji;
Dzieje literatury w Polsce (1850-52);
Lucjan Siemieński (1807-1877) - żołnierz powstania listopadowego, potem konspirator, poeta, krytyk literacki oraz tłumacz ballad bretońskich i skandynawskich. Jeden
z poetów prostego ludu, związany z lwowską grupą Ziewonia (m.in. z S. Goszczynskim).
Jego ważniejsze utwory to:
Trzy wieszczby (1841) – poemat „profetyczno-polityczny”;
Wieczory pod lipą, czyli Historia narodu polskiego opowiadana przez Grzegorza spod Racławic (1845) - zarysu historii Polski od czasów najdawniejszych do upadek powstania listopadowego przeznaczony dla „ludzi najmniej wykształconych naukowo”;
Portrety literackie (1865-1875). Ogłaszane w czasopismach felietony i gawędy biograficzne zebrane zostały w zbiorze pt. Podania i legendy polskie, ruskie i słowiańskie (1845)
Ryszard Berwiński (1819-1875) – poeta o niezwykle zaangażowany politycznie. Bliskie były mu idee słowianofilstwa (należał do wrocławskiego Towarzystwa Literacko-Słowianofilskiego), co znalazło swój oddźwięk w jego twórczości. Najważniejsze dzieła Berwińskiego to
Bogunka na Gople (1840) – utwór o wysokim stopniu synkretyzmu gatunkowego: liryka, archaizowana, zrytmizowana proza, pieśń, ballada, poemat historiozoficzny. Tytułowa Bogunka opowiada dzieje księcia Sokoła, nadając im symboliczny wymiar (widoczne pewne podobieństwa z Balladyną Słowackiego).
Don Juan Poznański. Poemat bez końca (1844) – jedna z najlepszych polskich realizacji poematu dygresyjnego. Utwór ten został bezpośrednio zainspirowany przez Don Juanem Byrona i stanowi jego parodię.
Listy z narodowej pielgrzymki
Gustaw Ehrenberg (1818-1895) – poeta zbuntowany i działacz polityczny, uważał, że w twórczości należy odrzucić sprawy osobiste. Był naturalnym synem cara Aleksandra I oraz polskiej arystokratki. Większość życia poświęcił na zwalczanie caratu, za co wielokrotnie był umieszczany w więzieniach. Spędził dwadzieścia lat na zesłaniu (Syberia). Poeta ludu, piewca rewolucji. Po powrocie z Syberii odszedł od haseł rewolucyjnych na rzecz refleksji mistyczno-filozoficznej. Jego najważniejsze utwory to Dźwięki minionych lat - zbiór poezji z lat 1835-36, wydany anonimowo z adresem wydawniczym „Paryż 1848”. Tu wiersz Szlachta z roku 1831, który stanowi gloryfikację ludu oraz zapowiedź krwawej zemsty na tych, co stoją na drodze do odzyskania wolności.
Mieczysław Romanowski (1833-1863) – poeta epigon, pozostający pod dużym wpływem Mickiewicz, Słowackiego oraz starszych krajowców. Jego twórczość to przede wszystkim poezja tyrtejska, zagrzewająca do walki, wyrażająca bunt przeciwko niewoli, głosząca idee mesjanistyczne. Ważniejsze dzieła: Dziewczę z Sącza (poemat mieszczański z 1861) oraz Piast i Popiel (dramat z 1862).
Cyganeria Warszawska
Cyganeria Warszawska to nazwa określająca grupę literacką o dość luźnym charakterze, działającą aktywnie w latach 1839-1843. Grupa ta powstała z inicjatywy Seweryna Filenborna (1815-1850), a w jej skład weszli: poeci Karol Brodowski oraz Jan Majorkiewicz, prozaik i historyk Seweryn Zenon Sierpiński, prozaik i publicysta Aleksander Niewiaromski (to on w roku 1881 po raz pierwszy użył nazwy „Cyganeria Warszawska” w odniesieniu do tej grupy artystycznej), od 1840 również Roman Zmorski (poeta) oraz Józef Bogdan Dziekoński. W 1842 dołączył jeszcze poeta i prozaik Włodzimierz Wolski, ponadto czasem w tym gronie pojawiali się goście, często malarze i muzycy, a wśród nich młody Norwid.
„Cyganie” poza twórczością artystyczną oddziaływali na społeczeństwo za pomocą prowokacji obyczajowej ; manifestując swój „dziwaczny” styl życia strojem oraz zachowaniem, stawali się bohaterami licznych anegdot. Nie była to jednak prowokacja dla prowokacji, ale jawny wyraz sprzeciwu wobec normom obyczajowych i prawnych w sytuacji niewoli. „Cyganie” nie mieli jednolitego programu, ale można wyróżnić kilka cech wspólnych im wszystkim:
uprawiali sztukę niosącą istotne treści ideowe oraz światopoglądowe, wyrażającą postawę patriotyczną;
odcinali się zdecydowanie od literatury popularnej i rozrywkowej;
podkreślali wysoką godność twórcy i jego dzieła (często pojawiał się motyw konfliktu poety i publiczności);
zajmowała ich wyłącznie problematyka poważna: problemy egzystencji i filozofii, sprawy narodowe i społeczne.
Innym ważną cechą Cyganerii Warszawskiej był zwrot ku wsi. „Cyganie” (wśród których znajdował się również badacz folkloru – Zmorski) często wyprawiali się na wędrówki do dworów i dworków Mazowsza, w ten sposób wyrażali swoją niechęć do miasta „pałaców i kamienic”, ale również romantyczną fascynację folklorem.
„Cyganie” uprawiali głównie poezję (liryka i epika wierszowana), rzadziej prozę, z przewagą małych form. Utwory swoje publikowali głównie w prasie, m.in. we własnych organach wydawniczych: „Nadwiślanach” (1841-42) oraz „Jaskułce” (1843).
Polscy powieściopisarze doby romantycznej
XIX wiek to czas wielkiej ekspansji powieści, powstają arcydzieła powieściopisarstwa światowego, tworzą tacy mistrzowie pióra jak Honoriusz Balzac i Stendhal Francji, czy Walter Scott oraz Edgar Alan Poe w Anglii. W Polsce epoka wielkich powieści nastanie dopiero w kilka lat po klęsce powstania styczniowego, kiedy pozytywizm osiągnie swoją dojrzałość, ale już w romantyzmie pojawia się wybitni powieściopisarze przecierający literackie szlaki potomnym.
Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887) – to jeden z najpłodniejszych pisarzy w historii literatury polskiej, który przygotował grunt powieściopisarzom pozytywistycznym. Jego twórczość do dziś pozostaje imponująca nie tylko ze względu wprost niewiarygodną ilość napisanych przez Kraszewskiego powieści (a pisywał ponadto poezje, dramaty oraz utwory publicystyczne czy teoretyczne), ale również ze względu na szeroki zakres tematyczny tych utworów. Do najistotniejszych dzieł Kraszewskiego należą:
Ulana(1842), Budnik (1847) – powieści z cyklu ludowego, w którym Kraszewski nadał życiu chłopa pańszczyźnianego rangę tematu literackiego;
Powieść bez tytułu (1854), Metamorfozy (1859) – powieści naznaczone pytaniami filozoficznymi;
Zygmuntowskie czasy (1846) – jedyna przedpowstaniowa (chodzi o powstanie styczniowe) wybitna powieść historyczna;
Dziecię Starego Miasta (1863), Dziadziunio 1869 – powieści związane z powstaniem styczniowym;
Stara baśń. Powieść z XI wieku (1876) – pierwszy powieść z cyklu utworów opowiadających historię Polski od czasów bajecznych do XVIII wieku;
trylogia saska: Hrabina Cosel, Brühl, Z siedmioletniej wojny. t 1- 2.
Warto wspomnieć również o romantycznym opisie podróży (w czasie i przestrzeni), jaki dał Kraszewski w swoich książkach: Wspomnienia Polesia, Wołynia i Litwy[ (1840) oraz Wspomnienia Odessy, Jedysanu i Budżaku: dziennik przejażdżki w roku 1843 od 22 czerwca do 11 września (1846).
Józef Korzeniowski (1797-1863) to najwybitniejszy realista polskiego romantyzmu. Jego twórczość w istotny sposób wpłynęła na rozwój dziewiętnastowiecznej literatury realistycznej. W powieściach Korzeniowskiego dostrzegalna jest balzakowska swada, radość opisywania ludzi i ich otoczenia, pejzaży, budowli, kostiumów, itp. Korzeniowski nie stronił od dydaktyzmu, ale czynił to w duchu zdrowego rozsądku. W swojej twórczości bronił tradycji szlacheckiej, przywiązania do religii oraz antyracjonalizmu. Jego najważniejsze powieści to: Spekulant (1846) oraz Kollokacja (1847). Pisał również dramaty, spośród których szczególnie wyróżniają się Krewni (1856) oraz Karpaccy górale (1843).
Ludwig Sztyrmer (1809-1886) – twórca, który zapisał się w historii literatury nie tyle ze względu na kunszt, co na temat swych dzieł. Sztyrmer to prekursor prozy psychologicznej. Napisał cykl powieści o Pantoflu (Powieściach nieboszczyka Pantofla, tom 1-2, 1844, Pantofel (1841), Frenofagiusz i Frenolesty (1843), w którym podejmuje problem szaleństwa oraz jego przyczyn. Ciekawe, że Sztyrmer publikował swoje książki pod pseudonimem Eleonora Sztyrmer, tworząc w ten sposób złudzenie, że autorem powieści jest jego żona... Działo się tak dlatego, że pisarz ten był wysokim pułkownikiem i nie wypadało mu parać się tak niepoważnym zajęciem, jak pisanie książek o obłąkanych. Jak sam napisał:
Są tak dziwne charaktery, że filozof pogardzi nimi, a kobieta je ogarnie i oceni.
Henryk Rzewuski (1791-1866) – autor obszernej, trzytomowej powieści pt. Listopad. Romans historyczny z drugiej połowy wieku XVIII[/i] (1845-1846), opartej na paralelizmie losów dwóch rozdzielonych w dzieciństwie (na skutek rozwodu rodziców) braci. Każdy z nich dorasta w innym środowisku, pierwszy wśród tradycyjnej szlachty ziemiańskiej, drugi wśród scudzoziemczałej arystokracji. Pisarz opisując losy obu braci, które w pewnym momencie dramatycznie się splatają, ukazuje wpływ wychowania na kształt osobowy jednostki. Tłem dla historii prywatnej są tutaj zdarzenia historyczne: konfederacja radomska i barska.
Narcyza Żmichowska (1819-1876) - ps. Gabryella, zbuntowana wychowanica sławnego ówcześnie pedagoga oraz pisarki Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, propagującej tradycyjne poglądy na temat roli kobiety w życiu społecznym. Żmichowska to przedstawicielka pierwszego pokolenia emancypantek polskich, to wokół niej w latach czterdziestych XIX wieku skupiło się grono entuzjastek domagających się prawa do rozwoju intelektualnego oraz swobodnego wybodru partnera życiowego. Entuzjastki włączyły się aktywnie w działalność konspiracyjną, na skutek czego Żmichowska trafiła na dwadzieścia osiem miesięcy do lubelskiego więzienia, następnie była internowana. Po powrocie do Warszawy kontynuuje działalność niepodległościową, zakończoną olbrzymim rozczarowaniem po upadku powstania styczniowego. Żmichowska pozostawiła po sobie spory dorobek powieściowy i publicystyczny, spośród którego szczególnie wyróżnia się swoją aktualnością niezwykle interesująca powieść Poganka. Jest to historia Beniamina opętanego przez miłość do demonicznej Aspazji. Mężczyzna nie licząc się ze skutkami ślepo dąży do realizacji swojego ideału miłości. Żmichowska stawia w tej powieść fundamentalne pytania romantyczne: o naturę rzeczywistości, w której istnieją zjawiska „o których się nie śniło filozofom”, o rolę artysty i jego odpowiedzialność za społeczne skutki sztuki oraz o miejsce i rolę sztuki antycznej w świece współczesnym.
Literatura emigracyjna
Wacław Rzewuski - gawęda szlachecka
Wacław Rzewuski wpisał się na stałe do podręczników historii literatury jako twórca typowo polskiego gatunku wypowiedzi literackiej – gawędy szlacheckiej. Gawęda szlachecka to gatunek prozy epickiej, ściśle powiązany z tradycyjną kulturą szlachecką. Wyznaczniki gatunkowe gawędy można zawszeć w następujących punktach:
dochodzi do transpozycji (przeniesienia) żywej mowy na karty literatury; w gawędzie panuje żywioł oralności; narrator posługuje się językiem stylizowanym na socjolekt szlachecki;
- opisuje środowisko szlacheckie, jego życie i obyczaje (biesiadowanie, rozrywki, sejmikowanie, sądownictwo)
narratorem jest typowy przedstawiciel środowiska szlacheckiego, wyposażony jest w przeciętne cechy mentalne i szeroki wachlarz doświadczeń stanowych;
zostaje uwydatniona sympatia narratora wobec opisywanego środowiska;
występujące w postaci to przede wszystkim dzielni junacy, rycerze sarmaccy, magnaci;
tematem opowieści jest XVIII wiek;
stwarzanie wrażenia żywego przekazu pokoleniowego (dziadek mówił dziadkowi)
Pamiątki Soplicy - gawęda Rzewuskiego - to arcydzieło tego gatunku. Jest to cykl dwudziestu pięciu opowiadań z czasu konfederacji barskiej. Utwór ten oddaje atmosferę, sposób myślenia, poglądy i przekonania szlachty u schyłku niepodległości Rzeczypospolitej. Pamiątki Soplicy powstały w większości w Rzymie w latach 1830-32 z inspiracji Adama Mickiewicza, wydane bezimiennie w roku 1839 w Paryżu odniosły oszałamiający sukces i spowodowały nagły wykwit podobnej twórczości. Inni istotni autorzy uprawiający ten gatunek to Ignacy Chodźko oraz Zygmunt Kaczkowski.
Kariera gawędy szlacheckiej łączy się nierozerwalnie z narodzinami nowego nurtu literackiego oraz myślowego zwanego neosarmatyzmem, który pojawił się po roku 1831. Neosarmatyzm wynikał z przeświadczenia, ze w kulturze szlacheckiej znalazły odzwierciedlenie indywidualne rysy ducha narodowego, najtrwalsze moce więzi zbiorowej oraz znaki dziejowych powołań Polski. Idee tą odnajdujemy nie tylko w gawędach szlacheckich, ale również np. w Panu Tadeuszu.
Gatunki romantyczne
Romantyczny „nadgatunek”
Romantyzm to czas narodzin wielu nowych gatunków literackich, takich jak powieść poetycka, poemat dygresyjny czy dramat romantyczny. Należy jednak podkreślić, że w romantycznej świadomości [b]nie było miejsca dla gatunków literackich. W epoce, w której aspiracje twórczej jednostki sięgnęły zenitu, kwestia formy gatunkowej stanowiła niedopuszczalne ograniczenie.
Kierując się wizją „poezji transcendentalnej” czy „poezji absolutnej”, nie można jej było rozpatrywać w odniesieniu do wyznaczników gatunkowych powieści. tragedii czy wiersza lirycznego. Stąd zrodziła się próba znalezienia niejako jednego „nadrodzaju”/ „nadgatunku”, jednoczącego w sobie wszystkie rozproszone dotąd formy wypowiedzi poetyckiej. W ujęciu Friedricha Schlegla takim właśnie „nadrodzajem”/ „nadgatunkiem” miała być powieść, rozumiana właśnie jako „poezja w ogóle”. Także inni autorzy przypisywali tak rozumianej powieści – co najmniej werbalnie – szczególną i wiodącą rolę w kształtowaniu literatury romantycznej.
Niestety romantykom nie udało się dosięgnąć ideału, jednak gdzie tylko było to możliwe, łamali reguły gatunkowe, deformowali zastygłe struktury poetyckie. Stąd mowa o romantycznym synkretyzmie gatunkowym. Tak więc paradoksalnie wydzielając romantyczne gatunki (co okazuje się nieuniknione w badaniach historycznoliterackich), postępujemy wbrew założeniom epoki.
Dramat romantyczny
Literatura romantyczna potocznie jest kojarzona przede wszystkim z poezją, z twórczością liryczną, ale ważne jest, by zdawać sobie sprawę z tego, że dla romantyków ta część ich pracy pisarskiej stanowiła swoisty margines działalności literackiej. Romantycy zgodnie z założeniami epoki dążyli do stworzenia utworów-syntez, a ich ulubionym gatunkiem wypowiedzi stał się dramat romantyczny.
Dramat romantyczny możemy sobie natomiast wyobrazić jako wielki obraz, na którym oprócz postaci i ruchu w większych grupach osób przedstawione jest nie tylko ich najbliższe otoczenie, lecz również znacząca daleka perspektywa, a wszystko to w magicznym oświetleniu, które w ten czy inny sposób jest pomocne w wywoływaniu zamierzonego wrażenia.
(August Wilhelm Schlegel)
Gatunek ten został ukształtowany w opozycji do reguł dramaturgii klasycystycznej, w nawiązaniu do doświadczeń teatru szekspirowskiego i hiszpańskiego (Calderon) oraz różnorodnych form melodramatu. Dramat romantyczny to wcielenie koncepcji romantycznej formy otwartej, która charakteryzowała się następującymi cechami:
luźna kompozycja – w dramacie romantycznym związki przyczynowo-skutkowe mają drugorzędne znaczenie,
wieloosiowość, wielopoziomowość kompozycji,
zatarcie początkowej i końcowej ramy kompozycyjnej.
Inną ważną ideą realizowaną w dramacie romantycznym jest [b]synkretyzm rodzajowy[/b] przejawiający się w swobodnym łączeniu elementów dramatycznych z epickimi oraz lirycznymi, co skutkowało tym, że obok monumentalnych scen zbiorowych występowały wspaniałe monologi liryczne. Ponadto dla romantyków normą było splatanie wątków realistycznych z fantastycznymi, tragizmu z komizmem, patosu z groteską. Dramat romantyczny cechuje się swoistym rozmachem – autorzy nie licząc się z możliwościami technicznymi teatrów tworzyli dramaty bardzo trudne bądź wręcz niemożliwe do wystawienia na scenie (tzw. dramat niesceniczny), co spowodowało, że wiele z nich po raz pierwszy pojawiło się w teatrach dopiero w XX wieku (tutaj wiele zasług przypada Stanisławowi Wyspiańskiemu).
Do najważniejszych twórcy tego gatunku należą m.in. V. Hugo (np. Hernani), A. de Musset (np. Lorenzaccio), A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia).
Ballada
Ballada (z włoskiego ballare – tańczyć) to gatunek literacki z pogranicza epiki, liryki oraz dramatu, silnie zakorzeniony w tradycji. Początków ballady należy upatrywać w epickich pieśniach ludowych o rodowodzie celtyckim, rozwijających się już od XII wieku (szczególnie silnie między XIII a XVI) na gruncie angielskim i szkockim. Ballada w wersji szkocko-angielskiej, czyli tzw. ballada szkocka, to przede wszystkim pieśń epicka o tematyce złowrogiej i tragicznej, podejmująca popularne tematy nieszczęśliwej miłości, zdrady czy zemsty; cechowało ją nasycenie elementami fantastycznymi, wprowadzającymi nastrój posępny i tajemniczy.
Protoplastów romantycznej ballady trzeba również doszukiwać się prowansalskich lirycznych pieśniach ludowych, które rozwinęły się w XIV-XV w. na terenie Włoch i Francji w nowe formy lirycznej wypowiedzi artystycznej (Ich realizacją jest np. twórczość słynnego Villona). Do popularyzacji i rozwoju tego gatunku przyczyniły się szczególnie dwa dzieła z drugiej połowy XVIII wieku:
Reliques of Ancient English Poetry (1765) Thomasa Percy'ego (biskup i folklorysta szkocki, żyjący w latach 1729-1811);
Volkslieder (1778/ 79) Johanna Gottfrieda Herdera (pisarz i filozof niemiecki żyjący w larach 1744-1803).
Przełom XVIII i XIX wieku to czas, kiedy ballada za sprawą tłumaczeń Juliana Ursyna Niemcewicza przedostaje się do polskiej literatury. Tutaj na kształtowanie się polskiej wersji tego gatunku ma duży wpływ duma (gatunek epicki, uprawiany m. in. przez Niemcewicza).
Kanoniczny zespół cech właściwych polskiej balladzie romantycznej wyznaczył Adam Mickiewicz w swoim tomie Ballady i romanse. Mickiewiczowskie ballady stały się nie tylko pretekstem do zagorzałej dyskusji między klasykami a romantykami o kształt literatury, ale również uczyniły z tej formy wypowiedzi literackiej sztandarowy gatunek romantyzmu polskiego, a w szczególności pierwszej fazy tej epoki. Według Klainera w tym czasie utrwaliła się postać klasyczna ballady, definiowanej jako:
(...) krótki wierszowany utwór epicki na temat niezwykłego zdarzenia, o zabarwieniu lirycznym i o tendencji do dramatycznego, dialogowego ujęcia.
(J. Kleiner)
Ten rodzaj ballady uprawiali poza Mickiewiczem Aleksander Chodźko (1804-1891), Stefan Witwicki (1801-1847), Antoni Edward Odyniec (1804-1885) oraz Władysław Syrokomla (1823-1862).
Ballada w sposób nierozerwalny łączy się z ludowością, to realizacja idei „pieśni gminnej”, w której krył się autentyczny duch narodu i z tego względu była tak ważna dla romantyków.
Cechy gatunkowe polskiej ballady romantycznej:
forma: pieśń o charakterze epicko-lirycznym nasycona elementami dramatycznymi;
temat: niezwykłe wydarzenia legendarne lub historyczne;
szkicowa fabuła (zazwyczaj jeden wiodący watek) przeważnie z wyeksponowanymi momentami tajemniczymi, zagadkowymi, „cudownymi”; niekiedy pojawia się ingerencja sił nadprzyrodzonych; bardzo często fabuła przybiera charakter sensacyjny (np. [i]Lilie[/i] Mickiewicza);
postaci: z reguły silnie stypizowane, o wyeksponowanej jednej, wiodącej cesze charakteru; najczęściej postaci te są ze sobą silnie skontrastowane;
narracja w dużej mierze zsubiektywizowana, często pojawiają się partie dialogowe;
narrator ma cechy aktywnego odbiorcy widowiska - żywo reaguje na obserwowane zdarzenia, ujawnia swoje reakcje emocjonalne (wykrzyknienia oraz domysły);
obecność konwencjonalnych ujęć i środków: paralelizm składniowy, stałe epitety, porównania, powtórzenia i refreny;
najczęściej występuje stroficzna budowa utworu.
Popularność ballad w romantyzmie przedlistopadowym spowodowała wybuch swoistej balladomanii, której wiele owoców na charakter ściśle grafomański. Szybka konwencjonalizacja tego gatunku doprowadziła do tego, że ten czołowy romantyczny gatunek stał się przedmiotem parodii, np. w wykonaniu Kornela Ujejskiego czy Juliusza Słowackiego. Po upadku powstania listopadowego ballada powoli zaczęła traciła swą rangę, w obrębie tego gatunku zaczęły powstawać nowe podgatunki, w których do głosu dochodził element realistyczny: ballada patriotyczna, społeczna, powstańcza. Ponadto w tym czasie ballada pozostawała pod wpływem innego gatunku zaczynającego swą ogromną karierę w latach 30. XIX w., tj. gawędy.
W pozytywizmie ballada właściwie całkowicie zanikła na rzecz tzw. obrazka. Dopiero Młoda Polska na nowo odkrywała jej wartość w związku zainteresowanie folklorem podhalańskim oraz modą na baśniowe stylizacje (Kazimierz Tetmajer, Jan Kasprowicz, Leopold Staff). Młoda Polska to epoka, w której ballada wyraźnie zbliża się do liryki (epicki narrator nabiera cech ppodmiotu lirycznego). W dwudziestoleciu międzywojennym pojawią się jeszcze tzw. ballady miejskie czy złodziejskie, które zbliżą ten gatunek do literatury popularnej, rozrywkowej. Ballada zrobiła swoistą karierę w kabarecie. Ważne realizacje ballady w literaturze współczesnej stworzyli m.in.:
Bolesław Leśmian (cykle Ballady, Postacie, Pieśni kalekujące);
Emil Zegadłowicz (Powsinogi beskidzkie);
Kazimiera Iłłakowiczówna (Ballady bohaterskie);
Julian Tuwim (Wizyta, Śmierć Izaka Kona, Venus, Śmierć;
Miron Białoszewski (Ballady peryferyjne).
Powieść poetycka
Powieść poetycka, romantyczny wariant poematu epickiego, określany tą nazwą od 2 połowy XIX wieku; współcześnie używano terminu „powieść”, który zgodnie z ówczesnym jego rozumieniem, oznaczać miał nie tylko fabularność, ale i autentyczność relacji, w przeciwieństwie do „literackiego” poematu.
Powieść poetycka to gatunek wywodzący się z literatury angielskiej. Za prekursora tej formy literackiej wypowiedzi uznaje się Waltera Scotta. Jego utwory o tematyce historycznej (m.in. Pieśń ostatniego minstrela, Pani jeziora ) zyskały niezwykłą popularność na początku XIX wieku, wywierając tym samy olbrzymi wpływ na literaturę europejską. Jednak ostatecznie to George Byron stworzył wzór gatunkowy powieści poetyckiej, w takich utworach jak Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos, Oblężenie Koryntu, Więzień Chillonu. Zasługi Byrona dla powieści poetyckiej to:
wprowadzenie orientalnej scenerii;
stworzenie nowego typu bohatera: bohater bajroniczny (obdarzony tajemniczą biografią, skłócony ze światem, owładnięty silnymi namiętnościami);
intensyfikacja składnika lirycznego w tekście.
W Polsce teksty Byrona tłumaczyli Antoni Edward Odyniec oraz Adam Mickiewicz.
Cechy gatunkowe powieści poetyckiej:
synkretyzm gatunkowy: połączenie elementów epickich i lirycznych;
rozbudowany utwór wierszowany;
fabuła o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, nasycona momentami dramatycznymi; obecność luk i zakłóceń chronologicznych, wiele miejsc tajemniczych i niedopowiedzianych;
subiektywizacja opowiadania i opisu;
nikły dystans między narratorem a bohaterem;
obecność zwrotów kierowanych wprost do czytelnika;
narrator oceniający postawę bohatera, obnażający swój emocjonalny stosunek do zdarzeń;
postać narratora często stanowi maskę dla samego twórcy.
Najważniejsze polskie powieści poetyckie doby romantycznej:
Maria (1825) Antoniego Malczewskiego;
Konrad Wallenrod (1828) Adama Mickiewicza;
Zamek kaniowski (1829) Seweryna Goszczyńskiego;
Wczesne powieści poetyckie Juliusza Słowackiego: Mnich (1832) , Jan Bielecki (1832), Arab (1832), Żmija (1832), Lambro (1833).
Powieść poetycka podobnie jak poemat dygresyjny to gatunek silnie związany z epoką romantyzmu, poza jego granicami stracił możliwość rozwoju. Kolejne próby wskrzeszania tej formy wypowiedzi wyraźnie miały charakter epigoński lub były nastawione na stylizację artystyczną.
Sonet
Sonet nie jest gatunkiem stricte romantycznym, stanowi on formę wypowiedzi o tradycji renesansowej, szeroko stosowaną przez autorów wszystkich następnych epok. Gatunek ten ukształtował się w XIII wieku w poezji włoskiej (na Sycylii), prawdopodobnie na jego kształt miały wpływ gatunki poezji arabskiej i prowansalskiej. Początkowo sonet był mocno związany z włoską poezją ludową. W Polsce sonety pisali najpierw Jan Kochanowski oraz Mikołaj Sęp-Szarzyński, potem m. in. Sebastian Grabowiecki i Andrzej Morsztyn. XVIII wiek był okresem prawie całkowitego zaniku tego gatunku, dopiero romantyzm dokonał jego rehabilitacji.
W Polsce popularyzacja sonetu odbyła się za sprawą Mickiewicza i jego dwóch cykli sonetowych: Sonetów krymskich oraz tzw. sonetów odeskich (ten cykl został wydany pod tytułem Sonety, razem z Sonetami krymskimi w 1826 roku w Moskwie). Poza Mickiewiczem sonety pisali m. in. Słowacki i Goszczyński.
Wyznaczniki gatunkowe sonetu mają przede wszystkim charakter formalny: jest to utwór poetycki składający się z czternastu wersów, podzielonych na cztery strofy o regularnej budowie, w zależności od rodzaju sonetu strofy mogą występować w następujących układach:
sonet włoski – z dwiema strofami czterowersowymi (tetrastychy) z układem rymów abba cdxc oraz z dwiema tercynami o różnych kombinacjach rymów (np. eee fff, efg efg);
sonet francuski – zbudowane z trzech strof czterowesowych z rymami abba abba cdcd i końcowym dystychem o rymach gg;
sonet angielski – różniący się od francuskiego nieco odmiennym układem rymów: abab cdcd efef gg; takie sonety pisał m.in. Szekspir.
Dwie pierwsze zwrotki (osiem wersów) zawierają zazwyczaj część opisową i narracyjną, zaś pozostałe to część refleksyjno-uogólniająca. Przy czym ostatnio strofa „stanowi zwykle kulminację przebiegu znaczeniowego, przynosząc uogólniające sformułowanie nadrzędnego sensu utworu”. Sonet to forma kunsztowna na wielu poziomach:
Kunsztowność kompozycji stroficznej wiąże się często z wykwintnością układu językowego, stąd sonet chętnie wykorzystuje wymyślne powtórzenia słowne, niezwykłe kompozycje rymowe (np. sonet na jeden lub dwa rymy), anafory, paralelizmy, gradacje itp. Rozmiar sylabiczny różny dla różnych języków, zazwyczaj dłuższy (np. w poezji pol. jedenasto- i trzynastozgłoskowiec), pozwala na kunsztowne rozwiązania składniowe i częste wprowadzanie rymów w średniówce, pomysłowo układanych. (...) Symetrie i asymetrie kompozycji stroficznej prowokują do wygrywania paraleli i kontrastów obrazowych między odpowiadającymi sobie strofami. Ta wielostronna kunsztowność sprawiła, że sonet od początku związał się zarówno z tematyką salonowo-erotyczną, jak z poważną problematyką refleksyjno-filozoficzną.
Dla romantyków sonet był przestrzenią nie tyle wirtuozerii poetyckiej (choć i tej nie brakowało), co poszukiwania syntezy, nieskończoności, filozoficznego i metafizycznego doświadczenia. Sonet romantyczny próbował dotknąć tajemnic wszechświata.
Poemat dygresyjny
Poemat dygresyjny to jeden z najważniejszych i najciekawszych gatunków stricte romantycznych. Nawiązywał on do tradycji poematów Ariosta (żartobliwa technika narracyjna), poematów heroikomicznych (elementy parodystyczne i satyryczne) oraz twórczości Sterna (swobodna kompozycja). W obrębie tej formy literackiej występują elementy wypowiedzi:
epickiej,
lirycznej,
dyskursywnej.
Mamy więc po raz kolejny do czynienia z romantycznym synkretyzmem gatunkowym. Za ojca poematu dygresyjnego (podobnie jak powieści poetyckiej) uważa się George'a Byrona. W literaturze polskiej niedoścignionym mistrzem tego gatunku był Juliusz Słowacki. Najważniejsze poematy dygresyjne:
Georg Byrona Childe Harold, Don Juan;
Aleksander Puszkin Eugeniusz Oniegin;
Juliusz Słowacki Beniowski, Podróż do ziemi świętej z Neapolu.
Cechy gatunkowe poematu dygresyjnego:
rozbudowany utwór wierszowany;
występuje prosta i niezbyt rozbudowana fabuła; najczęściej kanwę utworu stanowi podróż głównego bohatera, ukazywana jako szereg niezwiązanych ze sobą epizodów; stąd luźna, fragmentaryczna kompozycja;
w utworze na pierwszy plan (przed fabułę) wysuwa się dominująca postać narratora, dla którego opowiadana historia jest jedynie pretekstem do licznych wypowiedzi na inne tematy; stąd liczne dygresje, refleksje, wtręty, w których podmiot mówiący wypowiada swe opinie na temat filozofii, ideologii, polityki, obyczajowości, literatury; często pojawiają się odniesienia do współczesności, niekiedy bardzo złośliwe;
narrator posługuje się ironią, żartem, szczególnie w odniesieniu do osoby głównego bohatera;
demonstracyjnie swobodny narrator prowadzi swoistą grę z czytelnikiem; zwraca się do niego bezpośrednio; traktuje jako dyskutanta w sporach ideowych, literackich, itp; objawia mu proces tworzenia dzieła (wypowiedzi metatekstowe).
Poemat dygresyjny skończył swoją karierę wraz z końcem romantyzmu. W literaturze współczesnej próbą wskrzeszenia (niezbyt udaną) tego gatunku podjął Julian Tuwim, pisząc Kwiaty polskie.
Wzorce postaw w romantyzmie
Bajronizm to zespół tendencji literackich, ideowych i obyczajowych ukształtowanych na bazie twórczości oraz legendy biograficznej wybitnego reprezentanta angielskiego romantyzmu, Georga G. Byrona. Poeta za sprawą swojego temperamentu, skomplikowanego życie osobistego, radykalizmu poglądów społeczno-politycznych (rewolucjonista popierający powstańców hiszpańskich, włoskich karbonariuszy, walczący w powstaniu Grecji przeciwko Turcji) stał się pierwszy romantycznym bożyszczem, niedoścignionym wzorem do naśladowania. Legenda Byrona przyczyniła się do powstania wzoru osobowego poety romantycznego jako jednostki o nieprzeciętnej indywidualności, ale zarazem nieszczęśliwej, skłóconej z otoczeniem i samotnie walczącej o prawa dla innych.
Z obfitej twórczości Byrona wyłania się spójny wzorzec nowego bohatera literackiego zwanego bohaterem bajronicznym – buntownika, który swym postępowaniem wyrażał protest przeciw panującemu porządkowi społecznemu i zasadom moralnym. Bohater bajroniczny to człowiek:
o charakterystycznym posępnym wyglądzie, o obliczu uwiędłym i mrocznym;
o obsesyjnej psychice;
cechujący się mizantropią (niechęcią do ludzi jako do gatunku ludzkiego);
który ma wiele do ukrycia, mający za sobą tragiczne doświadczenia, uciekający przed konsekwencjami mrocznego uczynku;
wyobcowany ze środowiska, indywidualista, wywyższający się ponad innych ludzi, zbiorowość, stojący ponad wszelkimi zasadami, więziami czy powinnościami.
Bohater bajroniczny to postać, której udziałem staje się bunt metafizyczny, to znaczy zakwestionowanie ustanowionego przez Stwórcę porządku bytu, jako niezgodnego z aspiracjami i dążeniami człowieka.
Bajronizm wpłynął w istotny sposób na europejski romantyzm – poza Anglią, gdzie Byron do dziś nie jest specjalnie ceniony. W Polsce pokłosie twórczości Byrona odnajdziemy w twórczości Mickiewicza (Konrad Wallenrod, Dziady, cz. III), Słowackiego (wczesne powieści poetyckie oraz poemat dygresyjny Beniowski) oraz Malczewskiego (Maria).
Wypracowane przez Byrona nowe formy gatunkowe odznaczały się celowym powikłaniem kompozycyjnym, synkretyzmem rodzajowym, wykorzystywaniem motywów egzotycznych i historycznych, a przede wszystkim ironicznym dystansem podmiotu lit. wobec świata przedstawionego i samego twórcy (ironia romantyczna). Ukształtowany przez Byrona wzorzec poety i twórczości oddziałał na innych poetów epoki, m.in. A. de Musseta we Francji, H. Heinego w Niemczech, M. Lermontowa i A. Puszkina w Rosji; w Polsce elementy b. wystąpiły w twórczości Mickiewicza, Słowackiego, S. Goszczyńskiego, A. Malczewskiego.
Faustyzm – nazwa pojęcia pochodzi od imienia tytułowego bohatera Fausta, arcydzielnego dramatu Johanna Wolfganga Goethego. Bohater faustowski to człowiek, dążący do pełni poznania, pragnący odkryć tajemnice istnienia świata i człowieka, buntujący się przeciwko wszelkim ograniczeniom stającym na drodze do odkrycia zagadek wszechświata. Bohater faustowski, by spełnić swoje ambicje poznawcze, jest gotowy nawet na zawarcie paktu ze złem i jego reprezentantami. W literaturze polskiej motywy faustowskie pojawiają się np. w Dziadach cz. III.
Werteryzm – to model postawy bohatera literackiego, który pojawił się w literaturze europejskiej za sprawą powieści epistolarnej Johanna Wolfganga von Goethego pt. [i]Cierpienia młodego Wertera[/i] (nazwa postawy pochodzi od imienia głównego bohatera) i został utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i początkach XIX wieku.
Bohater werteryczny to:
człowiek o wybujałej wyobraźni oraz nadwrażliwej uczuciowości;
samotnik, doświadczający silnego zranienia z reguły na tle miłosnym;
człowiek cierpiący na cierpiący na chorobę wieku - weltschmerz (rozterki filozoficzne, emocjonalne i etyczne, nazywane bólem świata;
buntownik przeciwko niesprawiedliwym prawom, konwencjom, obyczajom i normom moralnym;
zagubiony i zraniony bohater nie umiejący poradzić sobie ze sobą i odkrywanymi sprzecznościami, który ostatecznie kończy życie samobójstwem.
Natura nie znajduje wyjścia z labiryntu splątanych i sprzecznych sił i człowiek musi umrzeć. (list Wertera z 12 sierpnia)
Cierpienia młodego Wertera do tego stopnia oddziałały na odbiorców, że nie tylko spowodowała modę na ubiór a la Werter, żółta kamizelka, pantofle, niebieski frak (tak był ubrany Werter w momencie samobójstwa), ale również pchnęła wielu młodych ludzi do powtórzenia samobójczego aktu Wertera.
Tytanizm i prometeizm określają postawę wzorowaną na Prometeuszu, tytanie, który wykradł bogom ogień i ofiarował go człowiekowi. Bohaterowie literaccy pierwszej połowy XIX wieku zwracają się przeciwko niebu, jednak nie po to by zająć miejsce bogów, lecz w imię pełnego człowieczeństwa. Prometeizm to również postawa etyczna polegająca na poświęceniu jednostki w imię dobra ogółu. W tym nurcie myślowym to Bóg jest często głównym odpowiedzialnym za zło świata. Romantyczni Prometeusze buntują się przeciwko autokratycznemu Bóstwu tradycyjnej religii (przeciwstawia się mu Chrystusa wpierającego ludzkość), cechuje ich litość i niewzruszona wola oraz wiara w lepszą przyszłość ludzkości. Postaci o cechach prometejskich to: Faust (Goethe), Manfred i Kain (Byron), Konrad (Mickiewicz).
Wallenrodyzm - model postawy bohatera literackiego, mający swój początek w utworze Adama Mickiewicza pt. Konrad Wallenrod (1828). Pojęcie to odnosi się do człowieka, który, aby osiągnąć szlachetny cel (np. osiągnięcie niepodległości), posługuje się sposobami ocenianymi jako nieetyczne, moralnie naganne(np. podstęp i zdrada), niegodnymi bądź niehonorowymi, stojącymi w sprzeczności z wyznawanymi przez danego bohatera zasadami. Nieetyczne, bądź niejednoznaczne etycznie działanie staje się źródłem tragizmu i powodem upadku bohatera. Jak podaje Maria Janion wallenrodyzm przeżył romantyzm i jego echa słychać również we współczesnej sztuce:
Włączyć tu trzeba bardzo różne z życia i literatury świadomie bądź nieświadomie ponawiające rozmaite perypetie „wallenrodyczne”, jak na przykład biografie: Alojzego Twardeckiego z jego „Szkoły jaszczurów” lub Stanisława Schwallenberga (stała się ona osnową popularnej powieści Janusza Krasińskiego z roku 1980 pt. „Syn Wallenroda”), jak głęboko zakorzenionej w kulturze masowej przygody kapitana Klossa, jak działania „komornika polskiej podziemnej sprawiedliwości”, opisane w (...) „Świętym szalbierstwie” Ryszarda Wójcika. Ale również tytułowa postać powieści Leopolda Tyrmanda „Filip”.