Transakcja wojny chocimskiej

Informacje wstępne

Kultura sarmacka

Ziemie polskie w XVII wieku opanowała kultura sarmacka. Odnosiła się ona do stanu szlacheckiego i wynikała z wewnętrznej sytuacji politycznej Rzeczpospolitej. Wśród szlachty wytworzyło się spowodowane wspólnotą interesów poczucie jedności. Podstawę sarmatyzmu stanowiło założenie (niezgodne z prawdą), że szlachta pochodzi od pradawnych Sarmatów. Było to koczownicze plemię wojowników, którzy zamieszkiwali w starożytności tereny na wschód od Wisły.

 

Sarmatyzm był zjawiskiem oryginalnym na skalę całej Europy, powiązany wyłącznie ze szlachtą polską. Wniknął głęboko w jej przekonania, życie duchowe i obyczaje. Charakterystyczne dla kultury sarmackiej były stroje (zwłaszcza kontusze, pasy lite, bogato zdobione, będące bardziej dekoracją stroju niż narzędziem bojowym szable), uroczystości (między innymi uczty, polowania, śluby, pogrzeby), znaki i przedmioty (herby, portrety i portrety trumienne, sylwy, czyli księgi z zapiskami, notatkami, wklejonymi pamiątkami) czy nawet tańce (polonezy i mazury). Stanowiła ona mieszaninę stylów polskiego i orientalnego, cechowały ją (typowe zresztą dla epoki baroku) przepych i skłonność do przesady.

 

Dobry Sarmata miał być to bitny, ceniący sobie swoją wolność rycerz. Owa wolność przekładać miała się również na chęć obrony ojczyzny. Szlachcic powinien także dbać o swoją tradycję rodową, być przywiązanym do określonych zwyczajów i przestrzegać ich. Elementem sarmatyzmu był mesjanizm sarmacki, czyli przekonanie o charakterze religijnym, że Polacy są narodem wybranym. Mają bronić Europy przez najazdami z Azji, ponieważ Rzeczpospolita to przedmurze chrześcijaństwa.

 

Z czasem kultura sarmacka zaczęła ulegać coraz większemu wypaczeniu. W XVIII wieku była już odbierana jako negatywna. Widziano w niej głównie zacofanie, przyczynę odrzucania prób reform państwa, samowolę szlachecką, ksenofobię wobec Zachodu (niechęć do kultury cudzoziemców), dewocję, dbanie wyłącznie o prywatę i przywileje stanowe.

 

Życie autora

Wacław Potocki przyszedł na świat w 1621 roku w rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Szreniawa. Wiódł życie rycerskie i ziemiańskie, żywo interesując się otaczającą go sytuacją społeczno-polityczną. Brał udział w walkach przeciwko Szwedom i wojskom Rakoczego. Był zwolennikiem ukracania przywilejów szlacheckich i wzmacniania władzy królewskiej (chciał przywrócenia dziedziczności tronu polskiego), czego wyraz dawał aktywnie uczestnicząc w sejmikach ziemskich. Był zmuszony przejść z protestantyzmu na katolicyzm, kiedy w 1658 r. wygnano z Polski arian. Zmarł w 1696 roku.

 

Data powstania

Utwór w pierwszej wersji powstał w 1670 roku, w prawie pięćdziesiątą rocznicę opisywanych wydarzeń (bitwa pod Chocimiem trwała od 2 września do 9 października 1621 roku). Autor przekazuje w tekście informację, kiedy dokładnie ukończył jego pisanie. Miało to być „dnia decembra ostatniego”, czyli 31 grudnia. Jednak Wacław Potocki uważał, że poeta musi poprawić ewentualne błędy i dopracować swoje dzieło, zanim przedstawi je czytelnikowi. Zatem w 1675 roku zredagował ponownie Transakcję wojny chocimskiej.

 

Inspiracje Potockiego

Pisząc Transakcję wojny chocimskiej, Wacław Potocki, jak sam się przyznaje w tytule tekstu, korzystał z różnych źródeł historycznych. Były to zapiski i relacje osób biorących udział w opisywanych wydarzeniach. Główne źródło stanowił jednak spisany po łacinie pamiętnik uczestnika bitwy, wojewodzina lubelskiego, ojca króla Jana Sobieskiego – Jakuba Sobieskiego. Jak autor tłumaczy Transakcja wojny chocimskiej to wersja tego dziennika „z łacińskiego na polskie/ dostatecznie/ dla nieśmiertelnej narodu polskiego sławy wierszem przetłumaczona”. Rzeczywiście (poza licznymi i obfitymi dygresjami) Wacław Potocki trzyma się w utworze faktów historycznych.

 

Data wydania i tytuł utworu

Epos został wydany drukiem dopiero w połowie XIX wieku. Cieszył się wówczas niemałym powodzeniem. Pierwsze wydanie utworu nosiło tytuł Wojna chocimska. Był to skrót od typowo barokowego, bardzo długiego tytułu oryginalnego. Obecnie używa się tytułu nadanego utworowi w XIX wieku lub początku tytułu oryginalnego (trzech pierwszych wyrazów). Należy zaznaczyć, że występujący w tytule wyraz ‘transakcja’ ma odmienne znaczenie od dzisiejszego. Nie wiąże się z handlem, a odnosi do treści eposu i oznacza ‘przygotowanie’.

W epopei Wacława Potockiego przedstawiona jest historia stosunków między Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim, opis przygotowań do bitwy i samego starcia, które miało miejsce w 1621 roku pod Chocimiem. Utwór składa się z dziesięciu pisanych wierszem części (oraz przemowy).

 

Dwie pierwsze części Transakcji wojny chocimskiej stanowią wstęp do utworu. Najpierw autor zamieścił inwokację, a następnie przedstawił ówczesną sytuację polityczną. Na ziemie Rzeczpospolitej najechał ze swoją armią turecki sułtan, Osman. Król Polski, Zygmunt III Waza zwołał sejm i rozpoczął przygotowania do wojny. Na dowódcę wojsk Rzeczpospolitej wybrany został hetman Jan Karol Chodkiewicz. Następnie przedstawiono przygotowania do walk. Utwór zawiera szczegółowe opisy rozsyłania wici, szykowania się żołnierzy i innych czynności wykonywanych przez rycerzy.

 

Części od trzeciej do ostatniej opisują podejmowane przez wojska działania od chwili rozpoczęcia bitwy do czasu jej zakończenia (trwała ona ponad miesiąc). W przedstawieniu wydarzeń zachowana jest chronologia z dokładnością co do dnia. Armia polska pod dowództwem hetmana Jana Karola Chodkiewicza (wspomagana oddziałami Kozackimi) broni się przed atakującymi ją wojskami Imperium Osmańskiego. Oddziały sułtańskie mają ponad dwukrotną przewagę liczebną. Hetman zwołuje narady dowódców, słucha zdania doświadczonych pułkowników, każe budować precyzyjne fortyfikacje i umacniać obóz. Przed starciem z nieprzyjacielem wygłasza mowę do swoich podwładnych (jest ona zamieszczona w części czwartej utworu). Zaś kiedy prowadzi bitwę, ustawia wojsko w równe szyki i sprawnie nim kieruje. Natomiast Turcy rozbijają swoje obozowisko bezładnie, zajmując dużą powierzchnię terenu. Gdy atakują, liczą na swoją przewagę liczebną, nie na taktykę. Bitwa trwa, następują po sobie kolejne potyczki, oddziały Imperium Osmańskiego nacierają, a oddziały polskie każdy z ataków odpierają. Transakcja wojny chocimskiej zawiera brutalnie realistyczne opisy zwycięskich dla wojsk Rzeczpospolitej starć. W czasie trwania bitwy umiera Chodkiewicz (ma to miejsce w siódmej części utworu), nie oznacza to jednak zwycięstwa Osmana. Armia sułtańska ponawia ataki, ale nie przynosi to dla niej pozytywnego skutku. W końcu zawarty zostaje pokój, a Turcy rezygnują z najazdu na ziemiepolskie i wycofują się.

 

Poza fabułą, która wiernie oparta jest na wydarzeniach historycznych (oprócz przedstawienia walczących stron z perspektywy tylko jednej z nich), Wacław Potocki zamieścił w utworze liczne dygresje. Mają one najczęściej charakter porównania czasów opisywanych z czasami współczesnymi autorowi. Zawierają wyrażenie negatywnego stosunku autora wobec postaw i obyczajowości żyjącej w jego czasach szlachty i mają charakter moralizatorski.