Teoria literatury. EGZAMIN
Nycz „O przedmiocie studiów literackich dziś”
Podmiot literaturoznawczego poznania występuje w trzech głównych zakresach dziedzinowych:
- sztuki
- kultury
- ludzkiego doświadczenia.
Aspekt pragmatyczno-hermeneutyczny – pytania o przedmiot trzeba rozumieć pragmatycznie (tzn. jako pytania o to, co praktycznie stanowiło i stanowi przedmiot badań literaturoznawczych).
Zdaniem J. Kleirera- przedmiotem wiedzy o literaturze jest zawartość tekstów jako odrębne sfery rzeczywistości ludzkiej.
Literatura – nazwa na określenie tekstów o złożonej dyskursywie i semantycznej budowie.
Przedmiotem literaturoznawstwa jest „sam tekst” i że z tej przyczyny nie ma ono żadnych poważnych poznawczych zadań do wypełnienia.
I . CO TO JEST LITERATURA I CZY PYTANIE TO MA JAKIEKOLWIEK ZNACZENIE ?
* „literackość zjawisk nieliterackich” - cechy przypisywane tekstom literackim odgrywają istotną rolę w działaniach i dyskursach nieliterackich
* Istotna rola figur retorycznych : metafor (nieodłączny składnik tekstów literackich) w tekstach nieliterackich .
* Odpowiedzią na pytanie co to jest literatura nie będzie definicja, lecz analiza, ponieważ punkty rozpatrywania tego zagadnienia można wyprowadzić od składników literackich
* Czy można wyodrębnić znamienne, istotne cechy, wspólne wszystkim utworom literackim ?
- dzieła literackie występują w rozmaitych kształtach i rozmiarach, a ich większa część wykazuje podobieństwo z tekstami nieliterackimi, niż z innymi rodzajami utworów uważanych za literackie
- Pojmowanie literatury jako fikcji literackiej zawdzięczamy niemieckim teoretykom romantyzmu z końca XVIII w. a konkretnie dzięki książce „O literaturze” pióra francuskiej baronowej pani de Stael
*Narracje literackie można rozpatrywać jako należące do kategorii opowieści tekstów „ narracyjne uporządkowanych” - ich doniosłość dla słuchającego tkwi nie w informacjach jakie przekazują, lecz w ich „ opowiadalności”.
* W tekstach literackich zasada współpracy jest bezwzględnie przestrzegana. Czytelnik wychodzi z założenia, że zawiłości językowe w literaturze mają jakiś ukryty cel.
PIĘĆ TEZ O NATURZE LITERATURY WEDŁUD TERETYKÓW LITERATURY
Literatura jako wysuwanie na pierwszy plan języka . Literackość polega przede wszystkim na takiej organizacji języka, która sprawia, że literaturę da się odróżnić od wypowiedzi o innych celach.
Literatura jako integracja języka. Literatura jest formą wypowiedzi, w której rozmaite elementy i składniki tekstu wchodzą między sobą w złożone relacje
Literatura jako fikcja. Czytelnicy traktują literaturę w sposób szczególny ze względu na specyficzną relację między nią a światem zewnętrznym, czyli fikcją.
Literatura jako przedmiot estetyczny. Dotychczas opisane cechy literatury można podciągnąć pod kategorie estetycznej funkcji języka .
Literatura jako twór intertekstualny i autoteliczny Dzieła tworzone są z innych dzieł, współczesne istnieją dzięki istnieniu wcześniejszych do których nawiązują, polemizują z nimi, powtarzają je lub przetwarzają .
Autoteliczność literatury – powieści traktują o innych powieściach, o możliwościach przedstawiania, nadawania kształtu, lub znaczeniu doświadczania rzeczywistości
Bolecki W., Pytania o przedmiot literaturoznawstwa
Prof. Sławiński: „ (…) w praktyce mamy do czynienia zawsze z trzema różnymi przedmiotami literaturoznawstwa. Pierwszy przedmiot jest doktrynalny, drugi – instytucjonalny, trzecio – zdroworozsądkowy. Pierwszy jest pochodną założeń teoretycznych i realizacji praktycznych naszej dyscypliny, drugi to edukacja (czyli nauczanie uniwersyteckie, ale także licealne), natomiast trzeci to świadomość literacka.” Dwa pierwsze mają różne rodowody, jednak wzajemnie na siebie wpływają – wzbogacając się, ale i deformując.
Ryszard Nycz „ O kolażu tekstowym. Zarys dziejów pojęcia
-Cechy charakterystyczne kolażu to : niespójność, wieloznaczność, metajęzykowość, intertekstualność.
KOLAŻ LITERACKI
- stał się niezwykle podatny na adaptacje czy modyfikacje zgodne z estetyczno - światopoglądowymi dominantami różnych poetyk czy kierunków literackich.
- futurystom służył do osiągnięcia efektu symultaniczności, dla kubistów realizował asocjacyjną poetykę nieciągłości i kontrastów, a dadaiści uzyskiwali chwyt weryfikujący głoszoną przez nich prawdę, że wszystko może być sztuką.
-uprawiali go polscy pisarze awangardowi np. Aleksander Wat, Bruno Jasieński czy Tadeusz Peiper.
W twórczości późniejszego okresu był uprawiany jako jedna z ważnych technik eksperymentalnej prozy narracyjnej.
- w okresie powojennym pojawiał się zwłaszcza w kręgu francuskiej nowej powieści czy angloamerykańskich postmodernistów.
- stosowany był także jako metoda kompozycji.
-W dziejach poezji dwudziestego wieku tworzy osobną linię rozwojową, na pewno zaś należy do ważniejszych technik poezji nowoczesnej.
- kolaż literacki wprowadza nie tyle całkiem odmienne zasady konstruowania tekstu czy sposobu jego artykulacji, ile raczej koncentruje się na zintensyfikowaniu pewnych reguł budowy i własności literackiej wypowiedzi.
R. Barthes: Teoria tekstu
tekst – powierzchnia dzieła literackiego, przedmiot postrzegalny wzrokiem, powiązany z pismem. Zapewnia w dziele trwałość rzeczy napisanej. Ma bronić dzieło przed zapomnieniem, przed działaniem czasu, przed wybiegami słowa.
Kryzys znaku:
znak – kategoria historyczna, artefakt analityczny;
Teoria tekstu:
tekst jest częścią języka;
Tekst a dzieło:
dzieło - przedmiot skończony, wymierzalny (może zajmować przestrzeń fizyczną, na przykład miejsce na półce);
Analiza tekstualna:
kwestionuje zewnętrzność obserwatora, badającego zamknięte, oddalone dzieło;
Czermińska Małgorzata Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie.
Autobiograficzny trójkąt ma wskazywać dynamikę przemian w autobiografii. Pomysł wpisania schematu w trójkąt nie jest autorski. Wcześniej zrobił to Bruckner ( Nadawca – tam gdzie ja; Odbiorca – tam gdzie świat przedstawiony; czubek – kontekst), to że nadawca, odbiorca i świat przedstawiony istnieje w mowie jest bardzo stary (Arystoteles i Platon też już o tym mówili), Czerwińska zastosowała po prostu ten schemat do autobiografii – i to jest nowatorskie.
Autorka przedstawia czym jest PROZA NIEFIKCJONALNA i wyróżnia 3 jej obszary (związane z kryzysem powieści):
1. LITERATURA FAKTU – pojęcie pochodzi z dwudziestolecia międzywojennego, ma charakter manifestu literatury proletariackiej; propagowały ją 2 nurty: w ZSRR – Nowy Lef, w Niemczech – Nowa Rzeczywistość; w PL wiąże się z Grupą Autentystów – program zwany autentyzmem. Do tej literatury zalicza się: reportaż, relacje, kronikę,
2. LITERATURA DOKUMENTU OSOBISTEGO – najwięcej biografii/ autobiografii; autorem terminu jest Roman Zimond – w jego rozumieniu oznaczał cały obszar pisarstwa autobiograficznego (formy epistolarne, pisma osobiste – intimismika, formy biograficzne). Dokumentarność to coś innego niż literatura dokumentu osobistego. Literatura oddalona od suchego dokumentowania faktów. Wyróżniał dwie opozycyjne postawy: NAOCZNE ŚWIADECTWO (metoda „oka kamery”; obiektywne przedstawienie rzeczywistości – widzę coś i to opisuje)// PISANE WPROST O SOBIE (subiektywizm; najważniejsze „ja” mówiące). Z czasem opozycyjność ta zaciera się, dwa elementy zlewają się, granica się zaciera. Wyraźne staję się „ty” do którego się mówi, do kogo się pisze; czytelnik jest wciągany w to, co przedstawia mu autor à różne zaczepki i prowokacje w jego kierunku.
3. ESEJ – nie mieści się już w trójkącie, wykracza poza to rozumienie; stanowi dominantę refleksji filozoficznej; rozwija się w krytyce literackiej i wśród wielu tekstów naukowych.
Trójkąt i dwa typy narracji:
1. INTROWERTYWNA – in. INTROSPEKCYJNA, wyznanie; dziennik: a) zewnętrzny (świadectwo); b) intymny (egotysta)
2. EKSTRAWERTYWNA – in. EKSTRASPEKCYJNA, postawa świadka.
Różne typy wypowiedzi niefikcjonalnej: pamiętnik, list, dziennik z podróży, itp., itd., skłaniają się ku jednej z form narracji.
Literatura uzupełniająca – Lejeune ‘Pakt autobiograficzny’.
- definicja AUTOBIOGRAFII - retrospektywna opowieść prozą, gdzie rzeczywista osoba przedstawia swoje życie, akcentując swoje jednostkowe losy, a zwłaszcza dzieje swojej osobowości.
- definicja ta dotyczy elementów należących do CZTERECH RÓŻNYCH KATEGORII:
FORMA JĘZYKOWA:
opowieść,
proza
TEMAT: losy jednostki, dzieje osobowości
SYTUACJA AUTORA: tożsamość autora (którego nazwisko odsyła do rzeczywistej osoby) z narratorem
STATUS NARRATORA:
tożsamość narratora z głównym bohaterem,
retrospektywna wizja opowiadania.
- AUTOBIOGRAFIĄ jest każde dzieło, które spełnia łącznie warunki należące do owych czterech kategorii. Gatunki pokrewne ich NIE spełniają. Oto lista warunków niespełnionych zależnie od gatunku:
- pamiętniki (2),
- biografia (4a),
- powieść osobista (3),
- poemat autobiograficzny (1b),
- dziennik intymny (4b),
- autoportret lub esej (1a i 4b).
* zawsze spełnione muszą być 3 i 4a!
- tekst powinien być GŁÓWNIE opowiadaniem; wizja – głównie retrospektywna; temat – głównie życie jednostki.
- dla autobiografii NIEZBĘDNA jest tożsamość autora, narratora i głównego bohatera.
Do ustalenia tożsamości nazwiska autora, narratora i bohatera można dochodzić na dwa sposoby:
Pośrednio – w odniesieniu do relacji autor – narrator, dzięki paktowi autobiograficznemu, przybierającemu jedną z dwóch form:
użycie tytułu, który nie pozostawia wątpliwości, że pierwsza osoba odsyła do nazwiska autora (Dzieje mojego życia, Autobiografia itp.),
w początkowej partii tekstu narrator formułuje swoje zobowiązania wobec czytelnika zachowując się tak, jakby był autorem i nie pozostawiając wątpliwości co do tego, że „ja” odsyła do nazwiska z okładki, chociaż nazwisko nie pojawia się w tekście.
Bezpośrednio – kiedy w tekście narrator – bohater występuje pod takim samym nazwiskiem jak nazwisko autora na okładce.
Umberto Eco, Czytelnik modelowy
Rola czytelnika.
Tekst to ciąg środków wyrazu, które muszą zostać zaktualizowane przez adresata, co za tym idzie, że z dwu powodów jest niekompletny:
1) Wymaga pewnej kompetencji gramatycznej adresata – adresat musi być w stanie zrozumieć tekst. Niezrozumiany tekst jest do niczego: na tym polega jego niekompletność.
Szereg postulatów znaczeniowych objawia się, gdy czytelnik "otwiera słownik", w celu rozpoznania wzajemnej funkcji pojęć w kontekście zdania. (Np, brygantyna jest rodzajem statku, ale tu pojawia się pojęcie statek, które również można wytłumaczyć innymi pojęciami.)
2) Tekst składa się z tego, co nie wypowiedziane (białe plamy, szczeliny do wypełnienia), czyli nie z tego co jest wyrażone na poziomie tekstu, lecz tego, co powinno zostać zaktualizowane przez czytelnika. Np. w zdaniu "Do sali wszedł mężczyzna w płaszczu" takim niewypowiedzianym jest to, że mężczyzna wszedł drzwiami, że oprócz płaszcza ma na sobie inne ubranie, itd.
Białe plamy są pozostawiane z dwóch powodów: po pierwsze nadmierna szczegółowość opisu jest czymś sztucznym, niewystępującym w konwersacji. (Nie sposób zresztą opisać wszystkiego, nie da się zapełnić wszystkich szczelin.) Po drugie tekst chce pozostawić czytelnikowi inicjatywę w interpretacji.
Jak tekst przewiduje czytelnika.
Tekst jest wytworem, którego los interpretacyjny musi stanowić część jego własnego mechanizmu generującego.
Generowanie tekstu oznacza stosowanie strategii, w której skład wchodzą przewidywania co do posunięć innych osób.
By zorganizować własną strategię tekstową autor musi odwołać się do szeregu kompetencji mogącym nadać treść wyrażeniom, których używa. Musi założyć, że do zbioru kompetencji, do którego się odnosi, odniesie się również czytelnik.
Oprócz założenia autor powinien również kierować swoim Czytelnikiem Modelowym. Tekst nie tylko na pewnej kompetencji się opiera, ale też do pewnej kompetencji się przyczynia.
Teksty zamknięte i teksty otwarte
"Nic nie jest bardziej otwarte od tekstu zamkniętego."
TYLKO, że jego otwartość jest wynikiem działania inicjatywy z zewnątrz. Założeniem autora było stworzenie dzieła skierowanego do określonej grupy, które odczytane zostanie za pomocą określonego kodu. Kiedy jednak dzieło zostanie odczytane przez posiadacza innego kodu zmienia się jego wymowa.
(Np. Tajemnice Paryża Eugeniusza Sue zostały napisane w celu pokazania eleganckiej publiczności pikantnych dziejów malowniczej nędzy. Natomiast proletariusze odnajdują w książce rzeczywisty opis ich uzależnienia od sfer wyższych. Kiedy Sue to zauważa zaczyna tworzyć dla ploretariatu, faszerując swoje dzieła socjaldemokratycznymi morałami, by przekonać te "niebezpieczne warstwy" do opanowania swojej rozpaczy i zawierzenia wyższym sferom.)
Z tekstem otwartym mamy do czynienia, gdy możliwe jest wiele jego interpretacji, które nie będą się nawzajem wykluczać, ale w pewnym stopniu uzupełniać.
Autor tylko do pewnego stopnia kontroluje współdziałanie ze strony czytelnika, by lektura mogła przerodzić się w nieskrępowaną przygodę interpretacyjną.
Użycie i interpretacja
Swobodne użycie tekstu, które jest bodźcem dla wyobraźni i służy przyjemności nie jest tym samym co interpretacja tekstu otwartego.
Interpretacja jest już podjęciem jakiegoś wysiłku, jakiejś specjalnie podjętej inicjatywy (tak to zrozumiałam).
Eco mówi, że interpretacja zakłada zawsze pewien dialektyczny związek pomiędzy strategią autora a odpowiedzią ze strony Czytelnika Modelowego.
Tekst zamknięty jest bardziej wytrzymały w użyciu niż tekst otwarty.
Np: Kryminał Stouta można czytać tak, by interpretować stosunki pomiędzy jego bohaterami jako "kafkowskie". Nie stracimy przy tym przyjemności z fabuły ani z odkrycia złoczyńcy na końcu.
Ale Proces przeczytany jako zwykły kryminał będzie beznadziejny.
Autor i czytelnik jako strategie tekstowe.
Kiedy tekst jest rozpatrywany nie jako Przekaz, tylko jako tekst, wówczas Nadawca i Odbiorca są obecni w tekście nie tylko jako dwa bieguny aktu wypowiedzenia (na zasadzie Nadawca > Przekaz > Odbiorca), tylko jako aktancjalne role wypowiedzi.
Np.: autor pojawia się jako rozpoznawalny styl, jako podmiot wypowiedzi, lub jako operator siły perlokucyjnej.
Czytelnik modelowy jest zbiorem warunków fortunności ustalonych tekstowo, które muszą zostać spełnione, aby tekst został w pełni zaktualizowany w swej potencjalnej treści.
Autor jako hipoteza interpretacyjna.
Nie tylko autor stwarza sobie hipotezę Czytelnika Modelowego.
Czytelnik empiryczny też musi nakreślić sobie hipotezę Autora Modelowego.
Jest to zadanie łatwiejsze, gdyż w przeciwieństwie do Autora, Czytelnik kreuje wizję kogoś, kto już istnieje i działa.
Hipoteza interpretacyjna to (jak zrozumiałam) odgadywanie "co autor miał na myśli".
Np. kiedy pisząc o władzach ZSRR i kraju autor używa przymiotnika "rosujski", to czy zrobił to celowo (bo odrzuca ideę rewolucji), czy z przyzwyczajenia?
Wyobrażenie Autora Modelowego zależy od oznak tekstowych, lecz wprowadza do gry universum tego, co stoi poza tekstem, poza adresatem, a prawdopodobnie przed tekstem i przed procesem współdziałania (w pewnym sensie, że zależy od kwestii: "co chcę zrobić z tym tekstem?").