WYJAŚNIANIE I PRZEWIDYWANIE

1.Nomologiczno- dedukcyjne wyjaśnianie przyczynowe na tle ogólnych problemów wyjaśniania.

wyjaśnić komuś coś to tyle, co uczynić zrozumiałym coś, czego się przedtem nie rozumiało

spotkawszy się ze zdarzeniem dla nas początkowo niezrozumiałym , nieoczywistym, zaskakującym, niepokojącym itd uzyskujemy informacje, które uzasadniają , usprawiedliwiają istnienie czy zajście danego faktu, ujawniają jego prawidłowość, wykazując iż twierdzenia orzekające jego zajście wynika z uznanych przez nas twierdzeń naukowych czy quasi- naukowej wiedzy potocznej, na skutek czego fakt ów jest na poziomie tej wiedzy konieczny lub też dostatecznie prawdopodobny

wszelkie zjawisko staje się dla nas bardziej zrozumiałe, kiedy je potrafimy wyjaśnić na gruncie posiadanej przez nas wiedzy, kiedy potrafimy wskazać w naszej wiedzy teoretycznej i opisowej taki zbiór twierdzeń, z których wynika logicznie twierdzenie orzekające, iż zaszło zdarzenie, które wyjaśniamy

twierdzenie lub zbiór twierdzeń opisujących zdarzenie lub stan rzeczy, które chcemy wyjaśnić, nazywamy explanandum . Zespół twierdzeń wyjaśniających własność lub zdarzenie opisane w explanandum nazywamy explanansem tej własności czy zdarzenia. Powinien on składać się dwóch kategorii zdań: z pewnych zdań ogólnych mających kształt okresu warunkowego, w których następniku figuruje zdanie stwierdzające zajście zdarzenia wyjściowego lub opisujące wyjaśnianą własność, z pewnych zdań jednostkowych stwierdzających, iż zaszły zdarzenia oznaczone przez poprzedniki tych zdań ogólnych- jest to wyjaśnianie nomologiczno- dedukcyjne

Schemat nomologiczno- dedukcyjny wyjaśnienia:str 353

wyjaśnienie przyczynowe ma szczególną praktyczną doniosłość, bowiem pozwala zarazem przewidzieć zajście analogicznych zdarzeń w przyszłości

2. wyjasnianie wieloczynnikowe. Wyjaśnianie komplementarne a wyjaśnianie konkurencyjne

schemat str 355

łącznie wystąpiły zjawiska ABC...W, stanowiące warunek wystarczający zajścia Z. W sytuacji tej zjawiska ABC...W pozostają wobec siebiew stosunku interakcji ze względu na wywoływanie zjawiska Z, a działanie ich na Z opisane jest za pomocą jednego prawa o kształcie podanym wyżej- zaszła koniukcja zjawisk ABC..W

zajście Z może też być efektem zajścia jednego z jego alternatywnych warunków wystarczających np A lub B, lub C. Każdy z tych warunków stanowi wówczas poprzednik odrębnego prawa typu : A->Z; B-->Z, idt i dla wyjaśnienia zajścia Z wystarczy podanie w explanansie jednego z tych praw oraz jego właściwego poprzednika. Jeśli w jakiejś konkretnej sytuacji zaistniały jednocześnie dwa lub więcej takich warunków wystarczających zjawiska Z , mamy wówczas doczynienia ze schematem hiperdeterminacji danego skutku przez nadmiar jego przyczyn i oczywiście rozstrzygnięcie, który z nich naprawdę wywołał Z, nie jest możliwe.

Przykłądem takiej hiperdeterminacji skutku przez nadmiernie liczny zbiór jego przyczyn może być przypadek kiedy jednego żołnierza trafiają jednocześnie dwie kule- jedna w mózg,a druga w serce. Każda z nich w sposób wystarczający wyjaśnia fakt jego śmierci.

Wyjaśnienie Z za pomoca zespołu jego alternatywnych przyczyn wygląda inaczej kiedy Z jest zmienną ilościową. Wówczas efekty alternatywnych, niezależnie od siebie działających przyczyn Z sumują się, tak iż każda z nich jest addytywnym skutkiem ich działania.

Każdą z addytywnych przyczyn ogólnego zadowolenia z życia- jest też zmienną ilościową, której intensywność jakoś możemy mierzyć w badaniach i określać w hipotezach

ponieważ każda z addytywnych przyczyn może wpływać na wielkość Z niezależnie od tego jakie wartości

przybrały inne zmienne, określamy każdy z tych związków odrębnym prawem, a w explanansie wyjaśnienia intensywności Z umieszczamy wszystkie te prawa oraz wartości ich poprzedników

schemat str 356

takie superprawo jest rozkładem na koniunkcję praw , z których każde ma w poprzedniku tylko jedną zmienną niezależną i opisuje przyrosty wartości zmiennej zależnej Z w zależności od wartości danej zmiennej niezależnej

addytywność oznacza bowiem również wzajemną zastępowalność przyczyn wedle reguł określonych odpowiednimi związkami funkcyjnymi między każdą z tych przyczyn a ich skutkiem

dysponujemy zarazem zespołem praw nauki, w których następnikach figurują cechy E , np: schemat str 358

wyjaśnienie kompletne lub niekompletne jakiegoś zjawiska może być zrelatywizowane tylko do znaczenia oznaczającego je terminu

możliwe jest tez istnienie kilku odmiennych wyjaśnień pewnego zdarzenia schemat str 359

dwaj badacze podający odmienne wyjaśnienia bynajmniej nie głoszą tez sprzecznych, ale komplementarne tj., składające się zarazem na pełniejszy i bardziej wszechstronny opis różnych przyczyn wyjaśnianego skutku

jeden podaje przyczyny bardziej bezpośrednie , drugi zaś uwzględnia bardziej odległe w czasie ogniwa łańcucha przyczynowo- skutkowego

A->B->Z : A->Z jest bardziej pośrednie, zaś wyjaśnienie powołujące się na związek B->Z jest bezpośrednie

dwaj badacze mogą też powoływać się na mniej ogólne i bardziej ogólne prawo

przy wyjasnianiu różnych własności tego smaego konkretnego przedmiotu inne mogą podawać przyczyny, działające na mocy różnych praw. Wyjaśnienie różnych zjawisk , stanowiących różne- komplementarne wobec siebie- własności tych samych konkretnych przedmiotów.

Zdarzenie jest wadliwe kiedy bądź powołuje się ono na fałszywe prawo ogólne, bądź też niesłusznie orzeka zajście zdarzenia oznaczonego przez poprzednik przywołanego prawa. Z chwilą kiedy badacz napotyka dwa sprzeczne wyjaśnienia, musi zdecydować, czy niesłusznie założono w jednym z nich- lub w obu- zajście zdarzeń oznaczonych przez poprzedniki danych praw ogólnych, czy też fałszywe są hipotezy ogólne, na które te wyjaśnienia się powołują.

3. wyjaśnianie zdarzeń i ich zbiorów przez twierdzenia statystyczne

prawa probabilistyczne mówią jedynie o pewnych możliwościach, o sznasach- a nie o konieczności- i określają jedynie prawdopodobieństwo,a bynajmniej nie konieczność zajścia zdarzenia figurującego w ich następniku

zauważny iż twierdzenia statystyczne o postaci P(Z/B)=p można uporządkować jako mniej lub bardziej zbliżone do twierdzeń ogólnych w zależności od tego, na ile prawdopodobieństwo zajścia Z ze względu na B odległe jest od 1. tak więc twierdzenie, w którym P(Z/B)= 0,999, jest prawie ogólne czyli niemal bezwyjątkowe, zaś twierdzenie , w którym P(Z/B)= 0,5 jest od tego ideału nader odległe. Tym samym uprawdopodobnienie zajścia Z przez zajście B to relacja ilościowa o charakterze bliższym lub dalszym relacji logicznego wynikania. Zatem wyjaśnienia statystyczne mogą być bliższe lub dalsze od omawianych wyżej wyjaśnień nomologiczno- dedukcyjnych.

4. Wyjaśnienia niekompletne

- wynikanie entymematyczne to takie w którym część przesłanek z których wynika wniosek została pominięta ale są one zdaniami znanymi przynajmniej specjalistom danej dziedziny

- wyjaśnienie niekompletne- w explanansach brak jest odpowiednich zespołów twierdzeń ogólnych, z których ( przy założeniu zajścia poprzedników) wynikałyby zdania stwierdzające zajście zdarzeń wyjaśnianych. Schemat takiego wyjaśniania można przedstawić następująco:str 365

niekiedy podstawą do wniosku o związku przyczynowym dwóch zdarzeń oddalonych od siebie w czasie lub przestrzeni jest obserwacja nieprzerwanego ciągu zdarzeń prowadzącego od zdarzenia uważanego za przycyznę do zdarzenia uznanego za skutek.

Wyjasnianie , w którym nie jesteśmy w stanie wskazać pełnego zestawu przesłanek zajścia explanandum wyjaśnieniem intuicyjnym . Intuicja ma tę wadę , że nie podlega intersubiektywnej kontroli wniosków intuicyjnych nie potrafimy do końca uzasadnić, ale wiemy też , że na intuicyjnych sądach i wyjaśnieniach ekspertó niejednokrotnie mozna polegać, nawet wtedy kiedy nie potrafimy do końca uzasadnić

5. Wyjaśnienia hipotetyczne a postdykcje

wyjaśnienia, w których wprawdzie podajemy odpowiednie twierdzenia ogólne ale nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy zaszło zdarzenie, o którym mówi poprzednik tego twierdzenia jest wyjaśnieniem hipotetycznym

schemat 368

wyjasnienie hipotetyczne może być kompletne i niezawodne wówczas i jedynie kiedy teza o związku między przyczyną a skutkiem orzeka iż poprzednik jest warunkiem zarazem koniecznym i wystarczającym zajścia następnika

postdykcją jest kazda mniej lub bardziej hipotetyczna rekonstrukcja przeszłości na podstawie skutków, jakie po niej zostały. Może też być etapem do wyjaśnienia zjawiska bezpośrednio interesującego badacza, może też być, ale nie musi, etapem postępowania zmierzającego do uzyskania wyjaśnienia hipotetycznego

6. Wyjaśnienia genetyczne.

Wyjaśnić genezę czegoś to tyle co odpiwiedzieć na pytanie z czego to powstało. Mówimy bowiem o powstaniu z czegoś bądź kiedy wymieniamy materiał danej rzeczy, bądź kiedy wskazujemy wcześniejsze stadium danej rzeczy, bądź kiedy podajemy nazwę organizmu, którego dany organizm jest potomkiem.

W takich przypadkach najczęstszych na terenie historii spraw społecznych, liczymy się z jakąś łącznością kolejnych stadiów, inną niż łączność między stadiami organizmu w różnych przypadkach różną.

Łąćzność substancjalna( podobieństwo strukturalne)- polega na tym , iż w grę wchodzą bądź dwa przekroje czasowe wyodrębnionego procesu lub dwa stany w dziejach jednego i tego samego materialnie pojęte przedmiotu, bądź pełne lub częściowe analogie strukturalne dwóch przedmiotów czy zdarzeń spowodowane tym, iż cechy i struktura jednego pośrednio lub bezpośrednio ukształtowały cechy i strukturę drugiego przedmiotu na mocy pewnej matrycowej zależności

może okazać się w pewnych przypadkach , że modyfikacja jaką do wzorów dawniej ukształtowanych wnoszą dzisiejsze elementy kontekstu funkcjonalnego, jest nader niewielka i większość aspektów danego zjawiska możemy wyjaśnić przez wskazanie jego genezy

należy rozważyć co z ludzkich zachowań i wzorów tych zachowań oraz wzorów stosunków społecznych łączących ludzi da się prościej wyjaśnić przez sięgnięcie do historii i kultury zbiorowości i wyjaśnienie w terminach genetycznych

7. Wyjaśnienia teleologiczne a wyjaśnienia przyczynowe

w wielu naukach a zwłaszcza w biologii, psychologii i socjologii spotyka się często próby wyjaśnienia pewnych zjawisk przez wskazanie celu, któremu slużą. Określa się je też czasem mianem wyjaśnień teleologicznych lub celowościowych

po co coś istnieje, jaki jest tego cel, jakie są tego funkcje, do czego to coś służy

sprzężenie zwrotne ujemne- oznacza to iż jeśli któryś z elementów czy parametrów układu przekroczy pewną określoną wielkość, wówczas oddziałuje na to jakiś inny element lub parametr tego samego układu, który sam narastając powoduje zmalenie parametru pierwszego

wzrost B--> wzrost Z---> zmalenie B

to nie przyszły stan rzeczy, ale określona struktura calości ukłądu- zespół ujemnych sprzężeń zwrotnych między jego elementami- jest przyczyną tego, iz ukłąd zachowuje się w stabilizacyjny, adaptacyjny sposób w bardzo różnych warunkach. Natomiast każde jednostkowe zachowanie ukłądu wyznaczone jet przez pewną konkretną prawidłowość, w poprzedniku której figurować winien pewnien zbiór czynników stałych (S), czyli struktura układu i system przężeń między jego elemenatmi oraz pewne czynniki zmienne : stan ukłądu w danym momencie (V) oraz stan środowiska, otoczenia (O) , do którego ma się on adaptować, zaś w następniku zachowanie czy działanie układu (Z) zmierzające do osiągnięcia stanu adaptacji, równowagi itp.

Z= f (S,O,V)

8. Wyjaśnianie zachowań ludzkich przez ich motywy

- kiedy w grę wchodzi motyw pojmowany jako cel działania, jest on wówczas podstawą wyjaśnień pseudo- celowościowych

- motyw nie nadale się do formułowania twierdzeń, które miałyby wyjaśnić ludzkie zachowania, gdyż do tego celu nie nadają się twierdzenia tautologiczne. Motyw w rozumieniu drugim to pewnien stan czy dyspozycja psychiczna zdefiniowane w taki iż wywołanie skutków w postaci zachowań zgodnych z motywem nie wchodzi do treści tego pojęcia. Motyw to pragnienie osiągnięcia określonego celu, nie przesadzając w znaczeniu tego terminu, czy pragnienie takie przekształci się w zgodne z nim zachowanie czy nie

- zależności działań od motywów uznać należy za zależności warunkowe. Są one warunkowane w obu kierunkach, określony konkretny motyw z reguły nie jest ani warunkiem koniecznym ani też wystarczającym odpowiedniego zachowania. Ponadto warunków tych na ogól nie potrafimy wyliczyć co najwyżej potrafimy wskazać niektóre z nich.

- przekonanie introspekcyjne działającego nie mogą być uznane za dowód tego, iż pewne przeżycie psychiczne łączy w danym wypadku z pewnym zachowaniem choćby warunkowa zależność przyczynowa

9. Prosty i złożóny schemat przewidywania nomologiczno- dedukcyjnego

- nomologiczno- dedukcyjny schemat przewidywania w którym w grę wchodzi jedno twierdzenie ogólne i zdanie lub zbiór zdań stwierdzających spełnienie warunków, o których mówi poprzednik tego twierdzenia, nazwiemy prostym schematem przewidywania str 382

- czasowe aspekty- przyczynę od jej skutku oddziela okreslony przedział czasowy i wyraźne okreslenie tego przedziału jest konieczne do tego, aby pojawienie się przewidywanego zadarzenia umieścić względnie jednoznacznie w czasie

10. Przewidywanie probabilistyczne i przewidywanie warunkowe

- statystyczny charakter prawa rzutuje na charakter przewidywania: stwierdziwszy że zaszło zdarzenie typu B, wnioskujemy iz szansa zdarzenia Z jest równa p

- nadajemy odpowiednią wartość probabilistyczną naszym przewidywaniom tak, że efektywność interesującej nas grupy obniży sie

- zdarzenie Z zajdzie w danym miejscu i casie pod warunkiem że uprzednio zajdzie zdarzenie B, będące jego warunkiem wystarczającym lub zdarzenie B będące składnikiem istotnym tego warunku a którego szans zajścia nie jesteśmy w stanie określić- jest to przewidywanie warunkowe

11. Wiedza o strukturze i kulturze zbiorowości w procesie przewidywania zachowań

- przede wszystkim poprostu możemy chcieć przewidzieć skuteczność działania pewnego wzorca myślenia, wzorca zachowania czy pewnego schematu stosunków tworzących strukturę grupy

- nawet wtedy kiedy jednak przedmiotem przewidywania są skutki innego rodzaju niż efekty działania pewnych wzorów kulturowych czy ról i norm należących do układu stosunków społecznych trzeba w relanych sytuacjach społecznychuwzględniać działanie norm i wzorów społecznego zachowania, gdyż stanowić one mogą bardzo istotne potencjalne modyfikatory rozważanych prawidlowości

- wzory kulurowe odgrywać mogą rolę modyfikatora kierunku agresywnych reakcji, wskazując na przykład właściwy dla danej kultury obiekt agresji, a niejednokrotnie i właściwe formy jej przejawiania wobec tego obiektu. Znajomość norm i wzorów społecznych zbiorowości, której dotyczy przewidywanie , odgrywa więc doniosłą rolę również w przewidywaniu takich zachowań , które zachodzą na mocy zalezności niematrycowego charakteru

- kiedy podstawę do przewidywania stanowi wiele praw , których efekty łącznego działania nie są nam znane , musimy założyć iż działają one w spoób addytywny lub komplementarny, nie znosząc swoich przewidywalnych skutków na mocy zupełnie nieprewidzianych interakcji

12. Przewidywanie zachowań ludzi na podstawie ich zamiarów, planów i postaw wobec przyszłości

- we wszystkich procesach społecznych, w których odgrywają jakąś rolę ludzkie decyzje i zamiary, znajomość ich może być istotna dla przewidywania przebiegu tych procesów i praktycznych zastosowań badań społecznych

Czynniki podnoszące szansę trafności przewidywań zachowań na podstawie zdeklarowanych zamiarów czy planów zachowań:

a. stopień krystalizacji planów i zamiarów. Im bardziej zamiar oparty jest na konsekwentnych i długotrwałych pragnieniach, tym bardziej zasługuje na uwagę w przewidywaniu

b. zgodność obrazu oczekiwanej sytuacji, w któej planuje się podjęcie odpowiednich działań z sytuacją rzeczywistą jaka ma istnieć w przyszłośći

c. istnienie czynników osobistych i sytuacyjnych sprzyjających bądź umożliwiających realizację zamiaru i brak czynników przeciwstawnych tej realizacji czy wręcz ją uniemożliwiających

d. istnienie czynników psychicznych skłaniających do zachwań w tym samym kieunku co zamierzone działanie i bark cynnikó działających w kierunku przeciwnym

e. istnienie warunków środowiskowych zachęcających do realizacji zamiarów bądź też im przeciwdziałających

f. najogólniejsza dyrektywa metodologiczna dotycząca przewidywań wynika wprost ze stwierdzenia, iż przewidywania sformułowane dla warunkó szybkich przemian społecznych są znacznie mniej wiarygodne niż dla warunków ustabilizowanych

13. Ekstrapolacja trendów

- ekstrapolowanie w przyszłości pewnych trendó zaobsorbowanych w przyszłości . Przewidywania takie najczęstsze są w demografii, gdzie na przykład przewiduje się przyszły stan ludności ze względu na istniejące trendy

- wszelka eksploracja trendu zakłąda iż stwierdzany prosec będzie trwał w przyszłości wystarczająco długo, aby dostarczyć podstaw do przewidywań przynajmniej na ten okres

- należy dążyć do tego aby przewidywanie oparte na ekstrapolacji trendu przekształcić w przewidywanie warunkowe, określając od jakich stałych lub zmieniających się w sposób kierunkowy warunków zalezy przyrost wartości zmiennej wyznaczającej dany trend i jakie są granice- progi- jego przyszłego trwania

- futurologia- nauka o przyszłości

14. Przewidywania a samorealizujące się prognozy

- Merton- chodzi mu o sytuację, gdy przewidywanie dotyczące zjawisk przyszłych samo staje się ich przyczyną. Samorealizująca się prognoza to taka , która w momencie jej formowania i ze względu na stan rzeczy , którego dotyczy musi być fałszywa- oparta na fałszywych przesłankach

- istnieją nie tylko prognozy samorealizujące się, możliwe są i też takie sytuacje w których ogłoszenie prognozy stwierdzającej iż w przyszłości zajdzie zdarzenie Z przyczynia się do niezajścia tego zdarzenia. Takie prognozy nazywają się samounicestwiające się