POLSKA FILOZOFIA NOWOŻYTNA

Filozofia nowożytna:

Wkraczając w erę nowożytną filozofia europejska miała już za sobą długie dzieje teoryj i doktryn, dziesiątki systemów i dwa przynajmniej poglądy na świat starożytny i średniowieczny.

Okresy Filozofii nowożytnej:

1) Pierwszym okresem było Odrodzenie znane pod nazwą Renesansu, obejmujące wieki: XV i XVI, a stanowiące dla filozofii czas przejściowy i przygotowawczy.

2) Okres systemów nowożytnych, obejmujący w przybliżeniu wiek XVII.

3) Okres Oświecenia i krytyki w XVIII w.

4) Ponowny okres systemów w pierwszej połowie XIX w.- Potem od połowy XIX w. (ściślej mówiąc od 1830 r.) nastąpił okres najnowszej filozofii, nacechowany znów dążeniami krytycznymi.

POLSKA FILOZOFIA ODRODZENIA:

1. HUMANIZM wcześnie już koło połowy XV w. zawitał do Polski. Humanistą renesansowym, człowiekiem czystej krwi był Grzegorz z Sanoka (1403-1477), magister i profesor krakowski, później arcybiskup lwowski. Wróg abstrakcyjnych, scholastycznych dociekań, które miał za „marzenia na jawie”, za fantazję, niewiedzę, wzywał do pracy bardziej realnej, do nauk specjalnych, zwłaszcza przyrodniczych, empirycznych i użytecznych dla społeczeństwa. Mniemał, że prawda jest jasna i prosta, i że przeto do jej poznania zbędne są skomplikowane reguły i zasady scholastyczne. Wzywał do studiowania oryginalnych tekstów autorów, przestrzegał przed scholastycznym piętrzeniem komentarzy. Nie był zawodowym filozofem. Poglądów swych nie spisywał, znane są jedynie z życiorysu Grzegorz napisanego przez Kallimacha. O ile można sądzić, nie były to poglądy filozoficzne oryginalne ani pogłębione, ale były typowe dla renesansowego sposobu myślenia, a godne uwagi już choćby tylko ze względu na to, że tak wcześnie zostały wypowiedziane.

Idee którym patronował ten dostojnik kościelny, rozpowszechniał w Krakowie jego nadworny uczony, potem biograf, Włoch, Filip Buonaccorsi, zwany Kallimachem. Obaj przyczynili się do tego, ze humanizm wcześnie znalazł dostęp do Polski.

1. Charakterystyczną cechą pewnego odłamu renesansowej filozofii były dążności POPULARYZATORSKIE. Umiano do tego użytku dostosować nawet filozofię Arystotelesa, która w starożytności i średniowieczu była typową doktryna uczonych. Na tym polu był czynny najwybitniejszy filozof jakiego wydała renesansowa Polska: był to Sebastian Petrycy z Pilzna (1554-1627), student krakowski i padewski, doktor medycyny i profesor jej w Krakowie, słynny swego czasu lekarz, ale pamiętny przede wszystkim jako filozof. Poglądy filozoficzne przedstawił w postaci komentarzy do pism praktycznych Arystotelesa, Etyki, Polityki i Ekonomiki; Ale idee Arystotelesa i dawniejszych jego komentatorów, przetworzył, spolszczył, dostosował do potrzeb swego czasu i kraju. W duchu nowych czasów jego teoria poznania kładła nacisk na doświadczenie i indukcję, jego psychologia na uczucie i wolę, jego polityka głosiła idee demokratyczne; ośrodkiem jego myśli była filozofia praktyczna, etyka oraz polityka.

Komentarze Petrycego stanowiły uzupełnienie dokonanego przezeń przekładu owych trzech dzieł praktycznych Arystotelesa. Pisząc po polsku, torował drogi polskiej mowie filozoficznej. Dzięki temu polska terminologia wytworzyła się niewiele później niż francuska i włoska.

1. Polska wydała wybitnych przedstawicieli innego jeszcze prądu, który oddziela renesans od scholastyki: nowego STOICYZMU. Należał do niego najpierw Jakub Górski ( ok. 1525-1583), autor słynnej Dialektyki, ogłoszonej w 1563r., a także licznych dzieł treści gramatycznej, retorycznej, teologicznej i społecznej. Ten magister, a potem profesor krakowski był mężem uczonym, dającym w swej Dialektyce dowody rozległej znajomości nowych prądów i autorów, ale też więcej erudytą niż samodzielnym myślicielem. Był skłonny do elektyzmu, usiłował uzgodnić stoików ze Stagirytą.

Późniejszym, znakomitszym, czystszym przedstawicielem stoicyzmu w Polsce był Adam Burski (ok. 1560-1611), autor Dialectica Ciceronis z 1604r., śmiało głoszący stoicki sensualizm i empiryzm i – przed Baconem-nawołujący do stosowania metody indukcyjnej. Stawiał sobie te same cele, co słynny na Zachodzie odnowiciel stoicyzmu Lipsius. Osoba Burskiego wiąże się z nową szkołą wyższą, która powstała w koncu XVI w.- Akademią w Zamościu. Pierwotnie był rektorem Liceum Lwowskiego i profesorem Uniwersytetu Krakowskiego, w 1596 r. został profesorem filozofii moralnej w Zamościu i na tym stanowisku pozostał do końca życia.

1. W epoce Odrodzenia rozwijała się w Polsce nie tylko ogólna filozofia, ale i NAUKI SPECJALNE. Był to wynik rozkwitu nauk przyrodniczych na schyłku średniowiecza w Krakowie. Najwybitniejszym owocem tego rozkwitu był Mikołaj Kopernik (1473-1543). W Krakowie, gdzie studiował nauczył się patrzeć krytycznie na dotychczasowe teorie astronomiczne i został pobudzony do badań, które dalej prowadził we Włoszech i u siebie na Warmii. Był nie tylko przyrodnikiem ale także filozofem. Natchnienie do swego odkrycia czerpał z filozofii; pobudziły go teksty starożytnych filozofów. Poznał się z filozofią Platona i pitagorejczyków i głęboko się nią przejął; przez pisma Cycerona i Plutarcha dowiedział się o Hiketasie, Heraklidesie i Ekfantosie, którzy się wypowiedzieli za ruchem Ziemi. Kopernikiem w jego rozumowaniach kierowały względy natury filozoficznej. Do swej heliocentrycznej tezy doszedł ( jak pisał już w swej młodzieńczej rozprawie) ratione postea equidem sensu. Nie obserwacja, lecz znalezienie sprzeczności logicznej w systemie Ptolemeusza było dla niego punktem wyjścia w rozumowaniach, które doprowadziły do nowej astronomii. Toteż dzieło swe, w liście dedykacyjnym do papieża Pawła III, poddawał pod sąd „filozofów”. Jego teoria astronomiczna przeobraziła pogląd na budowę wszechświata, na stanowisko w nim Ziemi i człowieka, i przez to osiągnęła ogromne filozoficzne znaczenie.

2. Wszechstronnie rozwijała się wtedy w Polsce myśl renesansowa, ale i scholastyka nie utraciła jeszcze swej żywotności lecz przeciwnie bo zaszczepiona tu późno, była jeszcze w XV, a nawet w XVI w. w pełni młodych sił. Zmaganie się humanizmu ze scholastyką w Uniwersytecie Krakowskim, skończyło się nawet zwycięstwem scholastyki. Humanizm renesansowy, nie dopuszczony do Uniwersytetu, znalazł ujście poza nim. I wyraził się przede wszystkim w TEORIACH POLITYCZNYCH i to właśnie w nich Polska przodowała. Renesansowi filozofowie polityczni wystąpili w Polsce wcześniej i poniekąd śmielej niż we Włoszech czy Anglii. Jan Ostroróg-autor Monumentum pro reipublicae ordinatione, głoszący reformę państwa w duchu nowożytnym. Między pisarzami politycznymi XVI stulecia poczesne miejsca zajmowali Stanisław Orzechowski i Łukasz Górecki. Przede wszystkim wśród polskich pisarzy tego wieku wyróżnił się Andrzej Frycz-Modrzewski swą nowożytną, postępową myślą, domagając się dla wszystkich wolności wobec prawa, odpowiedzialności rządu i monarchy wobec narodu, a także opieki społecznej dla słabych i upośledzonych.

FILOZOFIA POLSKA W WIEKU XVII

1. Polska, która od XIV w. przez ostatni okres średniowiecza i przez Odrodzenie należała do krajów o wysokiej kulturze filozoficznej, straciła w XVII w. To stanowisko. Nie brała udziału w wielkim ruchu filozoficznym tego stulecia gdyż nie utrzymała się na poziomie umysłowym Francji, Anglii czy Holandii. Fatalna sytuacja polityczna, wojny, najazdy, rozterki wewnętrzne nie stanowiły pomyślnych warunków do pracy umysłowej. Gdy Zachód szedł naprzód, Polska pozostawała wierna filozofii dawnych stuleci.

Wszechnica krakowska upadła a najwyższym ośrodkiem uniwersyteckim stała się Akademia Wileńska, założona przez Stefana Batorego w 1579r. Była to akademia jezuicka, której sekundowały liczne kolegia jezuickie rozmieszczone we wszystkich dzielnicach Rzeczypospolitej. Toteż ten okres filozofii w Polsce bywa nazywany jezuickim. Także i inne zgromadzenia zakonne, zwłaszcza dominikanie i franciszkanie prowadzili podobne kolegia. Sieć tych kolegiów objęła całą Polskę. Uprawiano w nich filozofię z wielkim oddaniem i niemałą subtelnością. Ekspansja tej filozofii była ogromna; ilość tych co ją studiowali, przewyższała znacznie ilość studentów filozofii w okresie rozkwitu. Z kolegiów polskich wychodziły liczne kompedia filozoficzne nieraz sławne w Europie, np.: Logika Marcina Śmigleckiego lub Vindiciae quaestionum aliquot difficilium Jana Szydłowskiego. Była to jednak filozofia przestarzała, która utraciła zdolność rozwijania się i tonęła w dziwactwach, fornalistyce i przesadnych subtelnościach. Była to scholastyka w ujemnym tego słowa znaczeniu. Gdy scholastyka krakowska XV w. była filozofią żywą i współczesną, to ta „scholastyka wileńska” była już doktryną anachroniczną.

1. Scholastyka była wszakże w Polsce XVII w filozofią panującą, ale nie jedyną. Inne stanowisko zajmowali przede wszystkim innowiercy, arianie polscy. Wytworzyli oni oryginalną teorię etyczną, radykalnie potępiającą zło i przymus, a w konsekwencji i państwo. Byli oni w kontakcie z Zachodem i niektórzy z nich śledzili jego nowe idee. Jedne z tych idei wprawdzie odrzucali, inne znów przyswajali.

W miejscowościach opanowanych przez innowierców wytworzyły się swoiste ośrodki życia umysłowego. Takim ośrodkiem, dzięki możnemu rodowi dysydentów Leszczyńskich, stało się przez jakiś czas Leszno. Tam przebywał Jan Jonston, wychowawca a potem lekarz Leszczyńskich, polak znany i ceniony za granicą, powoływany na wszechnice Zachodnie, zwolennik Bacona i wiedzy eksperymentalnej, autor licznych dzieł erudycyjnych, z których jedno zwłaszcza jest godne uwagi: Naturae constantia, dzieło encyklopedyczne wydane w Amsterdamie w 1632r.

1. W XVII w. Filozofia w Polsce obniżyła swój poziom, natomiast nauki szczegółowe zwłaszcza matematyczne i fizykalne, rozwijały się wówczas dość pomyślnie. Pracowali w Polsce: Jan Brożek-samodzielny badacz i nauczyciel, który wychował na Uniwersytecie Krakowskim pokolenie matematyków; Stanisław Pudłowski-profesor krakowski, eksperymentator; kapucyn Walerian Magni-wróg fizyki Arystotelesa; Wawrzyniec Susliga-astronom; Stanisław Solski-czynny zwłaszcza na polu mechaniki; Krzysztof Mieroszewski-geometra i architekt; Jan Heweliusz-astronom-obserwator; Adam Kochański-matematyk i fizyk. Nawet Wojciech Tylkowski- ośmieszony przez historyków filozofii, doczekał się uznania za swe kursy arytmetyki, geometrii, fizyki, meteorologii.

OŚWIECENIE I KANTYZM W POLSCE

1. OŚWIECENIE. W pierwszej połowie XVIII w. stan filozofii w Polsce nie uległ zmianie w stosunku do XVII w..

Nastała doba największego upadku umysłowego w Polsce. Zaczęto zwalczać scholastykę która nabrała charakteru bardziej polemicznego.

1. Jednak jeszcze przed połową stulecia rozpoczął się przewrót umysłowy w Polsce. Obudziły się nowe zainteresowania, idee nowożytne zaczęły znajdować dostęp do polskich umysłów. Ośrodkiem ruchu stała się Warszawa. Przewrót objawił się najpierw w szkolnictwie. Zasługi szczególne położył tu ks. Stanisław Konarski-przykład jego podziałał na inne zgromadzenia; ks. Hiacynt Śliwicki-wizytator misjonarzy, również skutecznie pracował nad reformą nauczania.

Dostojnik kościelny Andrzej Stanisław Załuski, biskup chełmiński potem krakowski, patronował nowym ideom. Ataki konserwatystów, zwłaszcza jezuitów nie zdołały zatrzymać tego ruchu. Nowe idee filozoficzne wypierały zdeformowany przez komentatorów arystotelizm, były postępniejsze i żywsze. Pociągały za sobą zastępy ludzi. Koło połowy stulecia organizowano dysputy publiczne i pokazywano eksperymenty fizykalne, nie tylko w szkołach i w Warszawie ale także w Nowogródku, Łukowie czy Środzie. W popularnych zeszytowych wydawnictwach urągano Arystotelesowi i zachwalano Kopernika Galileusza, Newtona, Locke’a.

Przełom dokonał się w drugiej połowie XVIII w.-nastąpiło w Polsce Oświecenie. Na razie miało charakter umiarkowany. Głównym mistrzem filozoficznych początków polskiego Oświecenia w epoce saskiej był „najsławniejszy” Christian Wolff.

1. Ruch oświeceniowy wzmógł się i zradykalizował za Stanisława Augusta. Teraz wzięły góre wpływy francuskie. Filozoficznym podłożem ruchu przestała być racjonalistyczna doktryna Wolffa i stał się sensualizm Condillaca.

2. Ta spóźniona nieco w stosunku do Zachodu, empiryczna i pozytywistyczna filozofia Oświecenia wydała kilku myślicieli. Działali oni za Stanisława Augusta, wszakże dopiero po utracie niepodległości głosili główne swe dzieła. Byli to przede wszystkim: Jan Śniadecki, Stanisław Staszic i Hugon Kołłątaj.

Jan Śniadecki (1756-1830), profesor w Krakowie, a potem w Wilnie, wszechstronny uczony, przede wszystkim matematyk i przyrodnik, ale czynny też w zakresie pedagogiki, językoznawstwa i filozofii. Głównym jego dziełem filozoficznym była Filozofia umysłu ludzkiego. Był wrogiem metafizyki, romantyzmu, spekulacji i apriorycznych dociekań. Stanął w opozycji nie tylko wobec prądów konserwatywnych, ale i wobec nowej doktryny Kantowskiej. Uznawał jedynie empiryczną postawę wiedzy, jedynie indukcyjną metodę. Filozofię pojmował psychologicznie, jako badanie umysłu, chciał zbudować: „filozofię myślenia i poznawania, opartą na zasadach konstytucji ludzkiej”.

1. Na polu filozofii moralnej, analogiczne, empirystyczne stanowisko zajmowali dwaj wielcy mężowie Stanisławowskiej epoki: Stanisław Staszic i Hugon Kołłątaj. Byli to nie tylko kierownicy, ale i teoretycy nowego prądu społecznego i pedagogicznego. Obaj byli przejęci duchem Oświecenia, jego naturalizmem i racjonalizmem, jego dążeniem do reformy myślenia i życia. Obaj ześrodkowali swe zainteresowania filozoficzne w zagadnieniach społecznych i historycznych, chcąc wytworzyć prawidłową koncepcję ludzkości i jej dziejów. Staszic usiłował w swym Rodzie ludzkim wykazać, iż dzieje ludzkości są wytworem warunków naturalnych i podlegają prawom niezmiennym. Koncepcja Kołłątaja była podobna, ale wyprowadzona bardziej analitycznie i staranniej. Zarówno Staszic jak i Kołłątaj na tym pozytywnym, naturalistycznym i eudajmonistycznym podłożu opierali wzniosłe idee etyczne i pracę nad odrodzeniem ojczyzny.

KANTYZM:

Podobnie jak empiryczna filozofia Oświecenia, tak i Kantyzm dostał się do Polski z pewnym opóźnieniem.

1. Gdy na przełomie XVIII i XIX w. rozeszła się po Europie sława Kanta, w Polsce filozofia Oświecenia była jeszcze w rozkwicie. Toteż kantyzm natrafił w Polsce na grunt niepodatny gdyż zanim go poznano z góry stawiano mu opór. Zwalczano go w imię haseł Oświecenia, obawiano się recydywy metafizyki, z której niedawno Polska się otrząsnęła. Z tego powodu potępiali Kanta najczcigodniejsi ówcześni pisarze. Ci działacze oświecenia widzieli w jego filozofii „marzenia metafizyczne”, dogmatyzm i mistycyzm. Jan Śniadecki główny wróg Kanta, który skierował przeciw niemu szereg pism, mało go znał i mało rozumiał, ale przeczuwał w nim niebezpieczeństwo, uważał za obowiązek przestrzegać przed tą „głową zagorzałą i apokaliptyczną”

Natomiast Jędrzej Śniadecki, brat Jana, był pierwszym uczonym który w 1799r. wypowiedział się za Kantem. Wbrew panującemu wówczas w kraju kultowi doświadczenia. Zaś zastosowując idee Kantowskie do przyrodoznawstwa, czynił rzecz nową. Jednakże nie był prawowiernym kantystą.

Kampanie na rzecz kantyzmu prowadził kto inny: Józef Kalasanty Szaniawski (1764-1843). Studiował on w Królewcu, gdzie był słuchaczem Kanta. Za czasów pruskich osiadł w Warszawie, został sekretarzem Towarzystwa Przyjaciół Nauk i poświęcił się pracy naukowej. Od 1802 do 1808 wydawał w szybkim tempie swe prace filozoficzne. Potem wszedł na drogę urzędniczą i zamilkł. Dokonała się w nim dziwna ideowa przemiana: uwierzył w posłannictwo Rosji i stał się narzędzie represji wobec Polski. Działał hamująco nawet na rozwój nauk filozoficznych.

Najlepszym wśród Polsków znawcą Kanta i przez pewien czas najwierniejszym jego wyznawcą był Hoene-Wroński. Ale dla niego kantyzm był tylko odskocznią do własnej absolutnej metafizyki.

FILOZOFIA ZDROWEGO ROZSĄDKU:

Nie kantyzm lecz filozofia szkocka pociągnęła najwięcej polskich filozofów i przez jedno pokolenie stała się poglądem panującym w Polsce.

Ówcześni Polscy filozofowie jeździli na studia do Szkocji np.: Jędrzej Śniadecki i Lach Szyrma. Ale w Polsce filozofia szkocka od początku zespoliła się z kantyzmem, wyprzedzając w tym Zachód. Jej główni przedstawiciele w Polsce byli jednocześnie zwolennikami Kanta. W typowy sposób idee Kantowskie i szkockie łączył Jędrzej Śniadecki. Realizm zdrowego rozsądku stanowił osnowę jego poglądów. Był przeciwnikiem metafizyki, ale nie był empirystą i to stanowiło jego łącznik z Kantem. W przeciwstawieniu do panującego wówczas w Polsce zaufania do doświadczenia, kładł nacisk na niepewność nauk opartych na samym doświadczeniu i usiłował dotrzeć do prawd apriorycznych, czyli jak mówił, takich, co „z nas samych” wypływają.

FILOZOFIA MESJANISTYCZNA W POLSCE

Polska w początku XIX w. Wydała systemy metafizyczne o niemniejszych aspiracjach i niemniejszym polocie niż niemieckie, a tym bardziej francuskie. Po pokoleniu ludzi przejętych ideami Oświecenia przeszła od razu do maksymalnego programu, do absolutnej metafizyki, do syntezy, do wielkich systemów, do reformowania świata przez filozofię, zerwała zaś z pozytywizmem, doktrynami Oświecenia, pouczeniami zdrowego rozsądku.

Pokolenia metafizyków polskich było młodsze od niemieckiego. Wprawdzie kilku myślicieli wystąpiło już wcześniej, ale rozkwit metafizyki przypadł dopiero na czas między powstaniem 1830r., a powstaniem 1863. Systemy polskie miały pewne pokrewieństwo z niemieckimi: ta sama metoda i częstokroć te same pojęcia. Metafizycy polscy słuchali Kanta, Schellinga, Hegla i przejmowali się ich ideałami. Jednakże nie byli rzecznikami obcej filozofii, lecz pobudzeni przez idee obce powzięli własne.

Ich metafizyka różniła się znacznie od idealizmu niemieckiego, gdyż była bardziej spirytualistyczna niż idealistyczna. Cechowało ją teistyczne przekonanie o istnieniu Boga osobowego, przekonanie o wieczności dusz, o bezwzględnej przewadze sił duchowych nad cielesnymi.

Metafizyka ta, powołanie filozofii widziała nie tylko w poznaniu prawdy, ale także w przeprowadzeniu reformy życia i wybawieniu ludzkości. Wreszcie przejęta była wiarą w metafizyczne znaczenie narodu i przekonana, że człowiek powołanie swe spełnić może tylko w tym obcowaniu duchów, jakim jest naród, że narody stanowią o rozwoju ludzkości, a szczególniej: naród polski ma zadanie Mesjasza wśród narodów.

Te trzy własności były własnościami odróżniającymi polskich metafizyków. Jedni z nich jak Józef Hoene - Wroński- w samej filozofii inni zaś ja Mickiewicz – w narodzie polskim widzieli Mesjasza mającego zbawić ludzkość. Stąd najpierw Wroński potem Mickiewicz wzięli dla swych doktryn nazwę Mesjanizmu. I choć nie dla wszystkich systemów jest ona równie trafna, to jednak przyjęła się jako ogólna nazwa metafizyki polskiej XIX w., podobnie jak idealizmu dla niemieckiej.

W pierwszej połowie XIX w. wystąpił w Polsce zastęp metafizyków, jednomyślnych w tych podstawowych tezach, a wybitnie różniących się w szczegółach. Większość z nich rozpoczęła swą działalność dopiero po powstaniu 1830r. Byli między nimi filozofowie zawodowi, ale w dziejach mesjanizmu ważną rolę odegrali również i poeci: Mickiewicz, Słowacki, Krasiński oraz działacze religijni jak Towiański. Dążenia mesjanistyczne łączyły ich wszystkich, ale metoda rozumowań a częstokroć i wyniki były inne u wieszczów niż u uczonych.

Rzeczowo najważniejszą różnicą dzielącą mesjanistów była ta, ż jedni z nich byli racjonalistami, a drudzy mistykami.

FILOZOFIA POLSKA XIX WIEKU

W filozofii polskiej XX wieku wojna 1914-1918 oddzielała fazy rozwoju jeszcze dobitniej niż w filozofii innych krajów. Stworzywszy bowiem nowe warunki polityczne, dała Polsce nareszcie możność samodzielnego organizowania nauki

OKRES PIERWSZY:

W okresie pierwszym do roku 1918, filozofia polska miała jeszcze warunki polityczne i organizacyjne takie jak w końcu wieku ubiegłego. Zachowała też w znacznej mierze ten sam charakter: w Warszawie największą rolę odgrywali nadal myśliciele zbliżeni do pozytywizmu, w Krakowie wykładali jeszcze ci sami przedstawiciele kierunku historycznego i katolickiego. Niemniej już wówczas objawiły się nowe prądy we wszystkich ówczesnych ośrodkach nauki polskiej. Były to prądy panujące na Zachodzie: koło 1910r. Mówiono i pisano w Polsce wiele o pragmatyzmie i bergsonizmie, o psychoanalizie i konwencjonalizmie Poincarego, antypsychologizmie Husserla, o szkole marburskiej, o metodologii nauk humanistycznych Rickerta. Ale obok tych prądów pojawiły się także pomysły bardziej osobiste, po części nawet dalekie od tych, które przeważały na Zachodzie.

OKRES DRUGI:

Począwszy od roku 1918, po odzyskaniu niepodległości, zmieniły się warunki dla nauki polskiej. Do obydwu dawnych uniwersytetów przybyły cztery nowe: w Warszawie, Poznaniu, Wilnie, Lublinie.

Filozofii, która niedawno była w Polsce po części w rękach amatorów, uniwersytety i związki naukowe dały teraz charakter zawodowy, regularny, zrzeszony, akademicki. Organizacja filozofii została przeprowadzona i filozofia rozwijała się w normalnych ramach, takich samych, co w krajach najbardziej filozofii zasłużonych.

Nie było teraz ważniejszego prądu w Europie, o którym by nie dyskutowano w Polsce. Wiadomości o nich przychodziły szybko, ale też zainteresowanie nimi na ogół szybko ustępowało nowym zainteresowaniom.