SAMOKSZTAŁCENIE: ZABURZENIA LĘKOWE.
Termin „zaburzenia lękowe” obejmuje dużą część różnorodnych w obrazie klinicznym stanów, które dawniej były zaliczane do tzw. nerwic. Współcześnie zrezygnowano z nazwy „nerwica” bo po pierwsze schorzenia zaliczane do tej kategorii okazały się różnymi chorobami, a po drugie rozpoznanie to było przez lekarzy różnych specjalności często nadużywane.
Lęk może występować w postaci przewlekłego lub okresowo nasilającego się i falującego stanu oraz w formie nagłych napadów. Zaburzenia lękowe mają najczęściej podłoże rodzinne, społeczne, są reakcjami wyuczonymi, wyniesionymi z domu rodzinnego. Można także mówić o lękach sytuacyjnych.
W obrazie klinicznym pacjentów lękowych dominują dolegliwości somatyczne i obawy o zdrowie. Pacjenci odczuwają napięcie, nie znajdują sobie miejsca, skarżą się na dolegliwości ze strony układu krążenia, oddechowego. Występuje nadmierne pocenie się, uderzenia ciepła, suchość w jamie ustnej, odczuwa się częste parcie na pęcherz, trudności w oddychaniu, bóle mięśniowe, zwiększoną męczliwość, niemożność odprężenia się, trudności w koncentracji uwagi.
W literaturze psychologicznej i psychiatrycznej do najczęściej występujących zaburzeń lękowych zalicza się: zespół fobii, zaburzenia lękowe występujące po zadziałaniu stresorów, tzw. zespół stresu pourazowego, zespół paniki oraz zespół uogólnionego lęku i zaburzenia obsesyjno - kompulsyjne.
Fobia to zaburzenie polegające na odczuwaniu przez chorego nieracjonalnego i obsesyjnego lęku wobec pewnych przedmiotów lub w pewnych sytuacjach. Przejawiany lęk nie poddaje się świadomej kontroli, powoduje on cierpienie człowieka, zaburza jego funkcjonowanie.
Zachowanie człowieka dotkniętego fobią charakteryzuje się zapobieganiem lękowi poprzez unikanie przedmiotów bądź sytuacji lękotwórczych. Ucieczka przed lękiem nie stanowi jednak skutecznego antidotum, gdyż lęk stale wraca, a razem z nim myśl o wyzwalającej go sytuacji.
Do głównych objawów tego zaburzenia należą:
uporczywy strach przed określoną sytuacją, nieproporcjonalnie duży w stosunku do rozmiarów rzeczywistego zagrożenia;
nieprzeparte pragnienie uniknięcia zagrożenia i wydostania się z sytuacji;
świadomość tego, że przeżywany strach jest bezzasadnie wielki;
objawy, których występowanie nie da się wyjaśnić występowaniem innego rodzaju zaburzenia, np. schizofrenii, depresji czy nerwicy natręctw.
Najczęściej spotyka się fobie odnoszące się do otwartych przestrzeni (agorafobię), fobie społeczne oraz grupy specyficznych fobii jak lęk przed konkretnymi zwierzętami, lęk przed obiektami nieożywionymi (brud, ciemność, podróż, wysokie miejsca) oraz lęk przed chorobą, uszkodzeniem ciała bądź śmiercią.
Agorafobia polega na lęku przed otwartą przestrzenią. Dotknięci tym zaburzeniem boją się, że może zdarzyć się coś strasznego i niebezpiecznego, gdy w pobliżu nie ma kogoś bliskiego kto mógłby im udzielić pomocy. Często występują też obawy przed skompromitowaniem się. Agorafobii towarzyszy niekiedy klaustrofobia oraz różne socjofobie. Agorafobia może wystąpić w przebiegu chorób psychicznych (psychozach reaktywnych, schizofrenii, padaczce) oraz jako komplikacja chorób somatycznych. Agorafobia jest dolegliwością przewlekłą, okresowo zaostrzającą się. Często prowadzi do wycofania się z aktywnego życia, do rozpadu więzi społecznych i rodzinnych. Chorzy na agorafobię często doświadczają ataków paniki, nawet, jeśli nie znajdują się w sytuacji agorafobicznej. Niekiedy agorafobia ulega spontanicznej remisji, po czym następuje jej powrót, czasem zaś pozostaje w stanie niezmienionym.
Fobie społeczne związane są z obawami przed kontaktami z ludźmi, przed znalezieniem się w sytuacji publicznej. Człowiek dotknięty tym zaburzeniem obawia się skompromitowania, uważa, iż ludzie dostrzegają jego lęk i obawy z nim związane a to powoduje wycofanie się z sytuacji społecznej. Osoby cierpiące na fobię społeczną nie chcą być widziane lub obserwowane. Fobie społeczne pojawiają się najczęściej w okresie dorastania i rozwijają się zazwyczaj stopniowo. Ten rodzaj zaburzeń obejmuje około 10% wszystkich przypadków fobii.
Czynnikiem temperamentalnym odgrywającym szczególnie dużą rolę w powstaniu fobii społecznej jest zahamowanie behawioralne. Zwraca się także uwagę na rolę czynników poznawczych w występowaniu i utrzymywaniu się fobii społecznej. Ludzie dotknięci tym zaburzeniem spodziewają się odrzucenia lub złej oceny ze strony innych, co prowadzi do poczucia zagrożenia. Na skutek działania schematów zagrożenia są często przewrażliwione na punkcie najmniejszych sygnałów krytycznej bądź negatywnej oceny.
Do grup fobii specyficznych należą fobie zwierząt, fobie obiektów nieożywionych a także fobie choroby i uszkodzenia ciała.
Fobia zwierząt zazwyczaj ma swój początek w okresie wczesnego dzieciństwa zaś osoby cierpiące na to zaburzenie często potrafią przywołać specyficzne wydarzenie z dzieciństwa, które mogło spowodować powstanie fobii. Niekiedy jednak ujawnienie zdarzeń które zapoczątkowały fobie jest niezwykle trudne. Fobia zwierząt na ogół mija po osiągnięciu wieku dorosłego, czasem jednakże trwa nadal w wieku dorosłym.
Kolejną grupą fobii specyficznych jest fobia obiektów nieożywionych. Wśród obiektów wywołujących ten rodzaj fobii wyróżnia się najczęściej: brud, ciemność, zamknięte przestrzenie, burze, płynące wody, podróże, przeloty samolotami. W przypadku tego zaburzenia symptomy są skupione na jednym obiekcie zaś osoby pozostają w normie psychologicznej. Fobie tego typu również mogą być zapoczątkowane traumatycznym wydarzeniem i mogą pojawić się w każdym wieku.
Do ostatniej grupy fobii specyficznych należy fobia choroby i uszkodzenia ciała. Osoby dotknięte tym zaburzeniem są zazwyczaj całkowicie zdrowe lecz pomimo tego stale lękają się, że zachorowały bądź wkrótce zachorują na jakąś konkretną dolegliwość. W celu potwierdzenia swoich obaw poszukują na swoim ciele oznak choroby. Spowodowane przez lęk objawy fizjologiczne odczytują mylnie jako symptomy podejrzewanej u siebie choroby. Ten rodzaj zaburzenia często pojawia się u ludzi w wieku średnim i na ogół towarzyszą mu inne problemy psychologiczne.
Badania wykazały, iż u podłoża fobii specyficznych leżą liczne czynniki psychospołeczne, od głęboko ukrytych konfliktów psychodynamicznych do prostych, traumatycznych uwarunkowań strachu. Fobia może się także pojawiać na skutek czynników genetycznych i osobowościowych. Oznacza to, że podatność na fobie zależy od temperamentu i osobowości człowieka.
Zespół stresu pourazowego spowodowany jest zdarzeniem o charakterze katastroficznym, przekraczającym swą miarą zakres zwykłych, ludzkich cierpień. Do powstania tego zaburzenia mogą doprowadzić takie wydarzenia jak: klęski żywiołowe, udział w walkach wojennych, zgwałcenie, innego rodzaju silne wydarzenia traumatyczne. Wydarzenia traumatyczne powodują zmianę osobowości co pociąga za sobą istotne zmiany w funkcjonowaniu codziennym jednostki.
Do symptomów wskazujących na pojawienie się tego zaburzenia zalicza się:
przeżywanie od nowa traumy w snach, we wspomnieniach, w stanie zadumy;
niewrażliwość na otoczenie i unikanie bodźców przypominających traumatyczne wydarzenie;
doświadczenie objawów lęku i pobudzenia, nieobecnych przed urazem.
Do objawów lękowych należą trudności z koncentracją, pogorszenie się pamięci, przewrażliwienie, częste wybuchy złości. Objawy somatyczne to m.in. zaburzenia snu polegające na niemożności zaśnięcia lub gwałtownych przebudzeniach, bóle żołądka, zaburzenia układu moczowo-płciowego, oraz bóle głowy spowodowane napięciem. Osoby dotknięte tym zaburzeniem łatwo reagują niepokojem nawet na zupełnie niegroźne sytuacje. Ich uczucia są zdominowane przez lęk, depresje, poczucie upokorzenia, samoobwinianie się, złość. Często dochodzi u nich do rozwinięcia się fobii. Specyfika choroby w zespole stresu pourazowego nie jest do końca scharakteryzowana. Niekiedy objawy znikają po kilku miesiącach, jednak dla ofiar bardzo ciężkich wypadków prognozy są niepomyślne, objawy mogą nieraz utrzymywać się przez całe życie.
Osoby będące w przeszłości więźniami obozów koncentracyjnych często cierpią z powodu lęku i poczucia winy nawet po upływie dwudziestu lat. Ludzie, którzy stracili dziecko bądź współmałżonka na skutek wypadku samochodowego lub z innej przyczyny, często odczuwają nasiloną depresje i niepokój od czterech do siedmiu lat po wypadku. Długotrwałe symptomy występują także wśród weteranów wojen. Nawet po dwudziestu latach cierpią oni na „chroniczne zmęczenie walką” z objawami nadmiernej reakcji na bodźce, powtarzające się koszmary senne, drażliwość, depresje, niepokój ruchowy, trudności w koncentracji uwagi, pogorszenie pamięci, zaniki świadomości.
Żeby rozpoznać zaburzenie zespołu stresu pourazowego muszą być spełnione następujące kryteria:
osoba przeżyła dramatyczną sytuację lub była jej świadkiem, zetknęła się ze śmiercią, bezpośrednim zagrożeniem życia, poważnym okaleczeniem albo doświadczyła zagrożenia własnej integralności fizycznej bądź integralności osób trzecich; jednocześnie jej reakcją był silny strach, poczucie bezradności, przerażenia;
w czasie lub w następstwie dramatycznego wydarzenia wystąpiły trzy lub więcej następujących objawów dysocjacji:
subiektywne poczucie otępienia, zobojętnienie lub brak wrażliwości emocjonalnej;
ograniczenie świadomości otoczenia;
derealizacja;
depersonalizacja;
amnezja dysocjacyjna (niemożność przypomnienia sobie żadnego istotnego elementu urazowego wydarzenia).
osoba ustawicznie przezywa dramatyczne wydarzenie, zdradzając przynajmniej jeden z następujących objawów: nawracające obrazy wydarzenia, myśli, sny, złudzenia i migawki związane z tym wydarzeniem, uczucie ciągłego przezywania traumy, uporczywe poczucie przygnębienia;
osoba wyraźnie unika bodźców przypominających dramatyczne wydarzenie;
osoba zdradza wyraźne objawy niepokoju lub pobudzenia;
zaburzenia następujące po urazie powodują istotne z punktu widzenia klinicznego upośledzenie lub osłabienie zdolności do kontaktów społecznych, wykonywania pracy zawodowej, funkcjonowania w innych dziedzinach życia;
zaburzenie nie jest wynikiem bezpośredniego, fizycznego działania substancji psychoaktywnych ani skutkiem ogólnego stanu zdrowia, nie daje się zakwalifikować jako krótkotrwałe zaburzenie psychoaktywne.
Trudno jest mówić o sposobach skutecznego leczenia już rozwiniętego zespołu stresu pourazowego, jednakże podejmuje się środki zmierzające do zapobiegania reakcjom stresu po doświadczeniu traumy. Dla złagodzenia intensywnych objawów zespołu stresu pourazowego używa się różnych leków. Środki przeciw depresyjne są pomocne w zwalczeniu takich objawów jak depresja, natręctwa, unikanie. Leków używa się głównie do leczenia nawracających objawów rozpaczy i koszmarów sennych, nawracających obrazów dramatycznych wydarzeń. Połączenie psychoterapii z podawaniem leków daje lepsze wyniki niż zastosowanie samych leków. Na ogół stosuje się leczenie krótkoterminowe z wykorzystaniem technik behawioralnych i poznawczych.
Ataki paniki są kolejnym zaburzeniem lękowym. Polegają one na przeżywaniu ostrych stanów lękowych w sytuacjach gdy nie występuje konkretny przedmiot wywołujący lęk. Ataki paniki pojawiają się z niewiadomych przyczyn, a nie w odpowiedzi na określone niebezpieczeństwo. Chorego ogarnia paroksyzm lęku o bardzo dużym nasileniu. Atak paniki następuje nagle i osiągają szczytowe natężenie w ciągu 10 minut. Po 20, 30 minutach lęk słabnie, atak rzadko kiedy trwa dłużej niż godzinę.
Przeżycia lękowe podczas ataku paniki są bardzo silne, niejednokrotnie silniejsze niż w sytuacji rzeczywistego zagrożenia. „Chory ma wrażenie, że lada chwila coś strasznego się z nim stanie, że umrze, że zwariuje; wszelkie próby wytłumaczenia sobie, że przecież nic się nie dzieje, zawodzą. Chciałby gdzieś uciec, skryć się, do kogoś przytulić, szuka opieki drugich osób, potwornie boi się samotności.
W sferze fizycznej atak paniki polega na ostrej reakcji alarmowej. „Źrenice są rozszerzone, szpary powiek większe, występuje lekki wytrzeszcz oczu, skóra twarzy jest blada lub zaczerwieniona, często występuje silne pocenie się, tętno jest przyspieszone, ciśnienie krwi podwyższone, usta wysychają, z trudem przełyka się ślinę, niekiedy odczuwa się parcie na pęcherz i na odbytnicę itp. Ze zmian biochemicznych najbardziej typowych należy wspomnieć o skróceniu czasu krzepnięcia krwi, o wzroście adrenaliny i noradrenaliny we krwi, o podwyższeniu się poziomu cukru.”
Zespół paniki poważnie upośledza fizyczne i społeczne funkcjonowanie jednostki i może prowadzić do powstania lub zaostrzenia się wielu chorób somatycznych. Zespół paniki może być połączony z agorafobią. Takie zaburzenie rozpoczyna się zazwyczaj między 24 rokiem życia zwłaszcza u mężczyzn, ale może rozpocząć się również po 30 roku życia, zwłaszcza u kobiet. Zazwyczaj charakter przewlekły, a jej intensywność jest zmienna.
Chorzy cierpiący na zespół paniki z agorafobią bądź bez niej, często cierpią także na inne zaburzenia, takie jak ogólne stany lękowe, depresje , alkoholizm.
Ataki paniki zazwyczaj pojawiają się nagle, jednakże często poprzedza je złe samopoczucie albo traumatyczne wydarzenie życiowe. Pierwszy atak paniki nie zawsze prowadzi do rozwinięcia się zespołu paniki. Okazjonalne ataki paniki zdarzają się również osobom cierpiącym na rozmaite formy stanów lękowych oraz depresje.
Liczne badania potwierdzają, iż ludzie dotknięci tym zaburzeniem w specyficzny sposób przetwarzają informacje wzbudzające lęk. Często doszukują się oni zagrożeń w wieloznacznych sygnałach płynących z organizmu i łatwiej zapamiętują sygnały zagrożenia. Zwracają szczególną uwagę na informacje wzbudzające lęk, zwłaszcza te dotyczące zagrożenia zdrowotnego. Nie jest do końca wiadome, czy taki sposób przetwarzania informacji jest jedną z przyczyn zespołu paniki, ale niewątpliwie sprzyja on utrzymaniu się tego zaburzenia
Kolejnym zaburzeniem lękowym jest zespół uogólnionego lęku, który w przeciwieństwie do zespołu paniki ma charakter chroniczny i może trwać nawet kilka miesięcy. Zaburzenie to charakteryzuje się doznawaniem długotrwałego lęku, przerywanego krótkimi momentami ulgi.
Osoba cierpiąca na to zaburzenie czuje się roztrzęsiona, napięta, przeczulona, stale na krawędzi wybuchu. Spodziewa się, że zdarzy się coś złego, najgorszego. W sferze cielesnej chory doświadcza łagodnej reakcji alarmowej o charakterze chronicznym: poci się, ma przyspieszone tętno, ma kłopoty żołądkowe, częste bóle głowy spowodowane długotrwałym napięciem.
Osoby cierpiące na zespół uogólnionego lęku żyją w stałym napięciu określanym jako wybiegająca w przyszłość stała gotowość do reagowania na nadchodzące, niebezpieczne lub przykre wydarzenia. Napięcie lękowe pojawia się także w innych zaburzeniach lękowych, lecz w tym zaburzeniu zajmuje centralne miejsce. Innymi cechami, które charakteryzują osoby dotknięte tym zaburzeniem są kłopoty z koncentracją, podejmowaniem decyzji, strach przed popełnieniem błędu, wyczulenie na ewentualne zagrożenia w swoim otoczeniu.
Na zespół uogólnionego lęku cierpią częściej kobiety niż mężczyźni. Moment pojawienia się choroby trudno dokładnie określić. Schorzeniu często towarzyszą inne zaburzenia, zwłaszcza zaś zaburzenia nastroju i inne choroby na tle lękowym takie jak: zespół paniki z agorafobią, fobia społeczna i fobie specyficzne. Zdarzają się również okazjonalne ataki paniki, znamiona umiarkowanej i łagodnej depresji, a także przewlekłego niepokoju.
Osoby dotknięte tym schorzeniem często cierpią także z powodu natrętnych myśli, a także przetwarzają informacje wzbudzające lęk w specyficzny sposób, zwracając szczególną uwagę na niepokojące sygnały.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne charakteryzuje się występowaniem dwóch elementów: obsesji i kompulsji. Obsesje to przenikające do świadomości natrętne myśli, wyobrażenia lub impulsy.
Tematyka natrętnych myśli może być różnorodna, od emocjonalnie obojętnych, jak np. przymus powtarzania jakiś liczb lub zasłyszanego zdania, do tematyki wręcz szokującej bądź odrażającej. „Matka, która swe nowo narodzone dziecko darzy bardzo silnym uczuciem, jest przerażona natrętną myślą, by dziecko to udusić lub przebić nożem. W obawie, że tę straszną myśl może zrealizować, nieraz chowa przed samą sobą wszystkie ostre przedmioty; na ich widok odczuwa silny lęk. Człowiek głęboko religijny może być trapiony przykrymi dla niego myślami o treści bluźnierczej lub na widok świętych obrazów mogą mu przychodzić do głowy najbardziej drastyczne wyobrażenia scen seksualnych. Myśli tego typu wywołują w nim przerażenie, uważa je za ciężki grzech, a im bardziej z nimi walczy, tym natarczywiej go one nachodzą. Człowieka o głębokich zasadach moralnych mogą męczyć myśli o wyuzdanej treści erotycznej lub też pełne agresji w stosunku do osób darzonych przez niego uczuciem.”
Natrętne myśli mogą także dotyczyć ciągłego sprawdzania siebie. Człowiek wciąż zastanawia się czy dobrze coś zrobił, coś powiedział, czy czegoś nie zapomniał, a ponieważ ogarniają go wątpliwości, powtarza daną czynność. Kontrola samego siebie rozrasta się do patologicznych rozmiarów. „Inną formą myśli natrętnych jest uporczywe myślenie na dany temat, który normalnie nie interesuje specjalne danego człowieka. Rozmyślania te mogą dotyczyć zwykłych wydarzeń dnia codziennego, pytań „filozoficznych” w rodzaju „kim jestem”, „po co jestem”, „czy jestem naprawdę”, natrętnych wspomnień z dawnych czasów.”
Obsesje w rozumieniu klinicznym charakteryzują się trzema specyficznymi cechami:
są niepożądane i wdzierają się do świadomości wbrew woli;
źródło obsesji tkwi wewnątrz człowieka, a nie w sytuacji zewnętrznej;
obsesje bardzo trudno jest poddać kontroli.
Reakcją na powtarzające się natrętne myśli, wyobrażenia i impulsy są kompulsje. Mają one charakter powtarzalny i stereotypowy. Są reakcjami niepożądanymi, którym z trudem można się oprzeć. Ich celem jest zmniejszenie napięcia lub zapobieganie przerażającym sytuacjom. Jednak związek pomiędzy nimi a tym, czemu mają zapobiec, jest bardzo wyolbrzymiony lub wcale nie istnieje.
Osoby dotknięte zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym mają różny stopień świadomości bezsensowności swoich natrętnych, obsesyjnych myśli i czynności. Na ogół zdają sobie sprawę, iż są one nieracjonalne i przesadne, ale nie mogą nad nimi zapanować; w niektórych zaś przypadkach takiej świadomości nie maja.
Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne zazwyczaj dotyka ludzi dorosłych, lecz zdarza się również u dzieci, a jej objawy są wówczas podobne do objawów u osób dorosłych. Wczesne pojawienie się zaburzenia wiąże się z jego ostrzejszym przebiegiem. Choroba rozwija się na ogół stopniowo, ale kiedy osiągnie zaawansowany stan, nabiera przewlekłego charakteru o zmiennej intensywności.
Osoby z tym zaburzeniem często powtarzają działania pozornie bezcelowe i pozbawione sensu nawet dla nich samych i nawet wtedy, kiedy nie chcą ich wykonywać. Czynności te można podzielić na pięć podstawowych typów: czyszczenie, sprawdzanie, powtarzanie, rozkazywanie oraz liczenie. „Wielu ludzi łączy kilka rytuałów. U pewnej grupy przymusowe czynności dotyczą stałych punktów dnia i mogą polegać na przykład na niezwykle wolnym jedzeniu albo ubieraniu się. W innych przypadkach przymus każe zachowywać idealną symetrię (...) Rytuały mycia są zróżnicowane od względnie łagodnych, polegających na myciu rąk przez 15-20 minut po każdej wizycie w ubikacji, do szorowania ich środkami dezynfekującymi całymi godzinami, aż dłonie zaczynają krwawić”.
Rozmaite formy, od łagodnej do skrajnie ostrej, mogą przybierać także rytuały sprawdzania. „Wątpliwości, czy jakaś czynność została wykonana należycie, kończą się jej powtórzeniem. Niekiedy daną czynność powtarza się określoną ilość razy, np. trzy razy, siedem razy itp. Liczba określająca, ile razy trzeba czynność powtórzyć, odgrywa rolę liczby magicznej. Tylko ona może zabezpieczyć przed złym wykonaniem. Skrupulatność w wykonywaniu przymusowej czynności powoduje, że musi być ona wielokrotnie powtarzana, gdyż za każdym razem tkwi jakiś drobny błąd w jej wykonaniu, toteż trzeba zacząć ją na nowo.”
Wśród elementów występujących we wszystkich formach tej choroby wyróżnia się :
lęk będący objawem afektywnym;
strach pacjentów przed strasznym wydarzeniem, które dotknie ich bliskich, a oni będą za to odpowiedzialni;
redukcja lęku za pomocą kompulsji, przynajmniej na krótki okres czasu.
Zaburzeniom obsesyjno-kompulsyjnym często towarzyszą także inne choroby lękowe i zaburzenia nastroju takie jak: depresja, fobia społeczna, zespół paniki oraz fobie specyficzne i zaburzenie obrazu ciała.
Badania dowiodły, iż odpowiedzialne za wystąpienie tego zaburzenia mogą być czynniki genetyczne bądź nieprawidłowości w budowie mózgu lub systemach neuroprzekaźników. Zaburzenie to poważnie upośledza możliwości funkcjonowania człowieka i działa niezwykle destrukcyjnie na jego funkcjonowanie w wielu dziedzinach życia.
Bibliografia:
- R. C. Carson, J. N. Butcher, S. Mineka, Psychologia zaburzeń. Gdańsk 2003, GWP, s. 302
- A. Kępiński, Lęk. Warszawa 1987, PZWL, s. 20