Emerytury- nabycie prawa i zasady ustalania wysokości

Zakres ustawy emerytalnej

Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tj. z 2009 r., Dz.U. Nr 153, poz. 1227) określa :

- warunki nabywania prawa do świadczeń ( z ZUS-u)

- zasady ustalania ich wysokości

- zasady i tryb ich przyznawania

- zasady i tryb ich wypłaty

Rodzaje świadczeń :

- emerytura (nie mylić z dożywotnią emeryturą kapitałową i okresową emeryturą kapitałową)

- renta z tytułu niezdolności do pracy, w tym renta szkoleniowa

- renta rodzinna

- dodatek pielęgnacyjny

- dodatek do renty rodzinnej i dla sierot zupełnych

- zasiłek pogrzebowy

Terminy w ustawie emerytalnej

Przy ustalaniu prawa i wysokości świadczenia ważną rolę odgrywają tzw. okresy składkowe i nieskładkowe

Okresy składkowe:

- składkowe: okresy ubezpieczenia i okresy opłacania składek na podstawie poprzednich przepisów !!!!!

- czynna służba wojskowa, działalność kombatancka,

- służba w Policji (MO), UOP, ABW, ……Straży Pożarnej, ……

- okres pobierania zasiłku macierzyńskiego

-okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych

- okres bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny, okres pobierania świadczenia pielęgnacyjnego

-czas osadzenia/odosobnienia na skutek represji po 1956 r. /okresy zatrudnienia za granicą dla repartiantów/ okresy pracy na rzecz nielegalnych organizacji politycznych i zw zawodowych po 1956 r. do IV 1989 r.

- określone okresy pracy przymusowej, internowania w stanie wojennym, wykonywania innej pracy zarobkowej , niż w ramach stosunku pracy regulowanej przepisami szczególnymi w zakresie ubezpieczeń społecznych.

Okresy nieskładkowe

- pobierania wynagrodzenia za czas niezdol do pracy/zasiłku chorobowego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego,

- pobierania odszkodowania wypłaconego w zw z rozwiązaniem stosunku pracy

- niewykonywania pracy do 5 l w zw z represjami przed 4 VI 1989 r.

-urlopy wychowawcze

- urlopy bezpłatne dla małżonków dyplomatów

- opieka nad in czł rodziny pow. 16 lat niezdolnym do samodzielnej egzystencji

- nauka w szkole wyższej na jednym kierunku studiów pod warunkiem ich ukończenia

- pobierania zasiłku przedemerytalnego/świadczenia emerytalnego

Uwzględnianie okresów i ich zbieg

Okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych

Okresy działalności kombatanckiej oraz działalności równorzędnej z tą działalnością, a także okresy zaliczane do okresów tej działalności oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, okresy pracy przymusowej - uwzględnia się w wymiarze podwójnym

Okresy ubezpieczenia społecznego rolników za które opłacano składkę uwzględnia się o ile okresy wyliczone na podstawie ustawy są krótsze, niż wymaga ustawa w zakresie niezbędnym do uzupełnienia tego okresu

(w przypadku emerytury na nowych zasadach emerytura ulega zwiększeniu o okresy ubezp opłacania składek na ubezpieczenie społ rolników jeśli ubezpieczony legitymuje się okresem ubezpieczenia krótszym, niż 25 lat.)

Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla płatników składek, zobowiązanych do opłacania składek na własne ubezpieczenia emerytalne i rentowe oraz osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność nie uwzględnia się okresu, za który nie zostały opłacone składki, mimo podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie.

Jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe zbiegają się w czasie, przy ustalaniu prawa do świadczeń uwzględnia się okres korzystniejszy.

Emerytura dla ur po 31 XII 1948

Warunki

osiągnięcie wieku 60/65 l. do końca 2012, począwszy od 2013 r. stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego do 67 l dla kobiet i mężczyzn.

Ubezpieczonym, którzy nie osiągnęli wieku emerytalnego podniesionego z dn. 1.I.2013 r., przysługuje emerytura częściowa, jeżeli spełnili łącznie następujące warunki:

1)   mają okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 35 lat dla kobiet i 40 lat dla mężczyzn;

2)   osiągnęli wiek wynoszący co najmniej 62 lata dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn.

Wysokość emerytury częściowej wynosi 50% kwoty emerytury ustalonej zgodnie z art. 26 i nie podlega podwyższeniu do kwoty najniższej emerytury.

Przy ustalaniu prawa do emerytury częściowej nie stosuje się przepisów dot. zawieszenia świadczenia.

Po osiągnięciu przez osobę uprawnioną do emerytury częściowej wieku emerytalnego (nowego, podwyższonego), oraz po ustaniu stosunku pracy w przypadku ubezpieczonego będącego pracownikiem emerytura częściowa podlega - na wniosek ubezpieczonego - zamianie na emeryturę w wieku powszechnym (pełną).

 wyjątki

• np. dla osób ur przed 1.I.1969 , które nie przystąpiły do ofe lub przekazały środki ofe do budżetu państwa i spełniły warunki do emerytury na szczególnych zasadach do 31.XII.2008 r.

• np. dla osób ur przed 1.I.1969 na podstawie art. 184 ustawy

• np. zatrudnieni w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze – uprawnieni do emerytury pomostowej

Podstawa obliczenia: suma składek z uwzględnieniem ich waloryzacji oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego

Wysokość : równowartość kwoty wynikającej z podzielenia podstawy obliczenia przez średnie dalsze trwanie życia wyrażone w m-cach

Emerytury podlegają corocznej waloryzacji.(waloryzacja kwotowa wyjątek poddany ocenie TK)

Gwarancja minimalnego świadczenia

• Wyrokiem z 15 lipca 2010 r. (K 63/07) TK uznał, że art. 24 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS w zakresie, w jakim przewiduje, że ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. przysługuje emerytura po osiągnięciu wieku emerytalnego wynoszącego co najmniej 60 lat dla kobiet i co najmniej 65 lat dla mężczyzn, jest zgodny z art. 32 i art. 33 Konstytucji RP. Sprawa trafiła przed TK z wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich, który uzasadniał, że utrzymywanie w nowym systemie emerytalnym zróżnicowanego wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn skutkuje dyskryminacyjnym traktowaniem kobiet w zabezpieczeniu społecznym.

• TK zwrócił m.in. uwagę, że ustawodawca decydując o pozostawieniu różnego wieku emerytalnego w nowym systemie wprowadził pewne mechanizmy zmniejszające dysproporcje między wysokością emerytur kobiet i mężczyzn [m.in. mechanizm wyrównawczy świadczeń].

• Podkreślał dominujący tradycyjny model rodziny.

• Podsumowując wskazał, że sytuacja ma charakter dynamiczny. I choć różnice biologiczne będą występować zawsze to będą odgrywać mniejsze znaczenie z uwagi na zmieniający się podział ról

• Ostatecznie TK postanowił o skierowaniu do Sejmu RP sygnalizacji w trybie ustawy o Trybunale Konstytucyjnym dotyczącej celowości podjęcia działań ustawodawczych zmierzających do stopniowego zrównywania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.

• Do komentowanego wyroku TK zgłoszono aż 3 zdania odrębne, a nadto zgłoszono zdanie odrębne do postanowienia sygnalizacyjnego.

Emerytura dla ur przed 1 I 1949

Warunki :

- wiek kobiety – 60 /mężczyźni - 65,0 – 65,4 l.

-okres składkowy i nieskładkowy 20/25 l.

Wyjątki , np.

- spełniony warunek wieku ale niższy okres składkowy i nieskładkowy (art. 28 )

- dłuższy okres składkowy ale brak wieku (art. 29- wcześniejsza emerytura )

• ustawowy okres składkowy , ale niższy wiek i prawo do renty wypadkowej (art. 31 )

• Wcześniejsza emerytura jest świadczeniem wygasającym !

• Ubezpieczeni urodzeni przed dniem 1 stycznia 1949 r. mogą przejść na wcześniejszą emeryturę:

1)   kobieta – 55 lat/ co najmniej 30-letni okres składkowy i nieskładkowy albo co najmniej 20-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz została uznana za całkowicie niezdolną do pracy;

2)   mężczyzna - 60 lat/ co najmniej 35-letni okres składkowy i nieskładkowy albo co najmniej 25-letni okres składkowy i nieskładkowy oraz został uznany za całkowicie niezdolnego do pracy.

Wcześniejsza emerytura przysługuje ubezpieczonym, którzy:

1)   ostatnio, przed zgłoszeniem wniosku o emeryturę, byli pracownikami oraz

2) w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym pozostawali w stosunku pracy co najmniej przez 6 miesięcy, chyba że w dniu zgłoszenia wniosku o emeryturę są uprawnieni do renty z tytułu

niezdolności do pracy.

3. Spełnienia tego warunku nie wymaga się od ubezpieczonych, którzy przez cały wymagany okres stażu podlegali ubezpieczeniu społecznemu lub ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu pozostawania w stosunku pracy.

Inne przepisy: art. 30-33 oraz dot. górników, kolejarzy, nauczycieli

Emerytura dla niektórych ubezpieczonych ur po 31 XII 1948 a przed 1 I 1969

Prawo do emerytury na warunkach określonych w art. 29, 32, 33 i 39 (prawo do wcześniejszej emerytury) przysługuje również ubezpieczonym urodzonym po dniu 31 grudnia 1948 r. a przed dniem 1 stycznia 1969 r., jeżeli spełniają łącznie następujące warunki:

  1)   nie przystąpili do otwartego funduszu emerytalnego albo złożyli wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym, za pośrednictwem Zakładu, na dochody budżetu państwa;

  2)   warunki do uzyskania emerytury określone w tych przepisach spełnią do dnia 31 grudnia 2008 r.

Emerytura wcześniejsza dla tych, którzy spełnili warunki przed 1999 r. poza warunkiem wieku - art. 184 ustawy

Emerytura mieszana – przepisy przejściowe dla osób które osiągały wiek emerytalny w latach 2009-2014 proporcjonalne wyliczenie częściowo na nowych, częściowo na starych zasadach, w 2013 r. - 80% na nowych zasadach , a 20% na starych zasadach – art. 183

Wspólne ustalanie wysokości emerytur dla ur przed 1 I 1949 i niektórych ur po 31 XII 1948 a przed 1 I 1969

Podstawę wymiaru emerytury stanowi przeciętna podstawa wymiaru składki przez kolejne 10 lat z ostatnich 20 lat [+ dolicza się do podstawy wymiaru określone świadczenia z tytułu niezdolności do pracy], ew. 20 lat z całego okresu ubezpieczenia

1. sumuje się podstawy wymiaru składki za każdy rok

2. oblicza się stosunek tych sum do rocznego przeciętnego wynagrodzenia w danym roku – w %

3. ustala się średni % - stanowi on wskaźnik wys. podstawy wymiaru [nie może być wyższy, niż 250%]

4. mnoży się ten wskaźnik przez kwotę bazową [100% przeciętn wynagrodzenia pomniejszone o składki na ubezp społ.]

Emerytura wynosi:

  1)   24 % kwoty bazowej oraz

  2)   po 1,3 % podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów składkowych,

  3)   po 0,7 % podstawy jej wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych

Przy obliczaniu emerytury okresy, o których mowa w pkt 2 i 3, ustala się z uwzględnieniem pełnych miesięcy.

Świadczenia w szczególnym trybie

Prezes RM w szczególnie uzasadnionych przypadkach może przyznać emeryturę lub rentę na warunkach i w wysokości innej niż określone w ustawie.

Ubezpieczonym oraz pozostałym po nich członkom rodziny, którzy wskutek szczególnych okoliczności nie spełniają warunków wymaganych w ustawie do uzyskania prawa do emerytury lub renty, nie mogą - ze względu na całkowitą niezdolność do pracy lub wiek - podjąć pracy lub działalności objętej ubezpieczeniem społecznym i nie mają niezbędnych środków utrzymania, Prezes Zakładu może przyznać w drodze wyjątku świadczenia w wysokości nieprzekraczającej odpowiednich świadczeń przewidzianych w ustawie.

Świadczenia te są finansowane z budżetu państwa.

Wiek emerytalny a zatrudnienie

W ostatnich latach nastąpiła zmiana orzecznictwa SN w zakresie wypowiadania umów o pracę z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego, z podkreśleniem, że wypowiedzenie umowy o pracę, uzasadnione wyłącznie nabyciem uprawnień emerytalnych, ma charakter dyskryminujący w aspekcie naruszenia zakazów dyskryminacji i nierównego traktowania ze względu na płeć określonych w art. 11³ k.p. i art. 18^3a § 1 k.p. w zw. z art. 18^3b § 1 pkt 1 tej ustawy (zob. wyrok SN z dnia 19 marca 2008 r., I PK 219/07, OSNPUSiSP 2009, nr 13-14, poz. 173 i uchwałę 7 s. SN z dnia 19 listopada 2008 r., I PZP 4/08, OSNPUSiSP 2009, nr 13-14, poz. 165). Taki punkt widzenia nawiązuje do orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości.

• Wyrok TK 13.XI.2012 - Sprzeczne z Konstytucją zawieszenie emerytur ubezpieczonych, którzy przechodząc na emeryturę nie zrezygnowali z zatrudnienia. Dotyczył osób które przeszły w 2009-2010 bez obow rezygnacji z zatrudnienia, a w X 2011 wprowadzono przymus rezygnacji

• Od 1.I.2011 - zawieszenie w przypadku kontynuowania zatrudnienia pracowniczego (art. 103 a)  

Emerytury kapitałowe

• ze środków zgromadzonych w ofe i na subkoncie

• rodzaje: dożywotnia : okresowa : do 65 r., dożywotnia: pow. 65 r.

• ustala w drodze decyzji ZUS na podstawie informacji z ofe i subkonta

• ofe przekazuje co miesiąc do ZUS środki na wypłatę emerytury kapitałowej

• wysokość: iloraz środków zgromadzonych i średniej dalszej życia

Emerytury pomostowe

dla pracowników pracujących w szczególnych warunkach lub wykonujących pracę o szczególnym charakterze

Prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku; wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do ustawy

(czynniki ryzyka zw są z rodzajami prac determinowanymi siłami przyrody: prace pod ziemią, w powietrzu, na wodzie, pod wodą lub determinowane procesami technologicznymi: zw z ciśnieniem, wysiłkiem fizycznym, w szczególnym mikroklimacie)

Prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się; wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy.

Warunki nabycia

• urodzony po 31.XII 1948 r.

• staż szczególny 15 lat i ogólny 20/25 lat

• wiek 55/60 lat

• wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze przed 1.I.1999 r.

• po 31.XII.2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze w rozumieniu ustawy

• rozwiązanie stosunku pracy

Środki pochodzą z Funduszu Emerytur Pomostowych (składka 1,5% podstawy wymiaru na ubezpieczenie emerytalne i rentowe)

Przysługuje do 60/65 r. Przysługuje do osiągnięcia wieku emerytalnego

Z uwagi na to, iż ustawa pomostowa budziła tak duże emocje i poczucie pogorszenia uprawnień emerytalnych wielu grup zawodowych zdążyła już kilkukrotnie „stanąć” przed Trybunałem Konstytucyjnym. TK w wyroku z dnia 16 marca 2010 r. stwierdził między innymi, że art. 4 pkt 5 ustawy pomostowej w zakresie, w jakim przyznaje prawo do emerytury pomostowej wyłącznie pracownikom, którzy wykonywali pracę w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r., jest zgodny z zasadą zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, z zasadą ochrony praw nabytych wynikającymi z art. 2 Konstytucji, oraz z zasadą równości wyrażoną w art. 32 ust. 1 Konstytucji.

TK zajmował się również katalogiem czynników ujętych w ustawie o emeryturach pomostowych i załącznikami nr 1 i nr 2 do ustawy w zakresie, w jakim nie uwzględniają one niektórych prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze i wreszcie zróżnicowaniem prawa do rekompensaty przewidzianej w ustawie nie dopatrując się w żadnej ze spraw naruszenia przepisów Konstytucji

Do dnia 31 grudnia 2014 r. minister właściwy do spraw pracy przygotuje strategię sektorową dotyczącą wspierania zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób wykonujących przez co najmniej 15 lat prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, którym nie przysługuje prawo do emerytury pomostowej.