OŚWIECENIE – ŚWIATOPOGLĄD
Główne prądy filozoficzne:
Racjonalizm
Empiryzm
Sensualizm
Deizm
Ateizm
Utylitaryzm
Libertynizm
Prądy filozoficzne oświecenie różnymi drogami przenikały do literatury, która stawała się doskonałą popularyzatorką nowych poglądów i modnych idei. Dzieła literackie wybitnych twórców epoki Woltera, Diderota czy Rousseau są ilustracją doktryn filozoficznych. Powstał wówczas gatunek zwany powiastką filozoficzną, w której jakąś tezę moralna czy światopoglądową przedstawiono za pomocą ironicznie opowiedzianej historyjki.
-RACJONALIZM-
Nazwa: Pochodzi od łacińskiego słowa ratio – rozum.
Twórca: Kartezjusz inaczej Rene Descartes (1596-1650), autor dzieła „Rozprawa o metodzie”. Kartezjusz jest autorem znanego powiedzenia „myślę, więc jestem” (Cogito, ergo sum), wyrażającego optymistyczną wiarę w nieograniczone możliwości poznawcze ludzkiego umysłu. Sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Duży wkład w rozwój racjonalizmu wnieśli też Spinoza i Leibniz.
Założenia: Racjonalizm charakteryzuje się rozumowym i logicznym podejściem do świata oraz poznania. Racjonaliści twierdzili, że poznanie świata możliwe jest za pośrednictwem rozumu. To rozum odrywa główną rolę w procesie poznania, negujący rolę w procesie doświadczenia, intuicji, poznania mistycznego, objawienia. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty. Sam rozum wystarczy, by zweryfikować prawdziwość danej tezy. Racjonalizm zakładał, że może istnieć poznanie bez doświadczenia. Pogląd taki stoi w opozycji do empiryzmu, który zakłada poznanie poprzez doświadczenie zmysłowe. W życiu codziennym racjonalizm przejawiał się w uznaniu prymatu rozumu nad uczuciem, wrażeniem czy wiarą. Zwolennicy racjonalizmu odrzucali wszelkie dogmaty, jak choćby antropocentryczny punkt widzenia charakterystyczny dla poprzedniej epoki, negowali też znaczenie autorytetów, uznając jedynie dowody.
-EMPIRYZM-
Nazwa: Empeiría z greckiego oznacza „doświadczenie”. Od tego słowa wywodzi się nazwa doktryny filozoficznej – empiryzmu.
Założenia: Empiryzm to pogląd uznający poznanie przez doświadczenie za podstawowy i jedyny bezpośredni sposób ujmowania rzeczywistości. Człowiek poznaje świat przez zmysły. Na podstawie doznań zewnętrznych umysł ludzki tworzy samodzielne idee.
Empiryści często posługiwali się pojęciem tabula rasa, co – dosłownie – oznacza „czystą kartę” i ma obrazować umysł nowonarodzonego człowieka. Termin ten, stosowany już w starożytności (Arystoteles), upowszechnił się za sprawą Johna Locke'a, który pisał, że człowiek przychodzi na świat bez jakiejkolwiek wiedzy, umiejętności, poglądów, predyspozycji, jest zatem jak niezapisana karta, na której ślad pozostawiają dopiero doświadczenia. To świat zewnętrzny kształtuje od początku umysł człowieka, który stopniowo tworzy najpierw proste, a później złożone idee.
Przedstawiciele: Początków empiryzmu należy upatrywać w starożytności i w poglądach Heraklita z Efezu, autora słów: „Złymi świadkami są oczy i uszy ludziom, którzy noszą duszę barbarzyńców”. W czasach nowożytnych empiryzm to postawa charakterystyczna dla epoki oświecenia.
Jej prekursorem był Francis Bacon, który kładł nacisk na rolę doświadczenia w procesie poznawania świata, odrzucając to wszystko, czego się nie da potwierdzić w praktyce. Głosił zasadę, że prawdziwe poznanie musi być oparte na doświadczeniu i poprzez doświadczenie uzasadnione. Jego poglądy przyjęli i rozwinęli: John Locke, George Berkeley i David Hume.
Podstawy oświeceniowego empiryzmu stworzył Anglik, John Locke. Ten filozof uznał, że każde poznanie, zarówno prawdziwe jak i błędne, ma charakter empiryczny. Umysł ludzki pojmował jako czystą, niezapisaną tablicę (tabula rasa), którą wypełnia zdobywane w trakcie życia doświadczenie. W ten sposób odrzucił kartezjańską teorię idei zrodzonych. Wiedza, twierdził, jest zawsze zdobywana, wrodzone są tylko władze umysłu. Zasługą Locke’a było to, iż położył nacisk na konieczność właściwego rozwoju człowieka i kształtowania jego umysłu w sposób jak najbardziej korzystny dla niego samego i całego społeczeństwa.
-SENSUALIZM-
Sensualizm: Sensualizm to pogląd filozoficzny bliski empiryzmowi. Sensualizm był znany już w starożytności, głosili go sofiści, epikurejczycy, cynicy i stoicy. Nurt ten cieszył się dużą popularnością w czasach oświecenia.
Nazwa: Nazwa tego kierunku pochodzi od łacińskiego słowa sensus oznaczającego „zmysł”.
Założenia: Wiedza jest wynikiem wrażeń zmysłowych. Człowiek postrzega świat za pomocą zmysłów, te wrażenia są z kolei przetwarzane przez umysł i w ten sposób rodzi się wiedza. Jednak – podobnie jak racjonaliści – sensualiści uważali, ze wiedza pozyskana droga zmysłową powinna być poddana rozumowej weryfikacji. Zmysłowe wrażenia są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.
Twórca: John Locke (1632-1704), który wprowadził pojęcie tabula rasa (czysta karta), określając w ten sposób umysł dziecka, pozbawiony jakichkolwiek wrodzonych idei i zasad, kształtowany dopiero przez doświadczenie i edukację.
Zwolennicy: Nurt ten ugruntował się w pismach George’a Berkeleya twierdzącego, że istnieją tylko te rzeczy, których doświadczamy. „Traktat o wrażeniach” Etienne'a de Condillaca, w którym autor założył, że wszelka wiedza jest wynikiem doświadczeń zmysłowych, które ludzki umysł przyswaja i przetwarza. Nie ma żadnych wrodzonych idei i zdolności, wszystkie one pojawiają się w wyniku wrażeń . Rozumowi przyznawał jedynie bierną rolę w procesie poznania.
Inni przedstawiciele: Diderota, Hume'a.
-DEIZM-
Założenia:
Deizm to pogląd uznający istnienie Boga, ale negujący jego ingerencję w ludzkie sprawy. Deiści pojmują Boga nieosobowo – ich zdaniem stworzył on świat, wszystkie byty materialne i rządzące nimi prawa, na tym jednak jego rola się kończy. Bóg nie interesuje się losami świata, nie wysłuchuje modlitw i nie ingeruje w ludzką egzystencję.
Deizm wyrósł na gruncie myśli racjonalistycznej (odwołujący się do rozumu i odrzucający w Opatrzność Boską, cuda i objawienie). W swych założeniach sprzeciwia się wiedzy objawionej i dogmatom wiary. Uznaje wyłącznie takiego Boga, jakiego można racjonalnie uzasadnić. Świat istnieje, musi więc istnieć jakaś siła sprawcza- można nazwać ją „Bogiem”, ale nie ma podstaw przypuszczać, że ów „Bóg” sprawuje jakąś szczególną opiekę nad swoim dziełem i dba o tych, którzy wyznają jego kult. Zdaniem deistów taka postawa jest naturalna i pierwotna dla całej ludzkości. Ludzie od zawsze przyjmowali istnienie Boga-kreatora.
Popularna jest też metafora Boga-zegarmistrza, ukazująca go jako konstruktora precyzyjnego i skomplikowanego mechanizmu, którym – po jego złożeniu – więcej się nie interesuje. Prawa rządzące materią, a więc fizyka, chemia, matematyka są stałe i niezmienne, ponieważ pochodzą do Boga.
Deiści uznają też słuszność nakazów moralnych wynikających z religii, odrzucając jednocześnie wszelką obrzędowość, instytucje kościelne, święte księgi, a także wartość modlitwy. Mimo przekonania o obojętności Boga na ludzkie sprawy, deiści nie negowali życia pozagrobowego, choć ich poglądy na kwestie eschatologiczne nie były spójne. Najczęściej przyjmowano, że człowiek może osiągnąć zbawienie poprzez prawe życie, czyli w zgodzie z religią naturalną. Tzw. religia naturalna to system etyczny wypracowany w drodze racjonalnego rozumowania, który w zasadniczych kwestiach pokrywał się z Dekalogiem.
Przedstawiciel: Immanuel Kant, autor „Krytyki czystego rozumu”, dowodził, że rozumowo można poznać tylko zjawiska fizyczne. Metafizyka wykracza poza ludzkie możliwości i jako taka nie może być uważana za naukę. Także istnienia Boga nie można dowieść, posługując się pojęciami metafizycznymi, ponieważ takie postępowanie jest z gruntu nienaukowe.
Inni przedstawiciele: Denis Diderot, John Locke, David Hume, Voltaire, Maximilien de Robespierre.
-ATEIZM-
Ateizm: postawa światopoglądowa odrzucająca istnienie Boga (przeciwieństwo Teizmu).
Nazwa: Termin wywodzi się z języka greckiego i dosłownie oznaczał „bezbożny”. Już ok. V używano go w znaczeniu „negujący bogów”, a wraz z rozwojem oświeceniowej myśli filozoficznej stał się określeniem pewnej postawy światopoglądowej. Dopiero oświeceniowa filozofia pozbawiła określenie „ateista” negatywnego zabarwienia. Jeszcze w XVII wieku było ono postrzegane jako zniewaga i nikt sam nie określiłby się w ten sposób.
Założenia:
odrzucenie wiary w Boga jako sprzecznej z rozumem, niezgodnej z nauką
odrzucenie wiary w siły nadprzyrodzone
odrzucenie wiary w siły niematerialne
odrzucenie wiary w świat pozagrobowy
wiara w to ,ze Boga nie ma ,że Bóg nie istnieje
przejaw racjonalnego myślenia, odrzucającego istnienie Boga
Geneza: Epoka renesansu to czas odrodzenia religijnej żarliwości. Reformacja i kontrreformacja (nurt w Kościele katolickim, który był okresem odnowy zapoczątkowanym soborem trydenckim oraz zakończonym wraz z wojną trzydziestoletnią) przyniosły ostre dysputy teologiczne i filozoficzne, stały się okazją do podważenia obowiązujących od lat dogmatów. Autorytet papiestwa został nadwyrężony. Wszystko to sprzyjało krytyce chrześcijaństwa, która nasiliła się znacznie pod koniec XVII wieku, szczególnie we Francji i w Anglii. Za sprawą rewolucji francuskiej ateizm wkroczył do sfery publicznej. Filozoficzne spekulacje stały się podstawą do budowania nowego porządku społecznego. Ateizm stał się częścią rewolucyjnej ideologii. Próbowano wówczas zeświecczyć wszelkie przejawy życia publicznego. Duchowni byli prześladowani, wielu z nich opuściło Francję. Najbardziej skrajne były rządy jakobinów, którzy religię usiłowali zastąpić Kultem Rozumu. Jakobini zostali w końcu odsunięci od władzy, jednak zapoczątkowany przez nich proces sekularyzacji pozostawił trwały ślad w polityce czy – szerzej – umysłowości francuskiej. Ateizm był również ważnym elementem ideologii dziewiętnastowiecznych ruchów rewolucyjnych, takich jak wiosna ludów oraz rodzącego się socjalizmu.
Przedstawiciele: Elementy światopoglądu deistycznego pojawiają się nawet w pismach protestanckich uczonych, np. Thomas Hobbes negował istnienie zdarzeń nadnaturalnych. Jednak otwarcie ateizm głosił dopiero Meslier, francuski ksiądz, który zaprzeczył istnieniu Boga, podczas gdy deiści negowali tylko jego ingerencję w ludzkie życie i sprawy. Jan Meslier do końca życia pełnił posługę kapłańską, a swoje poglądy zawarł w „Testamencie” opublikowanym dopiero po jego śmierci. Ważnymi myślicielami i zwolennikami ateizmu są też Paul d'Holbach, jeden z francuskich encyklopedystów oraz Jacques-Andre Naigeon. Za ateizmem opowiadał się także w sposób pośredni, ze względu na idee zawarte w jego dziełach (zwłaszcza podważanie podstaw metafizycznych teologii naturalnej), empirysta David Hume.
-UTYLITARYZM-
Nazwa: Łacińskie słowo utilis oznacza „użyteczny”.
Założenia: Utylitaryzm to postawa, uznająca za najwyższe dobro użyteczność, a więc pożytek jednostki lub ogółu. Prąd ten zrodził się w oświeceniowej filozofii jako próba odpowiedzi na pytanie o właściwy sposób postępowania. Utylitaryści chcieli ustalić pewne, ogólne i powszechne zasady postępowania. Za kryterium rozróżnienia działań dobrych i złych, a więc pozytywnych i negatywnych, przyjęli użyteczność. I tak – postępowanie jest dobre, kiedy przynosi jak najwięcej szczęścia i jak najmniej nieszczęścia. W świetle tego rozumowania, lepiej skrzywdzić jedną osobę, niż dopuścić do nieszczęścia kilku. Uważano, że człowiek, dążąc do zaspokojenia interesu prywatnego, powinien równocześnie przyczynić się dla dobra ogółu.
Podstawowym problemem było jednak zdefiniowanie szczęścia i określenie jego siły. Utylitaryzm jest ideą, według której gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy. Nie sposób porównać szczęścia bądź nieszczęścia odczuwanego przez dwie różne osoby. Gwarantem szczęścia jest pożyteczność tego, co robimy Właśnie kwestia szczęścia najsilniej dzieliła przedstawicieli tego poglądu. W efekcie utylitaryści dochodzili do skrajnie różnych wniosków.
Utylitaryści skupiali się na efektach ludzkiego zachowania, intencje nie miały dla nich większego znaczenia. Etyczny wymiar postępowania wyznaczały więc jego skutki, a nie zamierzenia. Właśnie za to utylitaryzm był najsilniej krytykowany w XIX wieku.
Przedstawiciele: Za pierwszego wyznawcę utylitaryzmu uznaje się Francisa Hutchesona, który sformułował zasadę użyteczności w 1725 roku. Jednak już wcześniej w pismach Shaftesbury'ego i Hume'a można odnaleźć zapowiedź tej filozofii. Utylitaryzm jako postawę zdefiniowali dopiero Jeremy Bentham i James Mill. Pierwszy z nich jest autorem tak zwanej klasycznej teorii utylitaryzmu, która utożsamiała szczęście z przyjemnością. Drugi natomiast był propagatorem idei, iż moralne postępowanie to takie, które służy dobru społeczeństwa. Mill porzucił później utylitaryzm na rzecz racjonalizmu Kantowskiego. Kontynuatorami idei utylitarnych byli John Stuart Mill i Henry Sidgwick.
-LIBERTYNIZM-
Libertynizm - Libertynami nazywano wówczas wolnomyślicieli, zwykle ateistów, którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne, a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości. Z epikureizmu brali też przekonanie że materia jest wieczna w związku z tym nie trzeba bać się śmierci. Do najsławniejszych libertynów XVIII stulecia należeli Casanova oraz de Sade.
Libertynizm to postawa światopoglądowa o charakterze obyczajowym, charakteryzująca się łamaniem powszechnie przyjętych zasad moralnych.
Nazwa: Termin zaczerpnięto z języka łacińskiego, gdzie libertinus oznacza „wyzwolony”.
Geneza: Ruch umysłowy, nawiązujący do tradycji humanizmu renesansowego. Libertynizm stał się powszechny w XVII i XVIII wieku w Europie Zachodniej. W początkowej fazie oświecenia pojęcie to odnosiło się do postawy intelektualnej, łącząc w sobie poglądy racjonalistyczne i materialistyczne, a także postawę epikurejską i hedonistyczną. Libertynami nazywano intelektualistów, którzy w imię oświeceniowej filozofii negowali moralność ortodoksyjnego chrześcijaństwa. Popularny przede wszystkim we Francji, stał się libertynizm nieformalnym ruchem społeczno-politycznym, w którym stopniowo coraz większego znaczenia nabierał czynnik obyczajowy.
Założenia: Libertynizm miał stanowić wyzwolenie od narzuconych człowiekowi, niezgodnych z jego naturą norm społecznych. Początkowo mianem libertynów określano odłam holenderskich anabaptystów, który głosił powrót do natury. Odrzucali oni wiele moralnych zakazów obowiązujących w sferze seksualnej, mieli też swobodny stosunek do ciała i nagości. Taką postawę uważali za zgodną z przesłaniem Biblii. Libertynizm z czasem zaczął oznaczać brak moralności i prowokacyjne zachowanie. Libertyn przestał się kojarzyć z intelektualistą, stał się zaś synonimem człowieka rozpustnego, prowadzącego bogate życie erotyczne.
Libertynizm w literaturze: Libertynizm przeniknął też do literatury, na której odcisnął trwały ślad. Przedstawicielami tego nurtu byli m.in.: F. de la Mothe Le Vayer, G. Naude, Cyrano de Bergerac, Ch. Saint-Éverement – najsłynniejszy z tego grona – markiz de Sade, autor takich powieści jak: „Sto dwadzieścia dni Sodomy” czy „Justyna czyli nieszczęścia cnoty”.
Libertynizm w literaturze polskiej: W polskiej literaturze można odnaleźć wpływy libertyńskie w twórczości Jana Potockiego („Rękopis znaleziony w Saragossie”) czy poezji Stanisława Trembeckiego, Tomasz Kajetana Węgierskiego, a nawet Adama Naruszewicza, który był duchownym.