Wykład nr 2
1. Geneza pojęcia „bank„
Pojęcie „bank" pochodzi z języka włoskiego i oznacza ławkę, stół, kontuar - banca, przy których pracowali średniowieczni włoscy handlarze trudniący się wymianą pieniądza kruszcowego.
Do głównych zadań tych bankierów należało przekazywanie wkładów pieniężnych od jednego klienta do drugiego, znajdującego się niekiedy w innej miejscowości. W zamian za zdeponowany kruszec bankierzy wydawali tzw. kwity bankierskie, czy też noty bankowe (pierwotna nazwa współczesnych banknotów).
Praktyka pośredniczenia w płatnościach (przenoszenia środków pieniężnych z konta na konto) określana jest jako obrót żyrowy - od włoskiego słowa giro oznaczającego krąg.
2) Ewolucja bankowości
W czasach antycznych główny instrument finansowy to kruszec w postaci metali szlachetnych i żelaznych monet. W ich wymianie uczestniczyli pośrednicy finansowi - handlarze monet, pożyczkodawcy gotówki. Kredyty natomiast udzielano ze względu na potrzeby wynikające z produkcji rolnej oraz rozwoju handlu.
Na kształt ówczesnego systemu finansowego miały wpływ m.in. następujące wydarzenia:
założenie banków zbożowych przez Sumerów 3 tys. lat p.n.e.;
prawne uregulowanie kwestii zabezpieczenia interesów kredytodawcy w Kodeksie Hammurabiego 1,8 tys. lat p.n.e.;
wprowadzenie 600 lat p.n.e. przez cywilizację babilońską formy banków kupieckich (kredyty w srebrze) i innowacji finansowych: kredytu hipotecznego zabezpieczonego dobrem publicznym (kołami do transportu wody), kontroli maksymalnych stóp procentowych, obligacji o stałym oprocentowaniu i określonych prawach pożyczkodawcy;
stworzenie w miastach greckich konsorcjów kredytowych (budowa i wyposażenie statków), uznanie monet jako środka płatniczego i przechowywania wartości (tezauryzacji) oraz wprowadzenie w handlu zagranicznym obrotu opartego na depozytach i wekslach;
wprowadzenie akcji i obligacji w cesarstwie rzymskim.
Okres średniowiecza: większa różnorodność instrumentów finansowych (kredyty handlowe i hipoteczne, obligacje skarbowe i obligacje przedsiębiorstw).
Wprowadzono normy lex mercatoria - autonomiczne prawo kupieckie handlu światowego, a pośrednikami finansowymi stały się domy bankowe i towarzystwa ubezpieczeniowe.
Forma ówczesnego systemu finansowego ukształtowała się m.in. wskutek:
wprowadzenia do obrotu w Persji weksli, czeków i listów kredytowych (VIII-IX w.);
mobilizacji środków na wyprawy krzyżowe (zakon templariuszy - XII w.), dającej początek dynamicznego rozwoju włoskich domów bankierskich;
powstania w Genui i Florencji konglomeratów handlowo-finansowych w formie spółek komandytowych oraz spółek jawnych (XIII w.);
powstania działającego do dziś najstarszego banku świata - Monte dei Paschi of Siena w 1472 r.;
wydania pierwszego podręcznika rachunkowości bankowej (Luca Pacioli).
Kolejny etap rozwoju systemu finansowego na świecie przypada na czasy nowożytne.
Utworzono w tym okresie za zgodą parlamentu brytyjskiego spółki akcyjne: Muscovy Company (1553) oraz East India Company (1600).
Poza terenem ścisłego City londyńskiego, w którym w 1566 r. funkcjonowało 107 domów bankowych, pojawiły się banki pochodzące z Paryża, Amsterdamu, Berlina i Hamburga.
W 1602 r. powstała Holenderska Kompania Wschodnioindyjska, a w 1668 r. - pierwszy formalny bank centralny - Sveriges Riksbank (Szwecja).
Kolejnym istotnym wydarzeniem było zawiązanie w 1672 r. giełdy towarowo-finansowej w Amsterdamie.
Za pierwowzór banku centralnego uznaje się Bank Anglii utworzony w 1694 r.
Początek XVIII w. postrzegany jest jako okres kształtowania się współczesnego systemu finansowego.
Bezpośredni wpływ na jego strukturę miało:
sformalizowanie rynków finansowych z wprowadzeniem dwuszczeblowego systemu finansowego (bank centralny oraz banki komercyjne),
ustalenie w Amsterdamie i Frankfurcie procedur emisji międzynarodowych papierów wartościowych,
zawiązanie giełdy na Wall Street (1792 r.),
uchwalenie National Banking Act w Stanach Zjednoczonych (1864 r.) wraz z późniejszym powołaniem banku centralnego - Systemu Rezerwy Federalnej w 1913 r.
Ukształtowanie nowoczesnego systemu bankowego nastąpiło jeszcze przed I wojną światową, a jego cechami charakterystycznymi było:
stosowanie przez instytucje bankowe złotej zasady bankowej,
odrębne regulowanie zasad funkcjonowania banków centralnych i banków komercyjnych,
powiązanie wielkości emisji pieniądza z regułą waluty złotej
zachowanie dominacji banków brytyjskich nad pozostałymi.
Następstwem I wojny światowej było uznanie Nowego Jorku za centrum finansowe świata, a także pełne umiędzynarodowienie giełdy nowojorskiej. Nowy Jork i FED odgrywają decydującą rolę w określaniu krótkoterminowych stóp procentowych.
Za współczesne centra finansowe świata uważa się również Londyn, Frankfurt oraz Paryż. Przewaga Londynu nad centrami finansowymi Europy kontynentalnej jest wyraźna.
Zasadnicze zmiany w międzynarodowym systemie finansowym oraz gospodarce światowej wywołała rewolucja informatyczna.
Wprowadzono również wiele innowacji instytucjonalnych, np. przejmowanie pewnych czynności bankowych przez instytucje para- i pozabankowe lub też powstawanie konglomeratów finansowych {Financial Services, Allfinanz).
Istotne znaczenie odegrały tu procesy globalizacji, deregulacji oraz liberalizacji. Pierwsze oznaki procesów deregulacji (zniesienie ograniczeń wewnątrz sektorów) zaobserwowano na terenie Europy, następnie w Ameryce Południowej, a obecnie na terenie Japonii oraz w innych krajach azjatyckich.
Współczesny międzynarodowy system finansowy składa się z:
banków prywatnych o różnym znaczeniu (część z nich ma charakter międzynarodowy i funkcjonuje w więcej niż jednym kraju);
banków centralnych (emitujących walutę krajową);
międzynarodowych organizacji finansowych, np. Międzynarodowego Funduszu Walutowego (International Monetary Fund), czy też Banku Rozrachunków Międzynarodowych - negocjującego porozumienia w sprawie bankowości międzynarodowej.
W międzynarodowych finansach rozróżnia się dwa podstawowe rynki:
rynek finansowy (zaciąganie pożyczek, pozyskiwanie funduszy, inwestowanie przejściowo wolnych środków);
rynek walutowy - FOREX (dokonywanie transakcji kupna-sprzedaży walut obcych).
3) Współczesne określenia i definicje banku
Definicje banków:
banki to instytucje służące do transformacji terminu oraz ryzyka przy udzielaniu kredytów i przyjmowaniu wkładów.
Transformacja terminowa odnosi się do możliwości udzielania przez instytucje bankowe kredytów długoterminowych na bazie wkładów krótkoterminowych. Możliwe jest to, gdyż faktycznie formalne terminy wkładów są przedłużane, a na miejsce jednych wkładów dokonywane są następne. Ponadto, banki znajdują nowych depozytariuszy, a w razie konieczności (np. w przypadku masowego wycofywania wkładów przez klientów) odstępują swoje kredyty długoterminowe innym bankom.
Transformacja ryzyka z kolei odnosi się do umiejętnego zarządzania przez banki ryzykiem. Udzielenie kredytu pojedynczemu kredytobiorcy wiąże się z dużym ryzykiem, natomiast przekazanie środków do banku, który udziela wielu kredytów zmniejsza to ryzyko w znacznym stopniu.
2. bank jest instytucją zaufania publicznego czy też „dobrem publicznym”;
3. „fabryka kredytów”;
4. instytucja dokonująca transformacji ryzyka i terminów w procesie przyjmowania wkładów i udzielania kredytów;
5. specjalistyczna (licencjonowana) firma handlowa, handlująca cudzymi pieniędzmi.
4. Rodzaje banków
Systemy bankowe poszczególnych krajów się różnią. Możliwe jest jednak zidentyfikowanie zjawisk wspólnych dla niemal wszystkich systemów.
Są nimi:
funkcjonowanie banków centralnych (central banking),
funkcjonowanie banków komercyjnych (commercial banking).
Obok wyżej wymienionych rodzajów banków charakterystyczne jest również funkcjonowanie licznych instytucji para- i pozabankowych.
Bardziej szczegółowy podział instytucji kredytowych obejmuje:
banki centralne (powstałe na bazie banków emisyjnych);
banki operacyjne (komercyjne, uniwersalne, depozytowo-kredytowe);
banki specjalistyczne (hipoteczne i inwestycyjne, towarzystwa kredytowe i regionalne);
banki i kasy oszczędnościowe;
spółdzielczość kredytową.
Bank centralny (central bank) stanowi w każdym kraju podstawę systemu bankowego.
Jest to bank państwowy(1), spełniający równocześnie funkcje: banku emisyjnego, banku banków, banku państwa,bank gospodarki narodowej.
Jego cechą charakterystyczną jest to, iż jest on zawsze wypłacalny. Jest on odpowiedzialny za regulację całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego. Pełni funkcję bankiera państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu oraz obsługi długu państwowego, włączając w to kasową obsługę budżetu.
Banki komercyjne (operacyjne - uniwersalne oraz specjalistyczne) to najbardziej rozpowszechniona forma instytucji bankowych.
Świadczą one różnorodne usługi finansowe specyficzne dla ich działalności, a ich aktywność jest skupiona na maksymalizacji wyników finansowych. Chęci osiągania przez ten typ banków wysokiego zysku towarzyszy nieustanne dążenie do minimalizacji ryzyk związanych z ich działalnością.
Banki komercyjne zajmują się przede wszystkim przyjmowaniem depozytów i kreowaniem wkładów w postaci udzielania kredytów oraz dokonywaniem na ich podstawie rozliczeń bezgotówkowych. Na zlecenie klientów, wykonują różne operacje pośredniczące i świadczą inne usługi bankowe.
Banki uniwersalne (universal banks) - oferują wiele różnorodnych usług świadczonych przez współczesną bankowość.
Udzielają kredytów krótko-, średnio- i długoterminowych, przyjmują różne lokaty, a także wkłady oszczędnościowe ludności, dokonują operacji papierami wartościowymi, itp.
Przeprowadzają one operacje w walucie krajowej i walutach obcych. Nie mają ograniczeń o charakterze ilościowym, cenowym, jakościowym, geograficznym, branżowym, czy też pod względem obsługiwanych klientów.
Banki specjalistyczne (inwestycyjne, hipoteczne, etc.) ograniczają swą działalność do wąskiego zakresu operacji. Finansują wykonywanie specjalnych zadań, wymagających szczególnego rodzaju fachowej obsługi bankowej. Obok specjalizacji o charakterze branżowym może także występować specjalizacja pod względem terytorialnym (banki regionalne i ogólnokrajowe). Wśród banków specjalistycznych można wyróżnić np. banki obsługujące handel zagraniczny, banki budownictwa mieszkaniowego - hipoteczne, finansowania określonych gałęzi gospodarczych, obsługujące giełdy, itp. Są nimi przede wszystkim banki inwestycyjne dokonujące bezpośredniego transferu oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy. Odgrywają one coraz większą rolę w światowym systemie finansowym.
Banki inwestycyjne (investment banks) zajmują się koncentracją środków na finansowanie inwestycji oraz bezpośrednim transferem oszczędności na rynek pieniężny i kapitałowy.
Kapitał gromadzony jest nie tylko poprzez kumulowanie wkładów klientów, lecz również w drodze emisji własnych obligacji. Świadczone przez nie usługi finansowe wykraczają poza tradycyjną działalność depozytowo-kredytową, głównie jednak są to usługi związane z operacjami papierami wartościowymi. Banki te współdziałają w tworzeniu nowych przedsiębiorstw lub rozbudowywaniu istniejących, gromadzą środki o charakterze długoterminowym, emitują długoterminowe papiery wartościowe, a także przyjmują lokaty długoterminowe. Wyodrębnienie banków inwestycyjnych nastąpiło przede wszystkim w krajach anglosaskich, gdzie nastąpił ścisły podział na banki komercyjne i inwestycyjne.
Banki hipoteczne to kolejny, obok banków inwestycyjnych, typ banków specjalistycznych.
Zajmują się one udzielaniem pożyczek zabezpieczonych hipoteką na nieruchomości. Udzielanie kredytów hipotecznych refinansowane jest sprzedażą specjalnych papierów wartościowych - listów zastawnych. Banki hipoteczne funkcjonują w systemie bankowym jako samodzielne pod względem prawnym jednostki lub też jako instytucje wyodrębnione ze struktur banków uniwersalnych.
Kasy oszczędnościowe gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów (w tym konsumpcyjnych) lub korzystnie lokują zgromadzone zasoby.
Ich zadaniem jest ścisłe powiązanie ich działalności z potrzebami drobnych wytwórców, gospodarstw domowych, jak również samorządów. Kasy oszczędnościowe są samodzielnymi bankami uniwersalnymi. Działają często w powiązaniu z urzędami pocztowymi, które dysponują gęstą siecią placówek (np. Sparkasse).
Kasy oszczędnościowe gromadzą rozproszone oszczędności indywidualne i najczęściej udzielają na ich podstawie kredytów (w tym konsumpcyjnych) lub korzystnie lokują zgromadzone zasoby.
Ich zadaniem jest ścisłe powiązanie ich działalności z potrzebami drobnych wytwórców, gospodarstw domowych, jak również samorządów. Kasy oszczędnościowe są samodzielnymi bankami uniwersalnymi. Działają często w powiązaniu z urzędami pocztowymi, które dysponują gęstą siecią placówek (np. Sparkasse).
Banki spółdzielcze (zwane spółdzielczymi kasami oszczędnościowo-kredytowymi, bankami ludowymi lub też spółdzielczymi towarzystwami kredytowymi) przyjęły za cel obsługę finansową i zaspokajanie potrzeb kredytowych członków spółdzielni oraz klientów w środowisku lokalnym. Za działalność danej spółdzielni solidarnie odpowiadają kredytobiorcy - członkowie spółdzielni m.in. przez ich wkłady członkowskie.
Banki spółdzielcze są bankami uniwersalnymi, które ze względu na wysoki poziom konkurencji obsługują szeroki krąg klientów (nie tylko własnych członków, ale również osoby nie należące do spółdzielni). Świadczą wszystkie usługi charakterystyczne dla banków uniwersalnych.
Instytucje parabankowe świadczą usługi podobne do bankowych, a ich zakres i charakter zależy od obowiązującego w danym kraju prawa bankowego. W przeciwieństwie do banków nie są one poddane licencjonowaniu oraz nadzorowi bankowemu. Pełnią często funkcję pośrednika między bankami a drobnymi kredytobiorcami. Opinie na temat parabanków są często podzielone. Ich funkcjonowanie przyczynia się do obniżenia bezpieczeństwa obrotu środkami pieniężnymi, nierównej konkurencji oraz braku stabilności w sektorze finansowym. Przykładem parabanków w Polsce są dynamicznie rozwijające się SKOK-i (Spółdzielcze Kasy Oszczędnościowo-Kredytowe.
Również szczególnymi przepisami obwarowane jest licencjonowanie działalności banku. Polskie prawo bankowe szczegółowo reguluje warunki, które muszą być spełnione aby bank mógł rozpocząć działalność.
Do najważniejszych regulacji należą:
potrzebne są minimum 3 osoby prawne lub 3 osoby fizyczne jako założyciele banku
kapitał założycielski musi wynosić min. 5 mln EURO, przy założeniu, że te pieniądze nie mogą pochodzić z pożyczki
tylko część udziału założycielskiego może być wniesiona w postaci aportu rzeczowego, którego wartość nie może przekraczać 30% – 40% całego kapitału
posiadanie odpowiednich pomieszczeń i urządzeń służących do przechowywania i ochrony wartości,
założenie banku wymaga również zaangażowanie odpowiedniej kadry, oraz przygotowanie trzyletniego planu działalności banku
6. Cele i rodzaje działalności banku
Bank komercyjny funkcjonuje jak przedsiębiorstwo, jago funkcją celu jest maksymalizowanie zysku (czyli wartości akcji banku). Bank komercyjny ma przynosić akcjonariuszom banku dochody podobne, lub wyższe jak w innych dziedzinach gospodarki.
Podstawowe funkcje banku to:
maksymalizacja zysku
zapewnienie wysokiego poziomu bezpieczeństwa finansowego
zapewnienie perspektywy rozwojowej banku
wysoki poziom zarządzania
wizerunek banku w oczach społeczeństwa
Podstawowe rodzaje działalności banku to:
operacje i usługi tradycyjne:
usługi rachunku bankowego,
prowadzenie rozliczeń pieniężnych (transfer płatności),
operacje wymiany walut,
usługi sejfowe,
udzielanie gwarancji i poręczeń,
nowoczesne operacje i usługi bankowe:
usługi brokerskie,
usługi maklerskie,
usługi emisyjne (emisja akcji na zlecenie),
usług w dziedzinie fuzji i przejęć,
emitowanie derywatów, czyli pochodnych instrumentów finansowych np.: opcji, instrumentów typu futures,
zarządzanie na zlecenie portfelem inwestycyjnym klientów,
doradztwo finansowe
7. System bankowy - pojęcie, funkcje, modele
System bankowy to :
a) ogół instytucji bankowych funkcjonujących w danym kraju wraz ze wzajemnymi powiązaniami i relacjami z otoczeniem (rynkami pieniężnymi).
b) suma banków funkcjonujących w danym państwie, tworzących logiczną, zwartą całość.
Aby móc posługiwać się pojęciem systemu bankowego, banki oraz rynki finansowe powinny reprezentować poziom rozwoju pozwalający na określenie jego struktury. Struktura ta powinna odznaczać się zdolnością do przystosowywania się zarówno do dynamicznych, jak i wolnych zmian otoczenia (przystosowawcze własności systemu). Ponadto, istotna jest również niezawodność systemu.
Współczesne systemy bankowe powstały w wyniku ewolucji historycznej, w trakcie której nastąpiło ukształtowanie dwupoziomowego systemu bankowego (bank centralny oraz banki komercyjne),
Na ich kształt wpływają następujące, ściśle ze sobą powiązane czynniki:
ład społeczny (wartości kulturowe) i ekonomiczny (polityka gospodarcza, mechanizmy rynkowe),
popyt na usługi bankowe (jego struktura i wielkość),
bankowe rozwiązania legislacyjne,
skłonność banków do wprowadzania innowacji.
Do podstawowych funkcji systemu bankowego można zaliczyć:
wykreowanie mechanizmów akumulacji środków pieniężnych oraz ich inwestowania,
zagwarantowanie możliwości płatności między podmiotami gospodarczymi (również ponad granicami),
zapewnienie rozwiązań w zarządzaniu ryzykiem bankowym,
dostarczenie informacji cenowej o usługach bankowych,
stworzenie warunków do transformacji środków pieniężnych i ich inwestowania w czasie.
dwa podstawowe modele systemów finansowych:
anglosaski - zwany również angloamerykańskim (separated banking system),
niemiecko-japoński - zwany również reńskim lub kontynentalnym (universal banking system).
Model anglosaski opiera się głownie na rynkach finansowych i odznacza się wyraźnym wewnętrznym podziałem na sektor: inwestycyjny, ubezpieczeniowy, bankowy
Taki podział sprzyja silnej specjalizacji podmiotów finansowych i uniezależnieniu się wielkich korporacji przemysłowych od banków komercyjnych, wykorzystywanych przede wszystkim do funkcji płatniczo-rozliczeniowych, a także do zaspokajania krótkoterminowego zapotrzebowania przedsiębiorstw na kredyt.
W systemie tym podstawowy dopływ środków finansowych do przedsiębiorstw odbywa się poprzez giełdę. Istotną rolę odgrywają różnego rodzaju fundusze i banki specjalistyczne - inwestycyjne.
Państwa reprezentujące ten typ systemu finansowego to: Stany Zjednoczone, Kanada, Wielka Brytania, Australia.
W modelu niemiecko-japońskim główną rolę w sektorze finansowym pełni system bankowy, w którym zakres działalności banków nie został prawnie ograniczony, dzięki czemu banki są aktywne na rynkach finansowych oraz ubezpieczeniowych. Zaspokajają one zarówno krótkoterminowe, jak i długoterminowe potrzeby kredytowe klientów i mają charakter uniwersalny. Rola instytucji bankowych jako głównego dostarczyciela kapitału finansowego dla przedsiębiorstw wpłynęła na pojawienie się intensywnych i długoletnich związków z obsługiwanymi przez nie firmami. Silna pozycja banków uniwersalnych miała również wpływ na powolny rozwój rynków kapitałowych.
Kraje, w których system niemiecko-japoński znalazł największą akceptację to: Niemcy, Japonia, Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Austria.
Zaletami modelu anglosaskiego są:
• nadanie kluczowej roli rynkom akcji i obligacji przedsiębiorstw,
• sprzyjanie działaniu inwestorów instytucjonalnych,
• pobudzenie innowacji finansowych.
Do wad tego systemu można zaliczyć:
• oparcie finansowania podmiotów gospodarczych na anonimowym rynku papierów wartościowych,
• nastawienie na częste zmiany partnerów, co wymusza krótkoterminową perspektywę w procesach decyzyjnych,
• dużą formalizację transakcji ekonomicznych
Zaletami modelu niemiecko-japońskiego są:
• finansowanie podmiotów gospodarczych na podstawie indywidualnych umów kredytowych,
• długoterminowe finansowanie między bankiem a korporacją przemysłową, m.in. przez krzyżowanie udziałów kapitałowych,
• stymulowanie powstawania silnych banków uniwersalnych.
Jako wady tego systemu można wymienić:
• niedostateczne rozszerzenie zakresu instrumentów finansowych,
• opóźnienie we wprowadzaniu innowacji bankowych,
• mniejszą odporność na konkurencję ze strony instytucji parabankowych.
Wykład nr 3
Podstawowym celem banku centralnego jest utrzymanie stabilności pieniądza narodowego.
Bank centralny, jako instytucja odpowiedzialna nie tylko za bezpieczeństwo i stabilność systemu bankowego, ale całego systemu finansowego, spełnia szereg funkcji, określanych jako tzw. podstawowy pakiet funkcji współczesnego banku centralnego, a mianowicie:
jest bankiem rozliczeniowym banków komercyjnych i innych instytucji finansowych,
określa formy i zasady rozliczeń pieniężnych oraz czuwa nad utrzymaniem płynności systemu płatniczego,
kształtuje i realizuje politykę pieniężną,
jest bankiem Skarbu Państwa, wykonuje usługi bankowe na rzecz centralnych organów państwa,
emituje pieniądz gotówkowy, czyli banknoty i monety,
zarządza rezerwami dewizowymi oraz współuczestniczy w kształtowaniu kursu walutowego,
gromadzi i przetwarza informacje statystyczne o gospodarce, sytuacji pieniężnej i finansach,
prowadzi prace analityczne i studia prognostyczne w tym zakresie.
NARODOWY BANK POLSKI W DWUSZCZEBLOWYM SYSTEMIE BANKOWYM
Cel i zadania NBP jako banku centralnego
W ewolucji bankowości centralnej w Polsce można wyróżnić kilka etapów :
- etap I, obejmujący lata 1828-1886 to działalność Banku Polskiego, jako banku emisyjnego, banku państwa, banku przeprowadzającego operacje depozytowo-kredytowe, w tym kredytowania przedsiębiorców prywatnych oraz przedsiębiorstw i instytucji państwowych,
- etap II, czyli lata 1918-1924 to okres działania Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej, która pełniła rolę banku emisyjnego, banku państwa oraz kredytowała przedsiębiorców. Funkcja kredytowa doprowadziła do hiperinflacji, destabilizacji gospodarki i kryzysu finansów państwa,
- etap III to lata 1924-1946 i działalność Banku Polskiego SA, który pełnił funkcję banku emisyjnego, banku państwa i banku handlowego,
- etap IV zapoczątkowany w 1945 r. utworzeniem NBP, który do 1988 r. był monobankiem i działał jako bank emisyjny, bank państwa, naczelna instytucja kredytowa, państwowy organ planowania i kontroli finansowej oraz centralna instytucja rozliczeniowa i dewizowa. W 1988 r. ze struktur NBP wyodrębniono PKO BP,
- etap V, czyli okres od 1989 r. W 1989 r., z oddziałów operacyjnych NBP utworzono dziewięć banków działających według zasad komercjalizmu, co oznaczało powstanie w Polsce dwuszczeblowego systemu bankowego i zapoczątkowało wprowadzanie nowych uregulowań prawnych, które wzmocniły rolę sektora bankowego jako elementu systemu finansowego.
Podstawowym celem dla NBP, jako władzy monetarnej stało się umacnianie polskiego pieniądza, całkowicie zmienił się charakter relacji między NBP a bankami komercyjnymi. NBP, uzyskując niezależność personalną, decyzyjną i finansową stał się bankiem banków odpowiedzialnym za stabilność funkcjonowania i rozwój systemu bankowego. Podstawowym, ustawowym celem działalności Narodowego Banku Polskiego jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to celu podstawowego NBP.
Do zadań NBP należy zaliczyć:
- organizowanie rozliczeń pieniężnych,
- prowadzenie gospodarki rezerwami dewizowymi,
- prowadzenie działalności dewizowej w granicach określonych ustawami,
- prowadzenie bankowej obsługi budżetu państwa,
- regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie,
- kształtowanie warunków niezbędnych dla rozwoju systemu bankowego,
- opracowywanie statystyki pieniężnej i bankowej, bilansu płatniczego oraz
międzynarodowej pozycji inwestycyjnej,
- wykonywanie innych zadań określonych ustawami
Organami NBP są: Prezes NBP, Rada Polityki Pieniężnej i Zarząd NBP.
NBP wykonuje swoje zadania przez Centralę i inne jednostki organizacyjne.
NBP posiada osobowość prawną, nie podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorstw państwowych, nie można też ogłosić jego upadłości.
NBP nie może być udziałowcem bądź akcjonariuszem innych osób prawnych, z wyjątkiem prowadzących działalność usługową wyłącznie na rzecz instytucji finansowych i Skarbu Państwa.
NBP jest członkiem międzynarodowych instytucji finansowych i bankowych, takich jak: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Bank Rozrachunków Międzynarodowych.
Rola i funkcje banku centralnego
NBP ma wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych, którymi są banknoty i monety opiewające na złote i grosze. Funkcja emisyjna oznacza uprawnienia NBP do organizowania gospodarki znakami pieniężnymi Rzeczypospolitej Polskiej, określania wielkości emisji i terminów wprowadzania do obiegu pieniądza gotówkowego, wycofywania z obiegu banknotów zużytych lub uszkodzonych, postępowania z fałszywymi znakami pieniężnymi, emisji i sprzedaży monet, banknotów i numizmatów przeznaczonych na cele kolekcjonerskie.
Najważniejszą funkcją każdego banku centralnego jest kierowanie polityką pieniężną, czyli jej kształtowanie i realizacja poprzez wyznaczanie celów polityki pieniężnej i wybór instrumentów do ich realizacji. Podstawowymi celami, jakie stawiają przed sobą banki centralne w dziedzinie polityki pieniężnej są: wysoki poziom zatrudnienia, wzrost gospodarczy, stabilność cen, stabilność stóp procentowych, niezmienność rynków finansowych, stabilność na rynkach walutowych.
NBP realizuje funkcje centralnej bankowej instytucji dewizowej poprzez gromadzenie rezerw dewizowych, zarządzanie rezerwami dewizowymi oraz podejmowanie czynności bankowych i innych mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu dewizowego oraz płynności płatniczej kraju. NBP może posiadać wartości dewizowe i dokonywać obrotu tymi wartościami we własnym imieniu i na własny rachunek oraz na rachunek innych podmiotów, jak również wykonywać czynności obrotu dewizowego w kraju i za granicą, w tym także w zakresie udzielania i zaciągania kredytów i pożyczek zagranicznych oraz udzielania i przyjmowania poręczeń i gwarancji bankowych w obrotach z zagranicą.
Kolejną funkcją NBP jest organizowanie i nadzorowanie rozliczeń pieniężnych, co oznacza określenie trybu przeprowadzania rozrachunków międzybankowych, w tym między innymi rodzaju płatności, ocenę zasad działania poszczególnych systemów rozliczenia płatności. Funkcja ta wiąże się z prowadzeniem przez NBP - w celu przeprowadzania rozliczeń - bieżących rachunków dla banków i dla Krajowej Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej. NBP opracowuje przepisy dotyczące rozliczeń pieniężnych.
NBP spełnia funkcję usługową na rzecz rządu i jego instytucji, polegającą przede wszystkim na prowadzeniu centralnego rachunku bieżącego budżetu państwa oraz rachunków bieżących i pomocniczych państwowych jednostek budżetowych i państwowych funduszy celowych. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej oznaczało dla NBP prowadzenie rachunków bankowych przeznaczonych do obsługi środków finansowych przekazywanych z funduszy unijnych oraz środków Unii z tytułu składki członkowskiej Polski. NBP może pełnić funkcje agenta finansowego Rządu w zakresie zawierania i realizacji umów kredytowych oraz obsługi zadłużenia zagranicznego państwa.
Kolejna funkcja NBP to refinansowanie banków mających problemy z płynnością, czyli występowanie banku centralnego w roli kredytodawcy ostatniej instancji. Podstawowymi rodzajami kredytu udzielanego przez NBP są: kredyt lombardowy, kredyt redyskontowy i kredyt techniczny. NBP spełnia wiele funkcji na rzecz zapewnienia bezpieczeństwa i stabilności sektora bankowego, prowadzi działalność legislacyjną, analityczno-badawczą, statystyczną, informacyjną, edukacyjną, wydawniczą i promocyjną. Wypełniając powyższe funkcje, Narodowy Bank Polski spełnia rolę banku emisyjnego, podmiotu polityki gospodarczej, banku państwa i banku banków.
Niezależność banku centralnego
Wyróżnia się cztery aspekty niezależność banku centralnego:
instytucjonalny, funkcjonalny, personalny i finansowy
Niezależność instytucjonalna jest określona przez usytuowanie banku centralnego w systemie organów państwa, co określa jego relacje z innymi organami państwa. Bank centralny nie może być poddawany presji zewnętrznej, czyli kierować się wytycznymi czy otrzymywać polecenia od rządu, parlamentu czy też innych organów państwa.
W wykonywaniu swoich zadań NBP współdziała z właściwymi organami państwa w kształtowaniu i realizacji polityki gospodarczej państwa, dążąc przy tym do zapewnienia należytej realizacji założeń polityki pieniężnej, a w szczególności:
- przekazuje organom państwa założenia polityki pieniężnej oraz informacje dotyczące realizacji polityki pieniężnej i sytuacji w systemie bankowym,
współdziała z ministrem finansów w opracowaniu planów finansowych państwa,
opiniuje projekty aktów normatywnych z zakresu polityki gospodarczej,
- opiniuje projekty aktów normatywnych dotyczących działalności banków i mających znaczenie dla systemu bankowego.
Z kolei naczelne organy państwowe, organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego, banki oraz inne osoby prawne oraz przedsiębiorcy przekazują na żądanie NBP dane niezbędne do ustalenia polityki pieniężnej i okresowych ocen sytuacji pieniężnej państwa, a uczestniczący w obrotach z zagranicą przekazują NBP dane niezbędne do sporządzenia bilansu płatniczego oraz międzynarodowej pozycji inwestycyjnej.
Niezależność funkcjonalna oznacza uprawnienia banku centralnego do samodzielnego kształtowania polityki pieniężnej i jej realizacji oraz pozostałych funkcji statutowych, co wymaga dysponowania skutecznymi narzędziami administracyjnymi i ekonomicznymi.
Niezależność funkcjonalna NBP odnosi się do podstawowego celu działalności NBP, jakim jest utrzymanie stabilności cen, i oznacza niezależność w tym zakresie od sejmu, rządu, prezydenta.
Niezależność funkcjonalną NBP zapewnia Konstytucja RP oraz Ustawa o NBP, w której określono, że organ NBP, jakim jest Rada Polityki Pieniężnej, ustala corocznie założenia polityki pieniężnej i przedkłada je do wiadomości sejmowi równocześnie z przedłożeniem przez Radę Ministrów projektu ustawy budżetowej. Rada Polityki Pieniężnej składa sejmowi sprawozdanie z wykonania założeń polityki pieniężnej w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego.
Niezależność personalną określa tryb powoływania i odwoływania władz banku (kadencyjność, nieusuwalność w czasie kadencji) oraz długość kadencji. Prezes NBP jest powoływany i odwoływany przez sejm na wniosek Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na okres 6 lat, a jego odwołanie może nastąpić tylko w przypadkach ustawowo określonych.
Do takich przypadków zalicza się: niewypełnianie przez Prezesa NBP obowiązków służbowych na skutek długotrwałej choroby, skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnione przestępstwo i orzeczenie przez Trybunał Stanu zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienie funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych.
Działalnością NBP kieruje Zarząd. Członków Zarządu NBP powołuje i odwołuje Prezydent RP na wniosek Prezesa NBP na okres 6 lat.
Członek Zarządu nie może zajmować żadnych innych stanowisk, jak również podejmować działalności zarobkowej lub publicznej poza pracą naukową, dydaktyczną lub twórczością autorską.
Niezależność finansową określają zasady tworzenia i podziału funduszy
banku centralnego wykluczające wywieranie nacisku finansowego przez rząd lub parlament na decyzje banku.
NBP prowadzi gospodarkę finansową na podstawie rocznego planu finansowego a jego funduszami własnymi są fundusz statutowy w wysokości 1,5 miliarda złotych oraz fundusz rezerwowy, tworzony z 5% odpisów z zysku NBP i przeznaczony wyłącznie na pokrycie strat bilansowych.
Niezależność banku centralnego odnosi się do uprawnień i odpowiedzialności banku centralnego, w zakresie których występują różne rozwiązania, dlatego przyjmując za punkt wyjścia podejście przedmiotowe (czyli za co odpowiada bank centralny), wyróżnia się trzy warianty rozwiązań:
- niezależność pełna, która oznacza wyłączność banku centralnego w zakresie kształtowania i realizacji polityki pieniężnej,
- niezależność operacyjna, polegająca na uprawnieniu banku centralnego do samodzielnego ustalania celów określonych w aktach prawnych wyższego rzędu (w konstytucji, ustawie), doboru i stosowania metod i instrumentów realizacji polityki pieniężnej,
- niezależność realizacyjna, czyli uprawnienia banku centralnego jedynie do samodzielnego określania i stosowania metod oraz instrumentów realizacji polityki pieniężnej.
Wykład 4
Pieniądz współczesny, jako najstarsza i powszechnie akceptowalna kategoria
ekonomiczna, pełni cztery podstawowe funkcje:
- powszechnego środka płatniczego, ponieważ umożliwia dokonywanie płatności za towary i usługi, jest instrumentem regulowania wszelkich zobowiązań w transakcjach kupna-sprzedaży,
- miernika wartości, co oznacza, że wartości wszystkich dóbr wyrażane w pieniądzu
stają się ich cenami, tym samym pieniądz staje się jednostką rozrachunkową,
- środka wymiany (cyrkulacji) - zastosowanie pieniądza nie wymaga już zachowania jedności czasu i miejsca w transakcjach kupna-sprzedaży. Ponieważ ma miejsce oderwanie w czasie ruchu towaru od ruchu pieniądza następuje rozdzielenie transakcji na dwie wzajemnie niezależne transakcje: sprzedaży i kupna,
- środka przechowywania wartości (tezauryzacji), co wiąże się z faktem, że przechowywanie nagromadzonych wartości w pieniądzu jest wygodniejsze od gromadzenia np. kosztowności, a ponadto ze względu na jego płynność można go wykorzystać do dokonywania zakupów w przyszłości. Ta funkcja związana jest ściśle z siłą nabywczą pieniądza.Wyróżniamy dwie podstawowe formy pieniądza to:
- pieniądz gotówkowy,
- pieniądz bezgotówkowy.
Pieniądz gotówkowy występuje w postaci banknotów (biletów bankowych), bilonu i monet czyli znaków pieniężnych, do emisji których wyłączne prawo ma bank centralny (tzw. funkcja emisyjna banku centralnego). Część gotówki w obiegu służy do regulowania zobowiązań z tytułu różnych transakcji, część natomiast stanowi oszczędności i rezerwy. Gotówkowy obieg pieniądza podlega ograniczeniom i ze względu na bezpieczeństwo oraz kontrolę procesów gospodarczych jest on zastępowany pieniądzem bezgotówkowym.
Pieniądz bezgotówkowy występuje w postaci zapisów na rachunkach bankowych, dlatego określany jest jako pieniądz bankowy. Należy rozróżnić bezgotówkowy pieniądz banku centralnego, czyli zapisy (depozyty) na rachunkach w banku centralnym i bezgotówkowy pieniądz pozostałych banków, czyli zapisy
(depozyty) na rachunkach w pozostałych bankach, zwany też pieniądzem wkładowym
albo depozytowym.Ostatnią formą pieniądza, związaną z rozwojem technologii komputerowej jest pieniądz elektroniczny, czyli wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych.
Polityka pieniężna to oddziaływanie na podaż pieniądza oraz na regulowanie jego obiegu w celu zapewnienia równowagi pieniężnej w gospodarce, która to równowaga umożliwia stabilizację warunków prowadzenia działalności gospodarczej i ich prognozowanie oraz podejmowanie decyzji dotyczących inwestowania i konsumpcji. P. Schaal wyróżnia ustrojową i procesową politykę pieniężną:
Pieniężna polityka ustrojowa, (czyli polityka pieniężna w znaczeniu szerszym lub systemowa
polityka pieniężna) reguluje w ramach ustroju walutowego stosunki między walutą krajową a innymi walutami, a w ramach ustroju pieniężnego – zasady zaopatrzenia gospodarki w pieniądz, kontrolę systemu bankowego, a także podmioty, cele i narzędzia polityki pieniężnej.
Pieniężna polityka procesowa (polityka pieniężna w węższym znaczeniu) to kombinacja celów i środków, której zadaniem jest sterowanie procesem gospodarowania pieniądzem. Pieniężna
polityka procesowa realizuje, w ramach pieniężnej polityki ustrojowej, cele polityki pieniężnej poprzez stosowanie odpowiednich instrumentów i neutralizację impulsów zakłócających gospodarkę pieniężną.
Popyt na pieniądz określany jako pożądane zapotrzebowanie gospodarstw domowych i przedsiębiorstw na pieniądz zaspokajany jest poprzez utrzymywanie części dochodów w formie rezerw pieniężnych.
Wyróżnia się trzy podstawowe motywy utrzymywania pieniądza:
- motyw transakcyjny związany z jednej strony ze skłonnością do utrzymywania zasobów pieniężnych w celu dokonywania planowanych zakupów, a z drugiej strony z brakiem synchronizacji dochodów i wydatków w czasie,
- motyw ostrożnościowy wynikający z zabezpieczenia się przed nieprzewidzianymi sytuacjami, przed wystąpieniem nieplanowanych wydatków, czyli z szacowania ryzyka,
- motyw spekulacyjny związany ze skłonnością do utrzymywania zasobów pieniężnych, co oznacza konieczność wyboru formy lokowania wolnych środków pieniężnych między gotówką a inwestycjami finansowymi, przy czym kryterium tego wyboru jest wysokość stopy procentowej będąca ceną pieniądza.
Podaż pieniądza, czyli ilość pieniądza funkcjonującego w gospodarce, wiąże się z kreacją pieniądza i jego miarami. W polityce pieniężnej występują dwa rodzaje pieniądza. Jeden rodzaj to pieniądz banku centralnego, inaczej pieniądz wielkiej mocy, pieniądz rezerwowy, baza monetarna. Ta kategoria pieniądza jest wynikiem pierwotnej kreacji pieniądza. Pochodnym pieniądza banku centralnego jest pieniądz bankowy, bezgotówkowy, nazywany również pieniądzem depozytowym albo wkładowym, będący wynikiem kreacji wtórnej, która ma miejsce na szczeblu banków komercyjnych
Polityka pieniężna, w powyższym ujęciu, stanowi domenę działalności banku centralnego i jest warunkowana wyznaczonymi celami.
Hierarchia celów polityki pieniężnej obejmuje trzy grupy celów:
- strategiczne mające charakter celów finalnych, kształtujące ogólnoekonomiczną
sytuację kraju jak: wzrost gospodarczy, wzrost zatrudnienia, stabilność stóp procentowych,
- pośrednie, reagujące dokładniej na impulsy wprowadzane poprzez instrumenty
operacyjne, ułatwiające kontrolę realizacji polityki pieniężnej, którymi mogą być poziom i struktura stóp procentowych, wielkość agregatów pieniężnych,
- operacyjne, czyli te, które bank centralny stara się osiągnąć bezpośrednio w swojej bieżącej działalności, posługując się narzędziami polityki pieniężnej, jak np. pożądana wielkość bazy monetarnej, pożądany poziom stopy procentowej
Z punktu widzenia oddziaływania polityki pieniężnej na gospodarkę wyróżnia się:
- politykę ekspansywną, która wspomaga aktywność gospodarczą, a przede wszystkim zwiększa płynność banków poprzez obniżanie stóp procentowych i skup weksli skarbowych w ramach polityki otwartego rynku,
- politykę restrykcyjną ograniczającą podaż pieniądza, a tym samym zmniejszanie płynności banków poprzez podwyższanie stóp procentowych, sprzedaż papierów wartościowych w ramach polityki otwartego rynku,
- politykę neutralną, która pozwala na swobodę działania.
Koncepcja keynesowska:
Cel finalny - wzrost gospodarczy i pełne zatrudnienie w warunkach równowagi gospodarczej,
Cel pośredni - ukształtowanie się na rynku długookresowej stopy procentowej równowagi, którą jest rynkowa stopa procentowa równa krańcowej produktywności kapitału,
Cel operacyjny - oddziaływanie przez bank centralny - przy użyciu narzędzi polityki pieniężnej - na krótkoterminowe stopy procentowe, aby zapewnić pożądany poziom długookresowej stopy procentowej.
Koncepcja monetarystyczna:
Cel finalny - stabilność cen, która w dłuższej perspektywie czasowej powinna prowadzić do wzrostu gospodarczego,
Cel pośredni - kształtowanie wielkości podaży pieniądza wyrażonej w postaci jednego z agregatów monetarnych M1, M2, M3,
Cel operacyjny - bezpośrednie kształtowanie wielkości rezerwowego pieniądza banku centralnego, czyli tzw. bazy monetarnej.
Koncepcja stabilności kursu walutowego:
Cel finalny - utrzymanie stabilności kursu waluty krajowej w stosunku do
głównych walut zagranicznych,
Cel pośredni - kształtowanie się na określonym poziomie salda należności
i zobowiązań netto,
Cel operacyjny - wpływanie na wielkość rezerw dewizowych państwa i kształtowanie kursu walutowego poprzez interwencyjny zakup lub sprzedaż walut obcych na rynku walutowym przez bank centralny.
Koncepcja bezpośredniego celu inflacyjnego: polega na utrzymaniu stabilności cen jako celu finalnego, odstąpienia od określania agregatów monetarnych jako celów pośrednich i podawaniu do publicznej wiadomości wielkości założonego wskaźnika wzrostu cen towarów oraz usług konsumpcyjnych i ewentualnych dopuszczalnych odchyleń od tej wielkości.
Instrumenty polityki pieniężnej można klasyfikować według różnych kryteriów.
Przyjmując jako kryterium sposób oddziaływania banku centralnego, wyróżnia się:
- instrumenty oddziaływania pośredniego, czyli poprzez cenę kapitału pożyczkowego dla banków, do których należą rezerwa obowiązkowa, kredyty refinansowe, operacje otwartego rynku,
- instrumenty sterowania bezpośredniego, czyli administracyjne oddziaływanie na podaż pieniądza, zgodnie z preferencjami banku centralnego, do których należą: limity kredytowe, kontrola stóp procentowych,
- oddziaływanie perswazyjne, czyli przekazywane przez bank centralny wytyczne i sugestie, które nie są wprawdzie obowiązujące, ale potrzeba zachowania dobrych stosunków z bankiem centralnym wymaga stosowania się do jego zaleceń.
Ze względu na zakres stosowania instrumenty polityki pieniężnej dzieli się na:
- instrumenty kontroli ogólnej skierowane do całego sektora bankowego jak np. rezerwa obowiązkowa,
- instrumenty kontroli selektywnej skierowane do określonego segmentu sektora bankowego np. banków spółdzielczych, banków hipotecznych.
Wyróżniamy również instrumenty:
- administracyjne – rezerwa obowiązkowa, operacje otwartego rynku, operacje kredytowo-depozytowe(w tym kredyty refinansowe: lombardowy i redyskontowy)
- administracyjne – pułapy kredytowe, kontrola poziomu stóp proc, oddziaływanie na wielkość emisji papierów wartościowych poprzez limitowanie kredytów na ich zakup,
- perswazyjne – wymagające dużego autorytetu banku centralnego i sporego zaufania do niego, polegające na wysłaniu sygnału o możliwości zmian w polityce monetarnej do uczestników rynków finansowych i niefinansowych, np. w postaci wypowiedzi prezesa banku centralnego.
Wykład 5
Kredyt i pożyczka to najstarsze produkty kredytowe znajdujące się w ofercie produktowej każdego banku, często błędnie utożsamiane. Kredyt określany jest przez zestaw cech, do których należy zaliczyć przydzielenie przez bank określonej kwoty pieniędzy:
- na ściśle oznaczony czas,
- z przeznaczeniem na ustalony cel, czyli sprecyzowany przedmiot kredytowania,
- z określoną wysokością oprocentowania i warunkami jego zmiany,
- z terminem i formą wykorzystania,
- z określonym terminem i sposobem spłaty,
- z zabezpieczeniem pokrywającym kwotę kredytu i odsetki,
- kredytobiorcy posiadającemu zdolność kredytową,
- po określeniu przez bank skali ryzyka kredytowego.
Powyższe cechy stanowią elementy umowy kredytowej i są przedmiotem procedury kredytowe
Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych co do gatunku, a biorący zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości.
Oznacza to, że między kredytem a pożyczką występują istotne różnice wynikające z faktu, że kredyt jest czynnością wyłącznie bankową, normowaną przez przepisy Prawa bankowego, a pożyczka to czynność, którą mogą wykonywać nie tylko banki, regulowaną w kodeksie cywilnym. W przypadku kredytu musi być określony jego cel, zawarta na piśmie umowa kredytowa, ustalona odpłatność i termin zwrotu. W przypadku pożyczki pieniężnej elementy te nie muszą być określone.
Różnorodność oferowanych kredytów oznacza brak jednej klasyfikacji, a tym samym stosowanie różnych kryteriów klasyfikacji.
Wyjściową klasyfikacją kredytów jest ich podział według kryterium podmiotowego, czyli podział na kredyty dla firm, określane najczęściej jako kredyty gospodarcze i kredyty dla osób fizycznych, określane jako kredyty detaliczne.
W obu grupach występuje wiele szczegółowych kryteriów klasyfikacji, w większości wspólnych, takich jak:
przedmiot kredytowania,
okres kredytowania,
sposób zabezpieczenia,
forma udostępniania środków do dyspozycji kredytobiorcy,
częstotliwość spłaty
W przypadku kredytów dla osób fizycznych należy zwrócić uwagę na dwie cechy charakterystyczne tylko dla tego segmentu kredytobiorców, czyli na:
kredyt konsumencki i
pośrednictwo kredytowe.
Wśród kredytów dla osób fizycznych, szczególną grupę stanowi kredyt konsumencki, który jako jedyna kategoria kredytu, regulowany jest odrębną ustawą. Chodzi o ustawę o kredycie konsumenckim, która określa kryteria uznawania kredytu za kredyt konsumencki (m.in. jest to kredyt do wysokości 80 tys. zł.).
Ustawa reguluje zasady i tryb zawierania umów o kredyt konsumencki, zasady ochrony konsumenta, który zawarł umowę o kredyt konsumencki oraz obowiązki przedsiębiorcy, który udzielił kredytu konsumenckiego.
Podstawą ubiegania się o kredyt jest wniosek kredytowy, którego złożenie, poprzedzone zapoznaniem się potencjalnego kredytobiorcy z produktami kredytowymi banku i wstępną rozmową z inspektorem kredytowym, rozpoczyna procedurę kredytowania. Wniosek kredytowy - jego forma, treść, załączniki - nie są prawnie regulowane, pozostają przedmiotem wewnętrznych uregulowań banku. Złożenie wniosku kredytowego rozpoczyna etap gromadzenia informacji, od której zależy prawidłowość oceny merytorycznej. Obok informacji pozyskiwanych od samego klienta, coraz większą wagę bank przywiązuje do informacji pozyskiwanych ze źródeł zewnętrznych.
Zabezpieczenia kredytów
Najczęściej spotykaną klasyfikacją zabezpieczeń jest klasyfikacja według zakresu odpowiedzialności majątkowej, według której zabezpieczenia prawne dzieli na:
- zabezpieczenia osobiste, charakteryzujące się odpowiedzialnością osobistą, czyli całym majątkiem osoby dającej zabezpieczenia, do których zalicza się:
poręczenie według prawa cywilnego, weksel in blanco, poręczenie według
prawa wekslowego, przelew wierzytelności, przejęcie długu kredytowego,
przystąpienie do długu kredytowego, gwarancję bankową, pełnomocnictwo,
ubezpieczenie,
- zabezpieczenia rzeczowe, ograniczające odpowiedzialność osoby dającej zabezpieczenie do poszczególnych składników jej majątku, do których zalicza się: kaucję, blokadę rachunku bankowego, przewłaszczenie na zabezpieczenie,
hipotekę, zastaw ogólny, zastaw rejestrowy, zastaw na prawach
Wykład 6
Rozliczenia pieniężne
Podstawową grupą operacji pośredniczących jest przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych.
Zgodnie z Ustawą Prawo bankowe, rozliczenia pieniężne mogą być przeprowadzane za pośrednictwem banków, jeżeli przynajmniej jedna ze stron rozliczenia (dłużnik lub wierzyciel) posiada rachunek bankowy.
Rozliczenia pieniężne są dokonywane pomiędzy:
- bankami,
- klientem banku a innym bankiem lub bankiem a posiadaczem rachunku w innym banku,
- klientem banku a posiadaczem rachunku w innym banku.
Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych powoduje powstawanie zobowiązań, których wykonanie określa się jako rozrachunki międzybankowe.
Przez rozrachunek międzybankowy rozumie się dokonywane na terenie Polski przemieszczanie środków pieniężnych w złotych lub w euro, pomiędzy rachunkami banków lub pomiędzy rachunkami banków a kontami własnymi NBP bądź innego banku, prowadzącego rachunki banków w celu wykonania zobowiązań wynikających z rozliczeń pieniężnych.
Wyróżnia się system rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym (RTGS), w którym rozrachunek następuje w sposób ciągły w ciągu dnia operacyjnego i system rozrachunku netto (DNS), w którym rozrachunek następuje w określonych momentach na zasadzie kompensaty wzajemnych należności i zobowiązań banków, wynikających z indywidualnych zleceń klientów. Rozliczenia pieniężne przeprowadza się gotówkowo lub bezgotówkowo za pomocą papierowych lub elektronicznych nośników informacji. Są to rozliczenia realizowane w obrocie krajowym i w obrocie zagranicznym.
Rozliczenia gotówkowe i bezgotówkowe
Najczęściej stosowanym podziałem bankowych rozliczeń pieniężnych jest ich podział ustawowy na rozliczenia gotówkowe i bezgotówkowe. Można wyodrębnić dwie podstawowe różnice między tymi formami.
Pierwsza różnica odnosi się do przemieszczania pieniądza w postaci strumieni pieniężnych, co oznacza, że w rozliczeniach gotówkowych następuje fizyczne przemieszczanie się pieniądza, a w rozliczeniach bezgotówkowych sprowadza się ono do zapisów na rachunkach bankowych.
Druga różnica polega na tym, że w obrocie gotówkowym następuje jednoczesne rozliczenie towaru (usługi) i pieniądza, a w obrocie bezgotówkowym rozliczenie następuje albo po otrzymaniu towaru, albo otrzymanie towaru wyprzedza rozliczenie, czyli zapłatę.
Obsługa rozliczeń gotówkowych obejmuje poniższe grupy zagadnień:
- operacje kasowo-skarbcowe banku, czyli wydzielone komórki organizacyjne banku składające się z trzech zespołów: kas, sortowni i skarbca, zajmujące się przyjmowaniem, przechowywaniem i wypłatą gotówki,
- zasady postępowania i techniki przy liczeniu, pakowaniu oraz oznaczaniu opakowań znaków pieniężnych,
- zapobieganie fałszowaniu banknotów i zasady postępowania w przypadku falsyfikatów,
- „pranie pieniędzy" polegające na włączeniu do legalnego obiegu pieniądza krajowego i walut zagranicznych pochodzących z przestępstw,
- skup i sprzedaż walut obcych w kasach walutowych i kantorach
Do najstarszych instrumentów rozliczeń należy czek, czyli – dokument za pomocą którego wystawca czeku rozporządza swoimi środkami pieniężnymi znajdującymi się w banku. W praktyce stosowane są różne rodzaje czeków: kasowy (zwykły), rozrachunkowy, potwierdzony, bankierski, zakreślony, turystyczny.
Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi, którym jest bank, obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi czeku lub osobie wskazanej na czeku.
Czek rozrachunkowy to dyspozycja jego wystawcy udzielona trasatowi do obciążenia jego rachunku kwotą, na którą czek został wystawiony oraz uznania tą kwotą rachunku posiadacza czeku. Na wniosek wystawcy bank może potwierdzić czek rozrachunkowy, rezerwując jednocześnie na rachunku wystawcy odpowiedni fundusz na jego pokrycie.
Polecenie przelewu to udzielona bankowi dyspozycja dłużnika obciążenia jego rachunku określoną kwotą i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela, w sposób przewidziany w umowie rachunku bankowego.
Polecenie zapłaty, stanowi udzieloną bankowi dyspozycję wierzyciela obciążenia określoną kwotą rachunku bankowego dłużnika i uznania tą kwotą rachunku wierzyciela. Przeprowadzanie rozliczeń poleceniem zapłaty jest dopuszczalne po spełnieniu warunków określonych w ustawie Prawo bankowe. Przykładowo, obie strony rozliczenia muszą posiadać rachunki w tych bankach, które podpisały porozumienie w sprawie stosowania polecenia zapłaty, a maksymalna kwota pojedynczego polecenia zapłaty nie może przekroczyć 1 tys. euro, gdy dłużnikiem jest osoba fizyczna niewykonująca działalności gospodarczej lub 50 tys. euro w przypadku pozostałych dłużników.
Wykorzystanie weksla jako instrumentu rozliczeń wynika z jego funkcji obiegowej i funkcji płatniczej. Weksel jako surogat środka płatniczego może być przenoszony przez jego posiadacza na inną osobę, co pozwala na regulację nim zobowiązań wobec kontrahentów lub na jego odstąpienie za gotówkę przed terminem płatności (tzw. redyskonto weksla). Powyższa funkcja obiegowa pozwala więc na regulowanie przyszłych płatności, czyli realizację funkcji płatniczej.
Bankowe inkaso faktur polega na tym, że dostawca wystawia fakturę, którą przekazuje do banku do inkasa przy żądaniu zapłaty. Płatność następuje w oddziale banku odbiorcy po wyrażeniu akceptu, czyli zgody przez odbiorcę.
Systemy rozliczeń międzybankowych
Rozrachunki międzybankowe to rozrachunki realizowane na różnych szczeblach, co oznacza, że mamy do czynienia z różnymi systemami rozliczeń międzybankowych:
- na szczeblu krajowym to systemy Krajowej Izby Rozliczeniowej SA i systemy w ramach NBP,
- w skali Unii Europejskiej to system TARGET2 (był TARGET1),
- w skali międzynarodowej to system SWIFT.
Misją Krajowej Izby Rozliczeniowej SA (KIR SA), która rozpoczęła działalność operacyjną w 1993 r. jest „świadczenie usług rozliczeniowych w sposób wiarygodny, sprawny i bezpieczny”.
KIR SA to jedna z instytucji wspomagających działalność banków w Polsce, której celem było zbudowanie oraz standaryzacja systemu rozliczeń międzybankowych, który objął:
- wymianę zleceń płatniczych,
- ich rejestrację i ustalenie wzajemnych zobowiązań
- przedstawienie NBP wyników rozliczeń banków prowadzących swoją działalność na obszarze kraju.
System rozliczeniowy ujmowany jest jako zbiór procedur, za pomocą których instytucje finansowe prezentują i wymieniają dokumenty związane z przekazywaniem funduszy lub papierów wartościowych do innych instytucji finansowych. Systemy rozliczeniowe prowadzone przez KIR SA obejmują dodatkowo mechanizm służący do obliczania wzajemnych należności i zobowiązań poszczególnych uczestników wraz z mechanizmem gwarancji rozrachunku. Systemami rozliczeniowymi KIR SA są:
- ELIXIR, czyli elektroniczny system rozliczeń międzybankowych, który działa od 1993 r. a od lipca 2004 r. realizuje wszystkie rozliczenia międzybankowe; umożliwia rozliczanie płatności detalicznych denominowanych w złotych, takich jak: polecenie przelewu, płatności z ZUS, podatkowe, polecenie zapłaty, czeki; jest systemem rozrachunku netto,
- EuroELIXIR będący uniwersalnym systemem rozliczeń międzybankowych obsługującym płatności zarówno krajowe, jak i paneuropejskie w euro, który powstał w celu wsparcia działających w Polsce banków w spełnianiu wymogów związanych z budową Jednolitego Obszaru Płatności w Euro (SEPA).
Wykład 7
Idea SEPA
Budowa SEPA to tworzenie jednego wspólnego rynku, na którym obywatele EEA będą mogli dokonywać płatności z jednego rachunku bankowego, wykorzystując jednolity zestaw instrumentów płatniczych, tak łatwo, bezpiecznie i tanio, jak w kraju macierzystym.
Główne założenie: Wyeliminowanie różnic w obsłudze płatności detalicznych na poziomie krajowym i transgranicznym
Założenia SEPA
SEPA = Single Euro Payments Area
Jednolity Obszar Płatności w Euro
inicjatywa: KE pierwotnie jako „odgórna” integracja
zakres: EEA + Szwajcaria
EEA = Europejski Obszar Gospodarczy
EEA = UE + Islandia + Norwegia + Liechtenstein
paneuropejskie instrumenty płatnicze
-polecenie przelewu – SEPA Credit Transfer
-polecenie zapłaty – SEPA Direct Debit
-karty płatnicze
zasada rozdziału pomiędzy standardami a infrastrukturą
Europa potrzebuje ,,każdej karty w każdym terminalu’’ z 10% wzrostem i 44% udziałem transakcji bezgotówkowych w Europie do 2012.
Instytucje płatnicze nie będą stanowiły zagrożenia dla banków do 2011.
Banki europejskie zmierzą się ze spadkiem dochodów pomiędzy 38% a 62% na niektórych rynkach do roku 2012.
Jednak
Gotówka pozostaje preferowanym środkiem płatniczym
Żadne z państw europejskich nie oczekuje osiągnięcia masy krytycznej SEPA przed końcem roku 2010.
Polska - Rola NBP:
Bieżące śledzenie postępu prac nad realizacją projektu SEPA w Polsce, w tym poprzez Radę ds. Systemu Płatniczego.
Współpraca z Eurosystemem.
Promocja obrotu bezgotówkowego i migracji na elektroniczne instrumenty płatnicze SEPA.
Działania na rzecz bezpiecznego i efektywnego obrotu gotówkowego zgodnie z założeniami SECA.
Przygotowanie ewentualnych regulacji prawnych dotyczących stosowania standardów SEPA przez polskie banki lub współpraca w przygotowaniu ich przez inne podmioty.
Uczestnictwo w TARGET2, umożliwiające funkcjonowanie systemu EuroELIXIR.
Współpraca w zakresie budowania AOS (Additional Optional Services).
Podstawowe obowiązki Banków w procesie wdrażania SEPA:
Udostępnienie produktów SEPA- polecenia przelewu, polecenia zapłaty oraz kart płatniczych- zgodnie z przyjętym harmonogramem (EPC i SEPA PL)
Przystąpienie do SCT i SDD Scheme
Migracja płatności (krajowych) w euro na instrumenty SEPA do dnia 31 grudnia 2010:
- osiągnięcie masy krytycznej
- zakończenie migracji kart płatniczych na standard EMV
- przystosowanie infrastruktury terminali POS i bankomatów do EMV
Przygotowanie techniczne i organizacyjne do wprowadzenia nowych zasad dotyczących powtórnego wprowadzania banknotów i monet euro do obiegu.
Wydawcy kart SEPA:
Oferowanie klientom kart płatniczych zgodnych z SEPA od 1 stycznia 2008.
Zakończenie migracji na EMV do końca 2010 r.
Działanie zmierzające do tego, aby do końca 2010 roku wszystkie karty ogólnego przeznaczenia były zgodne z SEPA
Zaznajamianie posiadaczy z korzyściami, jakie przynoszą karty zgodne z SEPA
Wdrażanie standardów technicznych (włączając interfejsy cardholder to terminal, card to terminal (EMV), acquirer to issuer).
Użytkownicy końcowi i zainteresowane podmioty
Stowarzyszenia i organizacje zrzeszające i reprezentujące interesy użytkowników końcowych usług płatniczych
Promowanie założeń i wizji SEPA, oraz korzyści, które płyną z przyjęcia nowych standardów i zasad biznesowych i technicznych wśród swoich członków
Promowanie obrotu bezgotówkowego
Działanie na rzecz bezpiecznego obrotu gotówkowego
Wykład 8
Społeczeństwo bezgotówkowe
Niebezpieczeństwa:
Fałszywe e-maile "z banku" z prośbą o podanie haseł,
wirusy przekierowujące użytkownika na fałszywe strony WWW,
programy "szpiegujące" klawiaturę i wychwytujące cyfry, które wpisujemy przy logowaniu
Najpopularniejsze zabezpieczenia - od najmniej bezpiecznych do najlepszych.
Login - podstawowy identyfikator klienta łączącego się zdalnie z bankiem.
Hasło stałe - łącząc się z bankiem, podajemy je w całości, narażając się na jego "podpatrzenie" przez hakera.
Hasło maskowane - podajemy tylko niektóre cyfry z hasła. Haker ma utrudnione zadanie, bo za jednym razem nie pozna całego hasła.
Hasło jednorazowe z listy - bank przesyła na adres domowy klienta zalakowaną kartę kodów. Podajemy, je definiując lub wykonując przelewy. Dla utrudnienia życia podglądaczom hasła mogą być zakryte (zdrapki) lub bank może prosić o ich podanie losowo, a nie po kolei.
Hasło SMS - na zarejestrowany w banku numer telefonu bank wysyła jednorazowe hasło, którym zatwierdzamy transakcję. Bardziej zaawansowana i bezpieczniejsza forma haseł jednorazowych.
Klucz prywatny - specjalny plik komputerowy zainstalowany na serwerze banku lub (tak jest bezpieczniej) w komputerze użytkownika. Przed wykonaniem przelewu trzeba wskazać jego położenie.
Token - miniaturowy generator kodów. Aby go uruchomić potrzebujemy specjalnego hasła, potem na wyświetlaczu pokazuje się ciąg cyfr, które trzeba wpisać przed wykonaniem przelewu. Hasło zmienia się co 30 sekund. Haker, nawet gdyby je przechwycił, nie zdąży zrobić z niego użytku.
Najlepsze zabezpieczenia kont w sieci mają Nordea, ING Bank Śląski oraz BPH. Bardzo bezpieczni mogą się też czuć klienci Lukasa, BZWBK, a także działającego tylko w sieci Volkswagen Banku. Na drugiej szali jest grecki Polbank, który stosuje zdecydowanie najsłabsze zabezpieczenia.
Pieniądz elektroniczny (PE):
- elektroniczny instrument płatniczy
- elektroniczny surogat gotówki
- zapisywany na elektronicznych nośnikach informacji (karta z mikroprocesorem, dysk twardy komputera)
- instrument przedpłacony
- służy do dokonywania mikropłatności
Instrument pieniądza elektronicznego:
Rodzaj karty Karta z mikroprocesorem - Jednofunkcyjna - Wielofunkcyjna
Limit Możliwość doładowania karty do równowartości 150 euro
Dystrybucja Za pośrednictwem instytucji finansowych i nie finansowych, administracja, samorządy lokalne
Funkcjonalność Użycie tylko w terminalach z aplikacją Zapłata za towary i usługi w kioskach, małych sklepach, automatach samoinkasujących, systemach parkowania, transporcie miejskim
PE w prawie Wspólnot Europejskich
Definicja pieniądza elektronicznego zawarta w dyrektywie 2000/46/EC brzmi następująco: „pieniądz elektroniczny oznacza wartość pieniężną, stanowiącą prawo do roszczenia wobec emitenta, która jest:
a) przechowywana na urządzeniu elektronicznym;
b) wyemitowana w zamian za środki pieniężne o wartości nie mniejszej niż wartość wyemitowana;
c) środkiem płatniczym akceptowanym przez podmioty inne niż instytucja emitująca”.
Pieniądz elektroniczny (Prawo Bank) - wartość pieniężna stanowiąca elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:
a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji,
b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość,
c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji,
d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne.
Pieniądz elektroniczny - nowy produkt oferowany przez wydawców:
- innowacyjny produkt wpływający pozytywnie na wizerunek np. banku i zwiększający lojalność klientów;
- możliwość pozyskania nowych klientów indywidualnych i korporacyjnych;
- możliwość wykreowania na bazie PE własnego produktu (produkty lojalnościowe, karty turystyczne, karty miejskie, karty regionalne);
- obniżenie ogólnego poziomu rezerw obowiązkowych z tytułu środków zgromadzonych w PE;
- połączenie elektronicznej portmonetki z kartą płatniczą daje możliwość szybszego zwrotu inwestycji w migrację na standard EMV.
Scentralizowany system pieniądza elektronicznego:
- jednolity system w całym kraju;
- ogólnokrajowa sieć akceptacji;
- jedna centralna instytucja wydająca;
- dystrybutorzy bankowi i niebankowi;
- konkurencja nie na poziomie systemów lecz na poziomie dystrybutorów (konkurencja produktowa).