WYCHOWAWCA I WYCHOWANEK JAKO GŁÓWNI AKTORZY SCENY WYCHOWANIA I RELACJE MIĘDZY NIMI. UKRYTE PROGRAMY DZIAŁANIA.STRATEGIE „przetrwania”.

Metafora teatralna-zakłada występowanie w życiu szkoły tych elementów, które są specyficzne dla pracy teatru.

Tekst sztuki-to to,co ma być w ogóle w szkole (klasie) na użytek dzieci odegrane. W ramach tekstu sztuki nauczyciel ma „coś” do przedstawienia uczniom.

Aktorzy-to nauczyciele i uczniowie

Miejsce akcji-to klasa(czasem cała szkoła)z bardzo ważnym podziałem na „scenę” i „kulisy”.

Metafora teatralna ma dwie istotne wady czy ograniczenia,które powodują,że trudno ją traktować dosłownie. Pierwsze ograniczenie-nauczyciel nie gra jakiejś innej postaci,ale odgrywa pewną wersję samego siebie.Nie może uciec od własnej tożsamości. Drugie ograniczenie-wynika z pierwszego.Uczniowie-trudno powiedzieć,że oni są widownią trudno uznać,że są aktorami,raz grają role wymyślone przez siebie,kiedy indziej zaś te,których wymaga szkoła.Ktoś, kto ma władzę,zdecyduje,która z ról może być odegrana.I tu kończy się metafora teatralna,a zaczyna zupełnie inna,czerpiąca pojęcia z walki(strategia)czy handlu(negocjacje).

„Sceną”-z punktu widzenia szkoły jest oczywiście klasa.Nauczyciel musi tam poprawnie odegrać to,co ma zadane(lub sam sobie zadał),musi narzucić innym osobom występującym w scenie swoją definicję sytuacji,musi doprowadzić do tego,żeby przy tym wszystkiego nie „przepaść”, nie zapomnieć roli,a jednocześnie umieć modyfikować własne zachowanie w zależności od okoliczności,potem zaś zejść ze sceny z poczuciem wygranej,a nie poczuciem klęski połączonej z nadwątleniem własnej wartości.W znacznym stopniu dotyczy się to uczniów.W scenie trzeba poprawnie odegrać to,co od każdego z uczestników jest oczekiwane przez formalnie przyjęty „przepis roli”-nauczyciela lub ucznia.

Scena –jej charakterystyczne cechy

a)Różnice:

-w zależności od tego w jakim budynku się znajdują

-jak są wyposażone

-czy są wyposażone dla dzieci młodszych czy starszych

b)Podobieństwa:

-miejsce dla uczniów

-specjalne wyeksponowane miejsce dla nauczyciela,tablica

Funkcje sprzętu w klasie:

-kosz na śmieci

-temperówki do ogólnego użytku

-ogłoszenia

-dekoracje

Zapach w klasie(zwykle zapach pasty do podłogi zmieszany z zapachem oddechu i potu dzieci,a wszystko połączone z lekkim unoszącym się w powietrzu zapachem pyłu kredowego)

Pierwszy zestaw informacji o danym pomieszczeniu(ciepło,zapach,światło itp.)

Drugi zestaw dotycz granic symbolicznych takich jak prywatność,osobista przestrzeń,terytorialność.

„Kulisy”-dla uczniów kulisami bywa boisko,toaletach,co dla której panuje niepisana,ale przestrzegana przez obie strony umowa,że jest zarazem palarnią,sale czy korytarze do użytku w czasie przerwy.Tu aktor po zejściu ze sceny może odpocząć,zrelaksować się,na chwilę zapomnieć,co jest uroczyście odgrywane na lekcji w czasie lekcji.Tu można robić to co na scenie nie jest możliwe,np.biegać,krzyczeć,bić się,czasem wymyślać na nauczycieli. Kulisy nauczycielom też są potrzebne i do nich zaliczymy pokój nauczycielski.Nauczyciel w tym miejscu może odpocząć od sceny,plotkując,śmiejąc się,narzekać.

Uważa się powszechnie,że dla wszystkich partnerów interakcji w szkole,a więc i dla nauczycieli i dla uczniów kulisy są niezbędne by utrzymać się w dobrym zdrowiu psychicznym.¹

Typy relacji między podmiotami

1.Relacja altruistyczna-gdy człowiek spostrzega i traktuje innego człowieka jako autonomiczną wartość i działa na rzecz tego człowieka lub w swoich działaniach liczy się z jego potrzebami;może to być relacja jednokierunkowa (X traktuje Y jako wartość,ale nie odwrotnie) lub dwukierunkowa (X i Y traktują siebie jako wartości autonomiczne).

2.Relacja instrumentalna-gdy człowiek spostrzega drugiego człowieka jako użyteczny instrument realizacji własnych interesów; wynika to z przekonania, że wartością autonomiczną jest przede wszystkim podmiot, że ważne są tylko lub przede wszystkim jego własne stany i potrzeby, a zdaniem innych jest te potrzeby zaspokajać lub liczyć się z nimi; może to być to relacje jednokierunkowa lub dwu kierunkowa.

3.Relacja kooperacyjna-gdy człowiek spostrzega i traktuje innego człowieka jako wartość autonomiczną w takim samym stopniu, jakim jako wartość spostrzega siebie oraz siebie i drugiego człowieka spostrzega jako partnera w realizacji wspólnego dobra jako wartości najistotniejszych; jest to relacja dwukierunkowa, symetryczna.²

Ukryty program

Twórcą tego określenia jest Philip Jackson , który rozumiał pod tym pojęciem to, co szkoła czyni (wpaja, uczy, daje) młodym ludziom do niej uczęszczającym, mimo, że to "coś" wcale nie zostało zaplanowane. Ukryty program oznacza pozadydaktyczne, lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie są zawarte w żadnym zestawie celów i uzasadnieniu działań oświatowych.

Ukryty program-to,to czego uczy przebywanie w szkole,a nie nauczyciel.

Program ukryty za podręcznikami.
Cały szereg elementów ukrytego programu da się odnaleźć w tekstach podręczników i lektur dla dzieci. Podręczniki stwarzają wiele okazji do rozważań na temat tego, co jest dobre a co złe. Moralność jest transmitowana w szkole przez zwroty, aforyzmy, przysłowia. Także liczne wydarzenia historyczne są pretekstem do pouczania moralnego młodego człowieka.
Zdaniem Sary Delamont w najróżnorodniejszych tekstach do nauki czytania znajdują się setki przykładów stereotypowego dzielenia ludzi ze względu na płeć. Prawdopodobnie w większości wprowadzone tam one zostały bez zastanowienia, w poczuciu, że czyni się coś zupełnie normalnego. Przy okazji zwyczajnego prowadzenia lekcji bardzo często wprowadza się podział klasy na chłopców i dziewczęta. Dzieciom ciągle się przypomina, że są chłopcami i dziewczynkami, że ich zachowanie jest właściwe dla chłopców albo dziewcząt. Jako karę za zachowanie nie dość męskie lub nie dość dziewczęce przypisuje się dziecko do odmiennej grupy płciowej.
"Wartości szkolne są zbyt pasywne i feministyczne, i jako takie nie mogą być zdrowe dla dorastających chłopców, tak więc chłopcy zaczynają się buntować i mieć kłopoty z nauką".

Program ukryty za codziennością
Ukryty program w znacznej swej części jest rezultatem tego, że nauczanie i wychowanie odbywa się w miejscu zwanym szkołą - miejscu o określonej strukturze, układzie pomieszczeń, miejscu, w którym dominuje tłok i hałas.

Dzieci spędzają w szkole bardzo dużo czasu:

Poza spaniem nie ma takiej innej aktywności życiowej, która zabierałaby mu więcej czasu niż szkoła. Od szóstego roku życia poczynając dziecko jest częściej w kontakcie z nauczycielem niż ojcem (lub matką).

Dzieci znajdują się w szkole niezależnie od ich chęci

Uczniowie mają coś wspólnego z więźniami i pacjentami szpitali psychiatrycznych. Uczeń, tak jak zamknięty dorosły musi wytworzyć strategie postępowania, by dać sobie radę z konfliktem, który często powstaje między jego naturalnymi życzeniami i zainteresowaniami a wymaganiami instytucji. Tysiące godzin spędzonych w wysoce wystylizowanym otoczeniu klasy szkolnej nie są rzeczą wyboru, mimo, iż niektóre dzieci wolą szkołę od zabawy.

Wszystkie szkoły i klasy są do siebie bardzo podobne

Każda szkoła i każda klasa charakteryzują się rytuałem i stałym następstwem działań. Wszystko to przebiega w świecie, którym rządzą reguły znane i uczniom i nauczycielom. W każdej szkole i klasie bez względu na różnice uczeń musi dać sobie radę z trzema właściwościami klasy. Są to: tłok, ocenianie i władza.

Tłok, ocenianie i władza tworzą ramy, w obrębie których najwyraźniej oddziaływa ukryty program.

Tłok

Umiejętność życia w klasie, to umiejętność życia w tłoku. Umiejętność przeżycia w tłoku, to umiejętność czekania. Dać sobie z tym radę, to znaczy nabyć umiejętność akceptowania zwłoki.
W szkole czeka się indywidualnie, i z grupą, stojąc i siedząc. To czekanie jest podporządkowane regułom, ale nie zawsze jest to reguła prostej kolejności. Czekanie jest związane z koniecznością jakiegoś "wypełnienia" czy "zabijania czasu".

Cierpliwość jest niezbędna do przeżycia w szkole. Uczniowie muszą cierpliwie czekać na swoją kolej, ale gdy moment nadejdzie, muszą ciągle być zdolni do gorliwego uczestnictwa. Tak więc właściwość osobowościowa zwykle opisana jako cierpliwość oznacza czasem niebezpieczną równowagę pomiędzy dwiema sprzecznymi tendencjami - impulsywnym działaniem a apatycznym wycofywanie się.

Ocenianie

Ocenianie zdarza się nie tylko w szkole. Codziennie dziecko oceniane jest w domu przez rodziców i w miejscu zabaw przez kolegów i koleżanki.
Trzy podstawy oceniania wszechobecne w szkole:

• osiągnięcia szkolne

• stopień przystosowania się do oczekiwań instytucjonalnych

• posiadanie swoistych cech charakteru.

Uczeń dość szybko orientuje się, że zwykle wszystkie trzy podstawy oceniania są połączone w jedno. Większość uczniów szybko uczy się, że nagrody otrzymują ci, którzy prowadzą "dobre życie", tzn. robią to, czego chce nauczyciel.

Władza

Sprawowanie w szkole władzy ma szeroki zasięg - związane jest z wolnością, przywilejami i odpowiedzialnością. Uczeń rozpoczynając naukę w szkole musi zorientować się, czym różni się sprawowanie władzy przez nauczyciela od sprawowania władzy przez rodziców w domu. Oto te różnice:

• dominujący układ relacji w klasie jest pozapersonalny. W klasie uczniowie muszą nauczyć się przyjmować polecenia od osób, które ich za dobrze nie znają, i których sami uczniowie dokładnie nie znają,

• rodzica dziecka w wieku przedszkolnym kładą nacisk na to, czego dziecku nie wolno - władza nauczycielska odnosi się do tego, co dziecko powinno robić,

• najważniejszym elementem władzy nauczycielskiej jest władza nad uwagą ucznia,

• uczeń musi zaakceptować fakt, że plan działań przewidziany dla niego przez nauczyciela ma pierwszeństwo nad jego własnymi planami.

Większość uczniów daje sobie radę z ukrytym programem całkiem nieźle; nie przyjmuje wszystkiego, ale też nie odrzuca wszystkiego. Czasem podporządkowuje się, czasem udaje posłuszeństwo, czasem się przeciwstawia. Słowem uczy się tego, co można by nazwać "rozgrywaniem szkoły"

Strategie

Strategie- są to ogólnie rozumiane sposoby osiągania celu.

a)Uważa się, że zarówno nauczyciel, jak i uczniowie posługują się zestawem strategii bardzo zróżnicowanym, a ich decyzje dotyczące doboru strategii zależą od wielu czynników.

b)Zdawałoby się, że strategie powinno się traktować jako podrzędne wobec negocjacji. Zwroty: „strategie nauczycieli” i „strategii uczniów” są rozumiane bardzo szeroko, niejednozncznie, czasem w związku z negocjacjami czasem bez związku.

c)Woods uważa, że nauczyciele przystosowują się do sytuacji i zadań, jakie przed nimi stosują, przez stworzenie strategii przetrwania. Przetrwanie wymaga panowania czy kontroli. Woods wymienia osiem różnych strategii przetrwania dotyczących nauczyciela.

1.Socjalizacja-zabieg zmierzający do tego, aby uczniowie zaakceptowali wzorce popularne przez szkołę. Socjalizacji służą tzw. „techniki uśmiercania” do których Woods zalicza:

-wzorce tzw. grzecznego zachowania regulujące sposób zwracania się do nauczyciela, reagowanie na to co mówią

-podkreślenie roli zespołu, a nie jednostki, a więc częste mówienie „my-klasa”, „my-szkoła”

-łamanie woli

-nagradzanie za grzeczność

-nacisk na właściwy wygląd(mundurek, sposób ostrzyżenia włosów, wszystko co może osłabić poczucie indywidualności)

-posłuszeństwo dotyczące zachowań w szkole, normy dotyczące tego jak siedzieć w ławce, jak podnosić ręce, jak zachowywać się na przerwie itp.

Woods sądzi, że słowo „przystosowanie” lepiej pasuje do szkolnej rzeczywistości. Jednocześnie uważa on, że wszystkie zabiegi podejmowane w celu socjalizacji młodego człowieka są jakby wstępną „bazową” strategią. Realizuje ja cała szkoła jako instytucja, tym samym wszyscy nauczyciele dopiero na tym tle rozwijają się bardziej zróżnicowane strategie indywidualne.

2. Dominacja-nauczyciele są więksi, silniejsi i mądrzejsi niż uczniowie. Bardzo często stosuje się groźby wypowiadane nieraz bardzo ostrym i nieprzyjemnym głosem. Wściekłość może być czasem udawana jako element „scenicznego zachowania” nauczyciela. Jedną z technik tej strategii może być :

- wyeksponowanie ucznia ze złośliwym komentarzem, by specjalnie doprowadzić do zmieszania np.”Proszę, zobaczcie, tak wygląda ktoś, kto……”. Nauczyciel zachowuje się w ten sposób by podkreślić swą władzę czasem takie zawstydzenie będzie oddziaływać wychowawczo, zwiększy motywacje do pracy w uczniu, lub po prostu wyraża chęć odwetu na uczniu.

3.Negocjacje-u podstaw tej strategii leży idea wymiany:

-używa się tu apeli i próśb, ale też obietnic, pochlebstw, przekupstw i gróźb (zdanie „Jak skończycie, możecie wyjść, ale nie wcześniej” i to jest przykład wprowadzenie do takiej sytuacji, komentarz w zamian za dobre sprawdzenie i wykonanie pracy nauczyciel oferuje zwykle przerwanie kontaktu( „wcześniej pójdziecie do domu”),chwilowe przymknięcie oka i przetrwanie monotonii szkolnej

-przy apelowaniu do uczniów nauczyciel może powoływać się na:

a) rodziców np.”Twój ojciec chciałby żebyś”

b) na pewne abstrakcje( „uczciwa gra”, „rycerskość”)na grupy(„zrobisz to, wtedy wszyscy przez ciebie ucierpią”)

c) wspólne więzy między nauczycielem a klasą („Staram się was chronić przed, a wy….”)

Często negocjacje mają charakter przetargu-czyli nauczyciel na własną rękę osłabiają jakąś regułę starając się uzyskać ,to co w danej sytuacji jest możliwe.

4.Fraternizacja-ta strategia zakłada iż nauczyciele myślą,że nie będą mieli kłopotów wychowawczych:

- wkłada się starania by stać się przyjacielem dzieci i bardziej być jednym z nich niż nauczycielem

-młody nauczyciel usiłuje się fraternizować się przez wygląd(typu ubieranie się, zachowanie, mowę i zainteresowania)

-natomiast starsi nauczyciele stosują inną formę fraternizacji lekko zaznaczając swój dystans do wymagań dyrekcji czy do tego co robią inni nauczyciele

-pewien rodzaj dowcipkowania też zaliczamy do fraternizacji

-częste odwoływanie się do wspólnych doświadczeń przy omawianiu spraw lekcyjnych, czyli nawiązywanie do tego co zwykle przywykło się oglądać w tv, lub jakieś wydarzenia sportowe.

Do tej kwestii można zaliczyć pewną formę rozmawiania z uczniami u nas powiedziałoby się że ”na luzie” z którym jest brak obaw przed mówieniem do wychowanków o własnych doznaniach, przemyśleniach itp.

-pobłażanie w sytuacjach, które inni traktują surowo(podobną rolę może odgrywać też popieranie zwycięzców)

5.Nieobecność i wycofywanie się -czyli usuwanie się z pola konfliktów (gdy się jest nauczycielem)trudno całkowicie zniknąć. Występuje cząstkowe wycofywanie się takim jak

-„kradzież” paru minut przez rozpoczęcie lekcji konicznie później lub wcześniej

-możemy też zaliczyć postawę typu „Jestem nauczycielem od godziny X do godziny Y,a reszta mnie nie obchodzi” (Woods zwrócił uwagę by dzieci pracowały i decydowały same w grupie lub indywidualnie)

6.Rytuał i rutyna

Rytuał-ma zwiększyć posłuch wobec ideii porządku np.:

ceremonie rozpoczynania dni poprzez modlitwę, hymn i coś w rodzaju kazania wygłaszanego przez dyrektora.

Rutyna-do niej zaliczamy przebieg :

-następujących po sobie lekcji, rozkład godzin , sprawdzanie listy obecności, semestry i lekcji itp.

-takim połączeniem rutyny jest „zabijaniem czasu”, jest zazwyczaj dyktowanie uczniom notatek. („Jest to zabieg niezwykle pożyteczny z punku widzenia strategii przetrwania bo pozwala uczniom wierzyć, że zmniejsza ich własną pracę, w ten sposób uzyskuje się ich współdziałanie, kooperację i spokojną, pilna pracę przez dłuższy czas”.)

7. Terapia zajęciowa- Idea tej terapii polega na tym aby robić coś, ciągle bez względu na to czy to ma sens np.

-uczniowie sami znają takie czynności jak np.: czytanie pod ławką, mazanie po papierze. Lecz te zajęcia są jakby „anty” oficjalnym przepisom

-z kolei nauczyciel musi coś wymyśleć aby uczniowie byli jakoś zajęci, zgodnie z tym co szkoła wymaga :

a) funkcją terapii zajęciowej spełnia często: rysowanie map, czy obrazków, różne gry, eksperymenty, roboty ręczne

b)można zapełnić czas oczekując od nich takiej pracy jak: czyszczenie, sprzątanie, katalogowanie książek

8. Moralizowanie-jest strategią dodaną do innych strategii. Jest zdaniem Woodsa „retrospektywne” tzn. najlepiej nadaje się do uzasadnienia poprzednich czynów nauczyciela. Moralizowanie służy dobrze do usprawiedliwienia większości strategii przetrwania, które omówiłam wcześniej:

a) „Terapia zajęciowa” może być nazwana wychowanie przez pracę

b)fraternizacja-traktowaniem dzieci jak ludzi dorosłych

c) Dominacja i socjalizacja mogą być określane jako zabieg podejmowany dla dobra dziecka, którego „dziki” Charakter musi być urobiony zgodnie ze „słusznymi wymogami cywilizacyjnego społeczeństwa”

Moralizowanie wobec klasy podejmuje się głównie w celu zwiększenia, zaangażowania członków grupy i wzmocnienia spójności.

Strategie uczniów

1.Strategia dobrego wojaka Szwejka (według Holta)-jest to strategia ludzi, nad którymi ciąży władza i nie mogą dać sobie z nią rady ani jej obalić. Postawy dzieci w tej sytuacji:

-„wycofanie się” by uniknąć trudnych sytuacji

-w sytuacji presji niektóre dzieci, gdy chcą się przeciwstawić, a nie potrafią powiedzieć „nie” całkiem świadomie decydują się udawać głupie

-„szwejkizm” jest rezultatem połączenia znudzenia z chęcią oporu

- w tej sytuacji by dać sobie radę ze znacznie silniejszą władzą Ph.Jackson wyróżnił :

a) strategia poszukiwanie specjalnych względów, która mówi aby przybliżyć się jak najbardziej do źródeł władzy i zachować się, by spowodować przychylne ustosunkowanie się władzy. Strategia ta zakłada:

-płaszczenie się

-fałszywe komplementy i inne formy społecznej nieuczciwości

b) strategia starać się nie podpaść ,jest odwrotnością poprzedniej. Pojawia się wtedy, gdy:

-uczeń pokazuje nauczycielowi taką twarz, słowa, gesty, czyny jakie on lubi

-stara się wzbudzić dobre wrażenie(nie wystarczy by on był bierny lecz potrzebna jest jego praca)

-ukrywa słowa, gesty, czyny które on nie lubi

c) strategia „wycofanie”, polegają na umiejętności życia w szkole:

-cierpliwość lub rezygnacja(w zależności od sytuacji)

-bycie biernym i przystosowanie do reguł, regulaminów, rutyny

-akceptowanie planów zwierzchników, nawet gdy się nie rozumie sensu

-umiejętność nauczenie się reagować przez wzruszenie ramionami i powiedzieć „tak toczy się świat³

Strategie

wyspecjalizowane strategie udzielania odpowiedzi na pytania nauczycieli, polegające na tym, że pytamy nie interesuje się treścią pytania, ale sposobem znalezienia „czegoś”,co pozwoliłoby w miarę szybko zorientować się, jakiej odpowiedzi nauczyciel oczekuje; wyróżnia się tu :

-zgadywanie, które może być ułatwione w sytuacji, gdy możliwe jest obserwowanie twarzy i zachowania nauczyciela

-unikanie odpowiedzi, które przejawie się poprzez sprawianie przez ucznia wrażenia, że potrafi udzielić odpowiedzi na pytanie;

-odpowiadanie cicho i niewyraźnie, wynikające z założenia, że nauczyciel zawsze nastawiony jest na otrzymywanie dobrej odpowiedzi interpretuje z korzyścią dla odpowiadającego ucznia

Strategia adaptacji do sytuacji szkolnej, odbywają się głównie poprzez negocjacje⁴

Typy nauczycieli	Strategie przetrwania uczniów
Nauczyciel-Tyran	Dwie postawy uczniów „Skruszony” lub „Zaangażowany” np.nie spóźnia się na lekcje, przygotowuje się do zajęć(„liźnij kilka tematów”), ubiera się według jego życzeń,np.przychodzi w takim ubraniu w dni w których nie ma go w szkole
Nauczyciel-Luzak	a) „Na hobby” -uczeń robi wywiad by dowiedzieć się czym interesuje się jego nauczyciel(gdy interesujesz się tym samym, już jesteś do przodu) -jeśli nie, stara się dowiedzieć jak najwięcej na ten temat(gdy znajdzie się wspólny język,na pewno spojrzy na ciebie życzliwiej) b) „Idź na całość” -śmiało zgłasza się do odpowiedzi(jeśli nauczyciel idzie na rękę uzna,że ze zdenerwowania zapomniałeś to co umiesz,postara się pomóc)
Nauczyciel-Nieudacznik	a)„Na litość” -szczególnie w sytuacjach wyrywania się do odpowiedzi,przysięganie żez nerwów się zapomniało „wszystko wyleciało mi z głowy”(w zamian proponuje zrobienie referatu) b)„Na dociekliwość” -zadaje jak najwięcej pytań w czasie lekcji(świadczy o tym, że jest się zainteresowanym,uważnym,liczy się na pomoc nauczyciela)
Nauczyciel-Swojak	Podarunki dla nauczycieli,którymi można „ułaskawić każdego belfra”

⁵

Wybrany przykład strategii

Strategie, które mają uchronić od otrzymania miana „pracuś”:

-naśladowanie większości-pracować mniej więcej tyle, by nie odstawać nadmiernie od ogólnie przyjętego sposobu zachowania się uczniów

-kontrolowanie informacji-gdy pragnie się ukryć swą pracowitość

-okazjonalny gest „wychylenia się”- z reguły większość uczniów podporządkowuje się, ale od czasu do czasu stara się wychylić by inni rozpoznali, że uczeń jest swój

-wyszukanie kozła ofiarnego-gdy się nie chce być określonym jako „pracuś”, można znaleźć kogoś, kogo nazwie się w ten sposób i skupi się na nim uwagę uczniów.⁶

---

1. A.Janowski,Uczeń w teatrze życia szkolnego,Warszawa 1995,s.:37-49↩

2. E.Kubiak-Szymborska,D.Zając,Wokół podstawowych zagadnień teorii wychowania,Bydgoszcz 2002,s.:144↩

3. A.Janowski,Uczeń w teatrze życia szkolnego,Warszawa 1995,s.:50-63,71,82,113,116,131-146,146-147↩

4. E.Kubiak-Szymborska,Wokół podstawowych zagadnień teorii wychowania,Bydgoszcz 2002,s.:150↩

5. E.Kubiak-Szymborska,D.Zając,Wychowanie,W kręgu pytań,Bydgoszcz 2013,s.:159↩

6. A.Janowski,Uczeń w teatrze życia szkolnego,Warszawa 1995,s.:162↩