TEORIA LITERATURY
Teoria – (zgreki: teoria – patrzeć na coś, teo - spektakl) próba zdefiniowania obszaru, przedmiotu badąń, przedmiotu, w którym zachodzi praktyka.
Dzieło literackie
Lata 60 XX wieku – przejście od strukturalizmu do poststrukturalizmu (1968)
W filozofii europejskiej były dwea modele odczytywania tekstów: STRUKTURALIZM i PSYCHOANALIZA.
Strukturalizm mówi o bardzo spójnymn systemie twierdzeń i definicji, które dotyczą literatury rozumianej jako coś, co może być bardzo precyzyjnie rozumiane i wyjaśnione. Wg strukturalizmu tekst ma charakter znakowy, jest spójny wewnętrznie (struktura) i może być opisany w sposób obiektywny, wyjaśniony tak jak zjawiska przyrodnicze. W strkturalizmie przejmowano terminologię z badań przyrodniczych, bo uważano, że tekst jest obiektywny.
Teksty ANALIZOWANO
Poststrukturalizm – teoria, która poddaje wszystko w wątpliwość. Mówiono, że jest to teoria skierowana przeciw literaturze (śmierć autora, śmierć tekstu). Poststrukturalizm to nurt antyteoretyczny, teoria literatury kojarzona była z terrorem. Literatura nie mogła być poddawana rygorom teoretycznym, schematycznym, które ograniczały interpretację. Postrukturalizm to zwrot w kierunku wolnej interpretacji. W poststrukturalizmie ważne miejsce zajmuje odbiorca tekstu, który jest jego interpretatorem, Wyodrębniano twórcę jako podmiot (zwracano uwagę np. Na jego biografię). Teksty INTERPRETOWANO. Postrukturalizm stał na stanowisko, że STRUKTURALIZM ODBIERA CZYTELNIKOWI PRZYJEMNOŚĆ LEKTURY!
Postmodernizm – kategorie:
Intertekstualność, brak zasad i reguł pisania – brak kategorii porządkującej (płynna tożsamość), kolaż, pastisz, cytat – dzieło literackie zawsze powstaje w obrębie innych tekstów (intersemiotyczność – dzieło literackie jest tworzone w obrębie innych dzieł o innych systemach znakowych).
Fragmentaryzm – teoria poznania. Cechy charakterystyczne: nieciągłość, eklektyczność. Fragmentaryzm jest odpowiedzią na to, że nie możemy poznać wszystkiego, co nas otacza.
Heterogeniczność
Autotematyzm – zawarcie w dziele literackim refleksji na temat procesie tworzenia. Pisanie o pisasniu.
Autobiografizm
Wpisanie w dzieło literackie refleksji teoretycznej (powieść jest jednocześnie teorią powieści.
Postmodernizm pojawia się w latach 60 XX wieku.
WYKŁAD II
1917 – narodziny teorii literatury, powstanie formizmu rosyjskiego – zajęcie się literaturą jako formą, w aspekcie języka, formy i struktury. Od tamtej pory zaczyna rozwijać się wersyfikacja, refleksja nad formami narracji. Jednym z badaczy-formistów był np. Bachtin.
Wzorcem tekstów teoretycznoliterackich były teksty Bachtin
Posstrukturalizm (por. Wykład I)
Celem wszelkiej aktywności humanistycznej jest zrozumienie w przeciwieństwie do nauk przyrodniczych, których celem jest wyjaśniania (hermeneutyka) PRZEŁOM!!!
Refleksje nad językiem potocznym i poetyckim Jacobssona. Jaka jest różnica między językiem literackim a potocznym
Tekst jest odłączony od podmiotu (w przypadku bajki). System reguł literackich charakterytycznych dla danego gatunku – teatremy, mitemy,
Autonomiczny model teorii literatury – literatura jako twór wyłączony spod wpływu etyki, psychologii, sytuacji historycznej,
Nowa refleksja nad literautrą rozpoczęta w latach 60 XX wieku rozpoczęta zwrotem poststrukturalistycznym, wraz z którą rozpoczyna się ponowoczesna teoria w humanistyce. Przełom poststrukturalistyczny wynika z krytyki strukturalizmu. W połowie lat 60 ogłoszono koniec "twardej teorii" (rozpatrywanie dzieła literackiego jako tworu autonomicznego, postrzeganego jako wyłącznie twór językowy). Pod koniec lat 60. teoria staje się przedmiotem refleksji.
Ronald Barches – przedstawiciel poststrukturalizmu (wcześniej strukturalista). Zmienił poglądy w 3 lata. "Przyjemność tekstu" (poststrukturalizm). Elementem teorii poststrukturalistycznej było wprowadzenie do refleksji cielesnego, fizycznego odbiorcy.
Strukturalizm – teksts jako twór należący do grupy (opowiadania), starano zbadać się pojedyncze teksty.
Poststrukturalizm – refleksja nad praktyką czytelniczą, nad POJEDYNCZYM TEKSTEM. Od nauki do literatury – hasło poststrukturalistów.
Żywa mowa literautyr – doświadczenie nad procesenm pisania, czytania, myślenie o tekście jako o konkrecie, który wyrasta z pewnej sytuacji politycznej, społecznej, psychologicznej, etycznej, itd.
1968 – "Śmierć autora" Barcha. Propozycja czytania tekstu bez uwzględnienia autora tekstu (bez biografizmu).
WYKŁAD III – NARRATOLOGIA
Historia, filozifa, psychologia i nauki społeczne przejęły narrację jako sposób porządkowania rzeczywistości.
Głowiński – narracja jako kategoria epistemologczna
Zainteresowanie narracją jako spsoobem opisywania zaczyna się już w starożytności. Starożytność miała swoje narracyjne gatunki, m.in. Mit przekazywany w formie ustnej. Uporządkowana forma narracji pasowała do mitu, pozwalałą zachować jego trwałość przez wieki.
Główna refleksja nad narracją: wiek XVIII
W wieku XVIII zawrotną karierę robi powieść angielska, pisarze piszą dla szerokiej publoioczności, "powieść wchodzi przez kuchenne schody", powieść ma prostą formę, zdobywa sobie popularność w różnych warstwach społeczeństwa, rozwija się drukarstwo (rewolucja przemysłowa), książka stała się tańsza i łatwiej dostępna.
Fielding, "Historia życia Toma Jonesa" – kultowa powieść angielska. Fielding w historii życia Toma Jonesa, konstruuje powieść na zasadzie biografii: od urodzenia bohatera aż do jego śmierci. Każdy rozdział powieści pełni funkcję teoretycznoliteracką. W pierwszym rozdziale Fielding zwraca się do czytelnika (czytelniczek) i zastanawia się, co właściwie pisze, zastanawia się nad gatunkiem, który uprawia, zastanawia się, jak zbudować postać, odwołuje się do starożytności. W innym rozdziale zastanwaia się z kolei, jak snuć opowieść, żeby fabuła była logiczna, zrozumiana, ale też ciekawa. Fielding przeprasza czytelniczkę, że pomija jakiś fragment biografii bohatera. Autor wprowadza siebie jako narratora, który musi podołać opowieści o długim życiu bohatera. Kiedy autor przedstawia intrygi, przedstawia całą jej strukturę, teorię intrygi.
Sterne "Shandy" – początek powieści, w której autor-narrator zastanawia się, jak opowiedzieć rzeczywistość. Sterne poddaje refleksji czas opowiadania, stara się opowiedzieć historię w pierwszoosobowej narracji w perspektywie autobiograficznej, pierwszoosobowej. Na początku zaczyna opowiadać historię swoich rodziców. Musi cofać się w akcji, żeby opowiedzieć historię swoich przodków. 1/3 powieści to opis podróży jego rodziców dyliżansem. Narrator dochodzi ostatecznie do wniosku, że nie ma możliwości doskonałe odtworzenie rzeczywistości. Istotą opowieści nie jest ona sama, ale dygresje, bo jak się okazuje – powieść składa się z dygresji. Zdaniem Sterne'a życie składa się z dygresji.
Obie te powieści są powieściami o narracji. O niemożności opowiedzenia rzeczywistości.
Teoria powieści na dobre zaczyna się od badań nad powieścią. Teoria narracji ma swój początek w 1928 roku w książce Vladimira Proppa, "Morfologia bajki" . Pisząc tę książkę Propp chce zbadać formę narracji bajki. Wyodrębnia strukturę narracji jako funkcja poszczególnych elementów bajki.
1966 – Roland Barth, "Wstęp do analizy strukturalnej opowiadań"
Celem Bartha i Proppa był model strukturowania opowiadania. Badacze ci mieli nadzieje na odkrycie modelu budowania fabuł.
Pojawiła się idea gramatyki narracyjnej,. Gramatyka jako metafora.
Narratologia zaczyna robić karierę wtedy, kiedy wykracza ona poza refleksje nad literaturą – II połowa XX wieku. Wtedy też uznano narratologię za samodzielną dziedzinę badań, dyscyplinę, która przkeracza granice literaturoznawstwa, a może być pomocna przy opisywaniu szeregu tzw. Tekstów kultury.
Kiedy mówimy o narracji musimy przywołać jej najważniejsze elementy, tzw. Wielkie figury semantyczne:
Czas
Przestrzeń
Opis
Dialog
Opowiadanie – jest podstawową formą naszej aktywności językowej. Nasza aktywność językowa zawsze ma charakter opowiadania. Uwzględnia te elementy poetyki, które składają się na narrację.
Zwrot narratologiczny – na gruncie Zachodnim. Stał się najważniejszym pojęciem w humanistyce poststrukturalnej. Myśl na temat podmiotu przeszła ewolucję w XX wieku od podmiotu kartezjańskiego (Myślę,więc jestem), przez hermeneutyczny: "Rozumiem, więc jestem", aż do narratologicznego: "Opowiadam, więc jestem". Formuła "opowiadam, więc jestem" wprowadza w teorię narracji kategorię tożsamości i w kategorię tożsamości: kategorię narracji (te dwie kategorioe są połączone). W ramach myślenie o podmiocie pojawia się pytanie, czy nasza tożsamość jest stała.
Tożsamość – zwrot ku przeszłości, a więc opowiadanie. "My jesteśmy swoją opowieścią".Rucker: "Tożsamość nigdy nie jest gotowa, ale powstaje w trakcie twozenia (opowiadania)"
Małe narracje – są wyrazem bycia odmiennym
W latach 30 XX wieku Walter Beniamin – krytyk literacki, teoretyk kultury. W latach 30. w książce "Anioł historii" dawał diagnozę współczesności. Wieszczył dramat ludzkości pochodzący z nadmiaru mediów. Twierdził, że przyczyną upadku cywilizacyjnego będzie to, że przestaniemy słuchać i opowiadać. Już w latach 30. Beniamin widział dramat, że zrywana zostaje tradycja oralna Przedstawia tradycję opowiadania, mówi o kulturze oralnej. Wskazuje, że różne typy narracji ą wytwarzane przez ludzi z różnych środowisk. Rzemieślnicy przy wykonywaniu rzemiosła słuchali opowieści. Beniamin pokazuje więc psychologiczną rolę kultury oralnej opartej na opowieści mającą na celu wymianę doświadczenia. W latach 30. opowiadanie staje się mniej ważne, bo spada ranga doświadczenia. Media pokazują, że informacja zastąpi wiedzę i doświadczenie. Problem cywilizacyjny będzie polegał na tym, że zmniejszy się ranga doświadczenia, a więc ranga autorystetów, które mogą pomóc żyć innym.
Julia Kristeva opierała się na założeniach Bachtina. Na jego teorii polifonicznej
Borches, Umberto Eco – wizja kultury jako biblioteki.
Palimpsest – obrazy nakładające się na siebie
Kategorie wyodrębnione przez Janetta:
Intertekstualność – zauważalna, świadoma obecność jednego tekstu w drugim.
Architekstualność – teksty,, które kierują uwagę czytelnika ku gatunkowi.
Transtekstualność –
Relacje literatury z wytworami pozaliterackkimi, teksty wyrażone w innych systemach znakowych
Przekład intersemiotyczny – kiedy np. Tekst literacki jest źródłem dla innego wytworu artystycznego (malarstwo, muzyka) i na odwrót.
Ekfraza – literackie opisanie, interpretacja obrazu.
Metatekstualność – komentarz. Odwołanie do innego tekstu, ale nie jest to nazwane. Nie trzeeba cytować danego tekstu, żeby wiedzieć, co to za tekst. Pałuba, Bułhakow.
Paratekstualność – dodatkowa część dzieła. Wstępy, posłowia, itp.
Hipertekstualność – relacja między tekstem A a B, którego jest przekształceniem. Hipotekst – wcześniej, hipotekst – później.
PARODIA – odnosi się do tradycji starożytnej, nawiązanie do śpiewania. Tekst taki powstaje przez wulgaryzację, parodyzację, uproszczenie. Wprowadzenie stylu niskiego obok stylu wysokiego. Komedia jest parodią tragedii.
Intertekstualność właściwa – aby ją zrozumieć, trzeba znaleźć miejsca intertekstualne i je zinterpretować
Intertekstualność fakultatywna – autor nie musi nawiązywać do tekstu, ale może się nim inspirować i to czyni tekst obecne w jego utworze.
Fikcjonalność
Referencjalność