Zagadnienia na egzamin ustny do dr Maronia
1.Filozofia prawa jako dyscyplina naukowa.

Filozofia prawa od początków filozofii długo stanowiła część filozofii ogólnej. Od-rębność filozofii prawa od filozofii ogólnej zaczęła się utrwalać od końca XVIII w. Obecnie filozofia prawa traktowana jest już jako samodzielna dyscyplina akademicka, mająca jednak liczne powiązania zarówno z filozofią ogólną, jak i innymi akademickimi dyscyplinami filozofii. W rozważaniach nad relacjami filozofii prawa z filozofią ogólną istotne miejsce zajmują wątki filozoficznych inspiracji prawoznawstwa i prawoznawczych inspiracji filozofii. W czasach najnowszych, zgodnie z inspiracjami postmodernizmu rozwijają się różne nurty filozofii prawa, wśród nich – biojurysprudencja

Filozofia prawa jako dyscyplina naukowa.Filozofia prawa jest to dyscyplina naukowa, która poszukuje odpowiedzi na pytanie o istotę prawa, o jego podstawę, przyczynę, o cele prawa, jego wartości, idee, dyscyplina ta zastanawia się co to jest prawo sprawiedliwe i słuszne. Ogólnie ujmując zajmuje się refleksją nad prawem.

Szyszkowska sprowadza problem filozofii prawa do praw natury, a Opałek sprowadza problem filozofii prawa do tego jakie prawo powinno być.

Teoria – systematyzuje, umiejscawia prawo,

Filozofia – opisuje jakie prawo powinno być, ma charakter postulatywny.

Kość nie rozdziela tych pojęć, ale nie jest to stanowisko powszechne.

• Historia nauczania filozofii prawa w Polsce.

Teoria filozofii w Polsce sięga doby renesansu. Przedstawicielami w tym okresie byli:  Ks. Piotr Skarga (VII Kazania sejmowe Areopagus), Andrzej Frycz Modrzewski – O naprawie RP, Stanisław Orzechowski, Jan Ostroróg, A. Wolan.

2. Systematyzacja filozofii prawa.

3 stopnie, płaszczyzny filozofii prawa

- historia prawa - obejmuje historię myśli prawnej, instytucji i systemów prawnych - metoda historyczna /Japonia i Korea/

- analiza prawa - nauka o istnieniu prawa i jego elementach /skuteczność, normatywność/ - metoda empiryczna i analityczna /Anglia, USA/

- synteza prawa - filozofia prawa sensu stricto - elementy prawa ujęte jako całość - metoda filozoficzna i metafizyczna /Niemcy, Polska/

3. Filozofia prawa a nauki pokrewne.

a) Socjologia prawa : bada prawo jako rzeczywistość społeczną - relacje prawo-społeczność. Posiada 2 aspekty:

- genetyczny - rodzenie się prawa z życia społecznego - prawo jest pojmowane jako wynik procesów społecznych

- operacyjny - bada oddziaływanie prawa na życie społeczne i jest pojmowane jako regulator życia społ.

- twórcy socjologii prawa - Max Weber /+1920/ i Eugen Ehrlich /+1922/ - uprawiali genetyczny aspekt socjologii

- socjologia nie bada prawa jako sumy obowiązujących norm, ale jako żyjące prawo /lebendesRecht/

b) Jurysprudencja

- twórcą był John Austin /Ostin/ - prawnik i filozof angielski - dlatego rozwinęła się ona w Anglii i USA jako ogólna nauka o prawie

- początkowo zajmowała się wykładnią i interpretacją prawa, stąd łączono ją z dogmatyką prawa, lub teorią prawa pozytywnego

- dzisiaj jej przedmiotem są teoretyczne rozważania poszczególnych dziedzin prawa pozytywnego i ich uwarunkowania socjologiczne, psychologiczne i filozoficzne. Posługuje się metodą analityczną, odrzuca metafizyczną

c) teoria prawa i inne nauki pomocnicze

teoria prawa - powstała w latach 70 -tych w Niemczech. Jej twórcy chcieli, by była niezależną dziedziną miała zajmować się rozważaniem formalnej racjonalności prawa, materialną racjonalność pozostawiając filozofii prawa. Zatrzymanie się jednak na formalnym wymiarze prawa w oderwaniu od jego życiowych aspektów - nie może ona jednak istnieć samodzielnie. Jej treść i tak będzie się pokrywać z filozofią prawa

Logika i semantyka prawa - służą filozofii do właściwego stosowania terminologii prawniczej i właściwych zasad rozumowania i wyciągania poprawnych wniosków.

4. Pojęcie prawa w mitologii greckiej.Choć mity nie dotyczą rzeczywistości dają jednak obraz ducha narodu, który je stworzył.

• symbolem prawa była bogini Themis - 2 żona Zeusa, która zaprowadziła porządek w świecie niebieskim w czasie zamieszek - stąd pierwszą cecha prawa wg Greków był porządek

• miała ona 3 córki, które są symbolami 3 cech prawa, a te miały trzech wrogów:

• Eirene- bogini pokoju

• Eris - bóg niezgody

• Dike - bogini sprawiedliwości

• Bias- bóg gwałtu, przemocy

• Eunomia - bogini praworządności

• Hibris- bóg nieporządku, nieopanowania

• bogowie uosabiali więc ważne elementy prawa, a ich imiona weszły do terminologii prawniczej /eunomia - praworządność/. Nie były to oczywiście wszystkie istotne cechy prawa. Brak np. skuteczności i przymusu.

5. Koncepcja prawa sofistów.

Sofiści odegrali ogromną rolę w historii myśli greckiej (bardziej pośrednio niż bezpośrednio). Mieli zdecydowany wpływ na ukształtowanie się modelu wiedzy i wykształcenia. Grecka filozofia V wieku odeszła od dotychczas uprawianej filozofii przyrody i wkroczyła w nowy etap, charakteryzujący się humanizmem i relatywizmem. Reprezentantami takiej filozofii byli sofiści, ze swym najwybitniejszym przedstawicielem, Protagorasem. Sofiści wchodzili w skład nauczycieli i wychowawców, nie należeli do filozofów. Ich rola zaczęła być doceniona, kiedy w wychowaniu młodzieży zaczęto dbać o wykształcenie intelektualne, a nie wyłącznie fizyczne i duchowe. Ich praca polegała na nauce mówienia i działania w zgodzie ze ówczesnymi poglądami.

ProtagorasVw. p.n.e - wątpił w istnienie bogów i od niego pochodzi zasada - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy. Stąd jest on upoważniony do stanowienia prawa

Hippasza- Vw. p.n.e - być sprawiedliwym to nie przekraczać stanowionego prawa. Prawo to jednak się zmienia, bo zmieniają się poglądy ludzi, którzy je tworzą. Prawa ma zaś służyć określonym przez człowieka celom np. rządzącym, lub ochronie słabych. Istnieją tez inne prawa nie zapisane w prawie stanowionym, obowiązujące jednak ludzi.

• sofiści też rozróżniali 2 źródła prawa dając początki refleksji nad prawem natury:

• to co pochodzi z natury - phisis - natura jednak rozumiana biologicznie

• to pochodzi z ustanowienia - nomos

6. Sprawiedliwość wg Sokratesa, Platona i Cycerona. 
Sokrates – twórca intelektualizmu etycznego, dla niego sprawiedliwość była cnotą szeregową. Sprawiedliwość to bazujące na wiedzy umiarkowanie i poszanowanie godności innych, praworządność oraz poczucie współdziałania ze społeczn. Sprawiedliwie postępuje ten kto postępuje zgodnie z prawem, nieprzestrzeganie prawa niszczy fundament społ. na którym wznosi się państwo. Wyróżnia on prawo pozytywne (państwa) i prawa wyższe (boskie), sprawiedliwość to znajomość obu tych praw. Znajomość prawa jest przejawem patriotyzmu człowieka. 
Platon – dokonuje on podziału na: 
1. Sprawiedliwość rozdzielczą (dystrybutywną) - dystrybutywna dotyczy relacji wspólnoty wobec jednostki (Państwo a obywatel). Sprawiedliwość ta określa jaki udział z dóbr jakie państwo dzieli ma przypaść jednostce. Spr. dystrybutywną nie rządzi zasada równości, rządzi nią zasada proporcjonalności.
2. Sprawiedliwość wymienna (wyrównawcza) – dotyczy relacji międzyludzkich, tą spr. rządzi zasada równości. Sprawiedliwość ta dotyczy zarówno stosunków zależnych od woli człowieka, może także dotyczyć sytuacji niezależnych od człowieka. Sprawiedliwość polega na tym aby odebrać zysk nienależny. Podział ten jest do dzisiaj aktualny. 
Cyceron – sprawiedliwość miała charakter naczelny. Sprawiedliwość była najważniejszym składnikiem cnoty obok powściągliwości, męstwa i roztropności. Sprawiedliwość to postawa duchowa zachowywana dla powszechnej użyteczności, przyznająca każdemu jego osobista wartość. Wyróżniał on:
1. Sprawiedliwość duchową – to żywienie stałej i niezmiennej woli posiadania wszystkiego co należy się na podstawie prawa i zasług oraz powstrzymywanie się od żądania czegokolwiek ponadto.
2. Sprawiedliwość w działaniu – dotyczyła wyłącznie władcy oraz urzędników. Ich zadaniem było utrzymanie każdego w jego prawach. 
7. Formuły sprawiedliwości dystrybutywnej. 
1. Każdemu po równo
2. Każdemu wg jego potrzeb
3. Każdemu wg jego zasług
4. Każdemu wg jego wysiłku
5. Każdemu wg rezultatu jego wysiłku
6. Każdemu wg jego pozycji/urodzenia
7. Każdemu wg prawa 
8. Sprawiedliwość społeczna. 
Nazwa ta pojawiła się w połowie XIX w. Twórcą tego zwrotu był włoski jezuita. Interesował się on zwłaszcza społecznymi problemami. Postulował reaktywację tomizmu, sprzeciwiał się oddzieleniu moralności od prawa, był krytykiem nieograniczonej wolności sumienia, sprzeciwiał się społecznemu egalitaryzmowi, był przeciwnikiem antagonizowania społeczeństwa. Sprawiedliwość społeczna nie jest terminem jednoznacznym.
Kościół katolicki mówi, że sprawiedliwość społeczna oparta jest na następujących zasadach: pomocniczości, solidarności, dobru wspólnym. 
9. Sprawiedliwość retrybutywna a sprawiedliwość naprawcza. 
Sprawiedliwość retrybutywna – nieuchronną reakcją na czyn przestępny jest kara. Sprawiedliwość retryb. jest domeną państwa. Państwo karząc realizuje swoje prawo do karania. Przestępstwo zaś jest czynem przeciwko państwu, ofiara jest osobowym źródłem dowodowym. Proces karny nie zaspokaja wszystkich potrzeb ofiary. Retrybutywizm nie jest jednolity:
1. Teorie bezwzględne kary – absolutne -> traktują one karę jako odpłatę, dominuje tu zasada oko za oko, ząb za ząb.
2. Teorie względne kary – utylitarne -> przestępstwo jest często następstwem pewnej zaszłości historycznej, kara ma mieć charakter prewencyjny, ma odstraszać potencjalnych sprawców od wejścia na drogę przestępstwa
3. Teorie mieszane – eklektyczne -> kara musi być i odpłatną i realizować cel prewencyjny. Dominują one współcześnie. 
Sprawiedliwość naprawcza – Powstała w latach 70-tych XX w. Pierwsza osoba to Robert Barnee. Celem tej sprawiedliwości jest doprowadzić do pojednania sprawcy i ofiary (cel maksymalistyczny).Chodzi nie o rozstrzygnięcie sporu a o jego zakończenie. Koncentruje się na tym, aby naprawić zło, które wyrządzono ofierze. (wypłata odszkodowania, zadośćuczynienie) -> cel realny. 
10. Słuszność a sprawiedliwość. 
Dla Arystotelesa słuszność to korektura sprawiedliwości. Tam gdzie ona niedomaga ze względu na ogólność prawa. Nieco szerzej św. Tomasz z Akwinu -> słuszność jest korektą sprawiedliwości albo w sytuacji ogólności prawa, albo gdy to prawo kłóci się z prawem naturalnym, dobrem powszechnym. Słuszność służy do rozstrzygania kolizji pomiędzy różnymi formułami sprawiedliwości. Kość -> słuszność to sprawiedliwość jednostkowego indywidualnego przypadku. 

11. Miłosierdzie a sprawiedliwość 

Różnica między tymi cnotami polega tylko na tym, że do rzeczy odnosi się miarę sprawiedliwości, zaś do osób miarę miłości. Między miłosierdziem a sprawiedliwością nie ma więc sprzeczności. Przeciwnie, istnieje między nimi głęboki związek. Miłosierdziu trzeba przypisać rolę korekty - czynnika udoskonalającego w stosunku do sprawiedliwości. Sprawiedliwość jako element idei prawa jest nadrzędna wobec prawa pozytywnego - prawo pochodzi od sprawiedliwości jak od matki. Wytycza kierunek prawa pozytywnego - skierowania go na to co słuszne i służy jako instancja kontroli i korekty prawa, ma jednak swe granice - nie można wszystkich relacji międzyludzkich oprzeć tylko o sprawiedliwość, bo życie stało by się nieznośne. Trzeba jej stosowanie oprzeć o korygującą i uzupełniająca funkcje rozumu praktycznego /sumienia/, który rozważa również skutki jej działania w rzeczywistości. Sprawiedliwość bez miłosierdzia jest okrucieństwem. Szczęście ludzkie można budować tylko w oparciu o sprawiedliwość ale i miłość, która łagodzi skutki sprawiedliwości.

Seneka uznał, iż osoba miłosierna jest irracjonalna, słaba. 
Występują między nimi 3 relacje: 
1) Utożsamiania tych cnót (pokrywanie, zlewanie tych cnót). 
2) Przeciwstawianie się cnót (cnoty opozycyjne). 
3) Uzupełnianie się tych cnót. 
12. Miłosierdzie w sferze stosunków prawnych 

Sąd administracyjny rozporządza dobrem państwa, orzeka zgodnie z literą prawa, a nie wg miłosierdzia. Miłosierdzie nie pojawia się. 
- Zoll jako przejaw miłosierdzia na gruncie prawa karnego wymienia np.: 
1) warunkowe przedterminowe zwolnienie, 
2) warunkowe umorzenie postępowania, 
3) warunkowe zawieszenie wykonania kary. 
Ale z drugiej strony, aby doszło do zastosowania tych regulacji muszą zostać spełnione przesłanki wynikające z przepisów prawa . Czyli nie należy traktować tego jako przejaw miłosierdzia. Np.: gdy ktoś ukradnie chleb to nie jest karany ze względu na przejaw miłosierdzia, ale ze względu na niską szkodliwość społeczną czynu. 
Miłosierdzie w sensie ścisłym nie występuje, ale istnieją sytuacje przewidziane przez prawo, które pozwalają na odwołanie się do miłosierdzia, np.: zobowiązanie wygasa nie tylko przez spłacenie długu przez dłużnika, ale także w przypadku zwolnienia go z tego długu, nieskorzystanie z zarzutu przedawnienia, na gruncie prawa spadkowego przebaczenie spadkodawcy wobec spadkobiercy (przebaczenie wyklucza wydziedziczenie), ułaskawienie. 
13. Cechy prawniczego pozytywizmu 

- przedmiotem prawoznawstwa jest prawo pozytywne, nie jakiś ideał prawa, 
- prawem pozytywnym jest prawo stanowiono, prawo precedensowe o prawo zwyczajowe, 
- prawo pozytywne to rezultat jednostronnych i władczych działań państwa, 
- przestrzeganie prawa jest zabezpieczone przymusem państwowym, 
- genetyczny i funkcjonalny związek prawa z państwem, 
- pierwotność prawa przedmiotowego (przepis prawny) wobec prawa podmiotowego (uprawnienie), 
- tetyczne uzasadnienie obowiązywania prawa. 
- logiczno – językowa metoda badania prawa, 
- źródłem prawa są teksty aktów normatywnych, a w systemie common law teksty sędziowskich orzeczeń, 
- brak związków pomiędzy prawem a moralnością, 
- sylogistyczny model stosowania prawa, 
- nonkognitywizm, 
- wymóg legalizmu, 
- kluczowa wartość to pewność i bezpieczeństwo prawne, 
- legalistyczne rozumienie sprawiedliwości, 
- przedmiotem prawoznawstwa jest prawo obecnie obowiązujące
14. Typologie prawniczego pozytywizmu 

1. Ze względu na pochodzenie geograficzne: pozytywizm kontynentalny, pozytywizm anglosaski,

2. Ze względu na charakter poglądów: pozytywizm miękki (inkluzyjny) i pozytywizm twardy (ekskluzywny).

Miękki – moralnośc nie musi, ale może być kryterium obowiązywania prawa (H. Halt)

Twardy – moralnośc nie może być kryterium definiowania i obowiązywania pawa.

15. Pozytywizm anglosaski a pozytywizm kontynentalny 

Pozytywizm anglosaski

Pozytywizm kontynentalny

Za ojca pozytywizmu uchodzi angielski prawnik, John Austin lata 30 XIXw.  Austin przede wszystkim starał się analizować pojęcia prawne. Do najważniejszych tez Austina należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne,  a nie prawo naturalne, prawo boże czy inne przedmioty nazywane prawem. Prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją.. Austin podkreślał, że z punktu widzenia nauki prawa pojęcie suwerena nie .może być łączone z. określeniem legalny bądź nielegalny Jeżeli miałoby to oznaczać, że suweren jest zobowiązany okazywać posłuch komuś innemu, to nie jest on suwerenem, natomiast swoje własne rozkazy może on zawsze zmienić, a zatem określenie legalny suweren byłoby nonsensowne. Austin w rzeczywistości nie uważał, iżby suweren mógł tworzyć prawo dowolnie. Austin zwracał uwagę na racjonalizm ustawodawcy (suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają suwerena. Jeremy Bentham, John Austin

Pozytywizm kontynentalny znalazł zwolenników przede wszystkim w Niemczech po stronie prawników, wykazujących służalczość wobec władzy państwowej. Pozytywistą był także Rudolf von Ihering, który, później rozwinął własną koncepcję „jurysprudencji interesów”, według której prawo należy pojmować jako zbiór norm rozstrzygających sprzeczne interesy jednostek i społeczeństwa. Pozytywistą był też Georg Jellinek Jego zdaniem normy prawne charakteryzują się tym, iż dotyczą zewnętrznego zachowania się ludzi i względem siebie, ustanowione są przez autorytet uznany i w formie uzewnętrznionej, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez czynnik władzy działającej zewnętrznie. Rudolf Ihering, Georg Jellinek

16. Pozytywizm twardy a pozytywizm miękki

To podział, który nastąpił w pewnym historycznym rozwoju. Pozytywizm prawniczy w pierwotnej wersji (twardej) zakładał rozdzielenie prawa i moralności w sposób absolutny. Jak mówimy o prawie i badamy prawo to wartości nas nie interesują - wartości są poza prawem. Wszystko co zrobi ustawodawca to jest prawo. Ustawodawca nie ma żadnych ograniczeń, wszystko co on ustanowi jako normę prawną musi być prawem. Na obecnym etapie rozwoju filozofii prawa tego typu pogląd nie jest akceptowany, nie ma takich przedstawicieli, którzy wyrażaliby ten pogląd w tak ostrej wersji, zgodnie z którą prawo nie musi zawierać żadnych wartości, nie liczyć się z niczym.

Pozytywizm miękki (wtórny) definiuje dalej prawo jako normę prawną ustanowioną przez ustawodawcę, jednak formułuje pewne ograniczenia dla prawodawcy, czyli zakłada, że prawodawca nie ma zupełnej wolności w tworzeniu prawa - są pewne elementy, które tę władzę ograniczają, z którymi ustawodawca musi się liczyć, musi realizować pewne minimalne założenia, nie może od nich abstrahować.

17. Normatywizm Hansa Kelsena

Jedną ze słabości pozytywizmu prawniczego jest to, że prawo w tej teorii jest rozumiane równocześnie jako przejaw woli suwerena, a więc jako fakt empiryczny oraz jako idealne obowiązywanie normy (poziom normatywny). Hans Kelsena próbuję przezwyciężyć wspomnianą wyżej słabość pozytywizmu, tworząc własną teorię zwaną normatywizmem. Nawiązuje on do Kantowskich kategorii w znaczeniu czystych pojęć prawnych , które według niego obowiązują w systemie prawa na zasadzie układów logicznych, niezależnych od treści. Tworzy on na tej podstawie czystą naukę prawa nazwaną Reine Rechtslehre, która bada jedynie płaszczyznę powinności. Dla Kelsena z logicznego punktu widzenia, ważność prawa okazuje się niezależna od rzeczywistości. Nie gwarantuje to jednak skuteczności praw. Aby więc prawo obowiązywało, musi być zastosowany przymus państwa. U Kelsena nie ma podziału na prawo prywatne i publiczne - możemy zatem rozważać je razem w świetle czystych powinności normatywnych. Dochodzi on do wniosku że państwo jest systemem norm prawa pozytywnego czyli, że nie mieści się ono w dziedzinie rzeczywistości społecznej - jest ideałem. Ustrojem obowiązującym w tym „idealnym" państwie powinna być demokracja. Zwiększa ona bowiem zakres wolności-wolna jest jednostka podległa jedynie prawu pozytywnemu, w którego tworzeniu sama uczestniczy.

18. Amerykański realizm prawniczy

Powstał w mniej więcej w II połowie XIX wieku i rozwijał się, dominował w amerykańskieJ myśli prawniczej ok. lat 70–tych XX. Realizm amerykański zaproponował by prawnicy obok typowej pozytywistycznej metody analitycznej, językowo-logicznej, która polega na analizie przepisów prawnych stosowali metodę funkcjonalną. Jeśli spojrzymy na prawo czysto funkcjonalnie, to możemy wyróżnić dwa różne pojęcia prawa, a mianowicie podział na prawo w książkach i prawo w działaniu. Prawo w książkach to tradycyjne prawo, które jest zawarte w tekstach prawnych np. kodeksach, dokumentach. Prawa w działaniu to faktyczne działania podejmowane przez sędziów i urzędników. Llewellyn uważany jest za przedstawiciela realizmu prawniczego, który najpełniej ujął tezy i przekonania swoich poprzedników. Zgodnie z jego koncepcją prawo jest pewnym realnym faktem społecznym, który nieustannie zmienia się i jest dziełem sędziów (prawo sędziowskie). Prawo, które jest realnym bytem jest jednocześnie instrumentem, który służy realizacji określonych celów społecznych. W związku z tym każdorazowo sędzia tworzący prawo musi je ocenić z punktu widzenia skuteczności, adekwatności do zakładanych celów. Sędziowie muszą dostosowywać prawo do potrzeb zmieniającego się społeczeństwa. Wedle realistów zatem zadaniem nauki jest organizowanie badań nad prawem rozumianym takim jakim ono jest, a nie takim jakim być powinno.

19. Psychologizm prawniczy Leona Petrażyckiego

Petrażycki odrzucał teorie, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej wyłącznie sprowadzające normę prawną do groźby zastosowania sankcji. Prawo definiował jako swoiste zjawisko realne, mianowicie jako zjawisko psychiczne. Petrażycki dochodził do definicji prawa przez analizę psychiki ludzkiej i klasyfikację przeżyć ludzkich. Wyodrębnił wśród nich - zamiast tradycyjnej klasyfikacji obejmującej przeżycia takie jak poznanie, uczucie, wola - specyficzne przeżycia doznawczo - popędowe, które określił generalnie jako emocje (impulsje). Najważniejszą cechą tych przeżyć jest ich złożoność polecająca na tym, że mają one charakter bierno -czynny: z jednej strony wiążą się one z określonym bodźcami z drugiej – z określonymi popędami. Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji, wśród których wyróżnił emocje moralne i prawne. Obie należą do pewnego szczególnego typu emocji: dla obu tych rodzajów emocji istotne jest to, że przeżywamy je jako wewnętrzne ograniczenie wolności, jako swoista przeszkoda w swobodnym wyborze, ocenie i uleganiu naszym skłonnościom, dążeniom, zamiarom i jako silny i nieugięty nacisk w kierunku takiego postępowania, z którego wyobrażeniem kojarzą się odpowiednie emocje. Emocje moralne różni od emocji prawnych nie poczucie obowiązku, ale fakt, że w przypadku emocji prawnych mamy do czynienia z wyobrażeniem osoby mogącej domagać się od nas określonego postępowania (emocje imperatywno - atrybutowe), podczas gdy emocje moralne odczuwamy jako wolne, to znaczy odczuwamy obowiązek, ale nie związany z drugim człowiekiem (emocje jednostronnie imperatywne). Ostatecznie Petrażycki dochodził do następującej definicji prawa przez prawo w znaczeniu odrębnej klasy zjawisk realnych będziemy rozumieli takie przeżycia etyczne, których emocje posiadają charakter atrybutywny. Norma prawna jest jedynie projekcją przeżycia emocji prawnej, uogólnionym wyrazem przeżyć psychicznych.

20. Szkoła historyczna w prawoznawstwie

Szkoła historyczna powstała w Niemczech jako wynik protestu przeciwko założeniom szkoły prawa natury. Była to szkoła profesorska. Jej pierwszym reprezentantem był Hugo, a głównym przedstawicielem Fridrich Karol von Savigny, który w dziele „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa” uznał, że stworzenie kodyfikacji byłoby szkodliwe, przekreślałoby, bowiem moc prawa, które powstaje jako produkt historyczny, jako twór narodu i odbicie jego ducha. Program szkoły opierał się na historyzmie tj. ogólnym założeniu, że teraźniejszość jest ograniczonym wytworem przeszłości i że prawo jest przejawem i produktem historycznego rozwoju. Wyodrębniały się w szkole historycznej dwa kierunki: romanistyczny - rozwijający badania nad prawem rzymskim nawiązując do humanizmu prawniczego oraz germanistyczny - zwracający uwagę na prawo rodzime, niemieckie.

21. Założenia jus naturalizmu (szkoły prawa naturalnego)

Prawo natury - doktryna prawna mająca za przedmiot prawo, które wg jej zwolenników wypływa z niezmiennej natury człowieka, prawo będące nakazem "prawego rozumu", mówiącego, że pewne działania są dobre lub złe same przez się. Praźródłem prawa natury ma być sama natura, dla jednych rozumiana jako wola Boga, a dla innych nakaz rozumu ludzkiego wypływający z natury ludzkiej czy wrodzonego poczucia sprawiedliwości. Prawo natury reprezentuje wartości samoistne, autonomiczne, uniwersalne i ponadczasowe, które są przeciwstawiane prawu pozytywnemu (łac. ius positium) - stanowionemu w danym czasie przez określonych ludzi, zmienne na przestrzeni dziejów - pozytywizm prawniczy. Prawo natury ma uzasadniać nienaruszalne prawa człowieka i jako takie jest uważane za nadrzędne wobec prawa stanowionego wobec czego zwolennik prawa natury jest zwolniony z przestrzegania prawa stanowionego gdy to jest z nim w sprzeczności. W szczególności koncepcje prawa natury poszukują odpowiedzi na pytania: jakie powinno być prawo stanowione, co to znaczy sprawiedliwość oraz czy i kiedy można odmówić posłuszeństwa prawu stanowionemu.

Religijne koncepcje prawa naturalnego (św. Tomasz, św. Augustyn) akcentowały fakt, iż Bóg stworzył świat wedle określonego porządku, a ludzie muszą przestrzegać określonych norm postępowania. Założone w porządku świata prawo jest prawem wiecznym. Koncepcje świeckie prawa naturalnego stworzyli Hugo Grocjusz oraz Tomasz Hobbes. Zgodnie z ich koncepcjami prawo natury ma swoje źródło w istocie człowieka, jego rozumie, godności, naturze. Zgodnie z tym, prawem natury są przyrodzone prawa jednostki, które człowiek nabywa wraz z urodzeniem. Są nimi prawo do wolności, własności czy godności ludzkiej.

22. Neotomistyczna szkoła prawa naturalnego

Z końcem XIX w. i na początku XX, dochodzi do swoistego renesansu prawa natury w neotomistycznej wersji. Ten renesans koncepcji neotomistycznych związany jest przede wszystkim z bardzo silnym oddziaływaniem Encyklik Leona XIII. Encykliki te nawiązywały do potrzeby odrodzenia tomizmu (potrzeba powrotu do nauki św. Tomasza z Akwinu) i głównie we Włoszech oraz USA wywołało to powrót do sformułowania koncepcji prawa, która nie może istnieć bez naczelnych wartości, które dyktowane są wolą Bożą. W istocie neotomizm wywarł znaczący wpływ na ogłoszenie w 1948r. powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Jest to wersja prawa natury reprezentowana przez Maritaina i Gilsona- przedstawicieli katolickiej doktryny. Są to koncepcje, zgodnie z którymi istnieją przyrodzone człowiekowi prawa i nawet ustrojodawca nie może tych praw ograniczać. Godność człowieka, jego życie, wolność, własność- są to przyrodzone człowiekowi prawa. I niezależnie od tego, kto stanowi prawo, musi on te prawa respektować, one stanowią nieprzekraczalne granice. Ta myśl o przyrodzonych prawach została spozytywizowana w Deklaracji Praw Człowieka i w istocie wpłynęła na zrozumienie prawa.

Przedstawicielami neotomistycznej teorii prawa naturalnego byli V. Cathrein, H. Rommen, J. Messner, A. Verdross, M. A. Krąpiec. Dokonuje ona rozróżnienia pomiędzy niezmiennym (statycznym), pierwotnym prawem naturalnym, a zmiennym (dynamicznym), wtórnym prawem naturalnym. Pierwotne prawo naturalne zawiera kilka zasad podstawowych, które wynikają z natury człowieka. Każdy człowiek wyposażony w rozum, zmysły i osąd wartości jest w stanie te zasady wyprowadzić. Zgodnie z tym pierwotne prawo naturalne zawiera zasady, które określają, jak każdy człowiek jako członek wspólnoty ma się zachowywać, aby wspólnota mogła się znaleźć i utrzymać w stanie wspólnego funkcjonowania odpowiadającego godności człowieka.

23. Koncepcje prawa naturalnego statyczne, dynamiczne i o zmiennej treści

Koncepcje statyczne, zakładają, iż prawo natury jest jedno, stałe i niezmienne. Koncepcje dynamiczne, zakładają, iż prawo natury się zmienia w zależności od czasu, miejsca, kontekstu społeczno-politycznego. Prawem naturalnym o zmiennej treści jest „prawo naturalne konkretnej sytuacji historycznej”. Oznacza to, że możliwe jest słuszne prawo w konkretnych relacjach, dopasowanych do zmiennych uwarunkowań życia społecznego.

24. Koncepcje prawa naturalnego kosmologiczne, teistyczne i nowożytne

Nowozztna koncepcja+ W pełni świecką koncepcję praw natury stworzył rówieśnik Hobbesa, Hugo de Groot (1583-1645), myśliciel holenderski. Odnajdujemy w jego koncepcji prawo natury będące nakazem prawego rozumu (dictatus rectes rationis). Zależnie od zgodności z rozumną naturą człowieka określać należy moralną wartość działań. Rozum staje się narzędziem poznania fundamentalnych zasad współżycia społecznego, których moc obowiązywania jest równa mocy obowiązywania aksjomatów matematycznych. Uważany za fundatora nowożytnej koncepcji praw podmiotowych autor odszedł od prawotwórczej idei rozumu boskiego, na rzecz prawotwórczej idei rozumu ludzkiego.

Prawo naturalne, jako nakaz rozumu, zobowiązuje człowieka, by postępował zgodnie z rozumną naturą, zabezpieczone jest jednak jedynie sankcją moralną – wyrzutami sumienia. Na zarzuty bezbożnictwa naraził się słynną hipotezą: etiamsi daremus non esse Deum. Prawo naturalne obowiązuje nawet przy założeniu, że Boga nie ma, albo że nie troszczy się On o sprawy ludzkie.

Prawo natury, istniejące per se może być dowodzone na dwa sposoby, albo przez zgodność lub niezgodność rzeczy z rozumną naturą człowieka – jest to dowód a priori, albo przez odnajdywanie praw wspólnie uznawanych przez narody – dowód a posteriori, mający wiele wspólnego ze zgodą powszechną Cycerona. Prawo natury jest jedno dla wszystkich, niezmienne, bo i natura ludzka pozostaje niezmienna. Nie może zmienić go Bóg tak samo, jak nie może zmienić zasad matematycznych.

Przeprowadzona przez Grocjusza klasyfikacja praw jest bardzo rozbudowana. Dzieli prawa na naturalne (ius naturae) i pozytywne (ius voluntarium). Prawo pozytywne podzielił na ludzkie (humanum) i boskie (divinum). Natomiast prawo naturalne obejmuje prawo naturalne pierwotne i wtórne, zbliżone zakresem do prawa narodów (ius gentium). W prawie narodów wyróżnił dwa rodzaje praw: naturalne i pozytywne narodów. W pozytywnym prawie narodów odnajdziemy prawo zwyczajowe i umowne. Zauważamy zatem, że prawo naturalne reguluje już stosunki nie tylko między jednostkami, ale i między narodami.

Odnosząc się do idei prawa oporu uznał Grocjusz, iż naród zawierając umowę społeczną zrzeka się go. Jest ono zawarte w prawie natury, aby ludzie mogli chronić się przed krzywdą, jednak w państwie mogłoby ono przeszkadzać pokojowi publicznemu i porządkowi.

Koncepcja teistyczna’ źródłem prawa jest Bog

Koncepcja kosmologiczna+ źródłem prawa jest kosmos, wsyechswiat.

25. Koncepcje prawa naturalnego materialne (J.Finnis) i formalne (L.L. Fuller)

Zgodnie z założeniami L.L. Fullera, prawo aby mogło nim być, musi spełniać określone warunki, które formalnym prawem natury. Warunki te uniemożliwiają realizowanie prawa niesprawiedliwego. Zgodnie z nimi prawo powinno być:

- ogólne mające uniwersalne zasady dla wszystkich,

- należycie ogłoszone aby było powszechnie znane,

- może dotyczyć jedynie zachowań mających nastąpić w przyszłości,

- jasne czyli zrozumiałe dla wszystkich,

-wewnętrznie niesprzeczne,

-wymagające stanów możliwych do zrealizowania,

-stabilne czyli zmiany w nim powinny przebiegać stosunkowo rzadko,

- działania urzędowe powinny być zgodne z obowiązującym prawem.

Zgodnie z założeniami Finnisa, prawo to sposób skutecznej ochrony podstawowych wartości, które stanowią kryterium krytyki prawa pozytywnego. Finnis podaje zamknięty katalog podstawowych wartości ludzkiej egzystencji, które musi szanować podmiot stanowiący prawo pozytywne. Są to:

- życie (w tym wartości szczegółowe: zdrowie i wolność od bólu),

- wiedza (wiedza spekulatywna, tzn. wiedza nabywana dla samej siebie i dla uniknięcia niewiedzy),

-zabawa (działanie podejmowane dla rozrywki; także działania „poważne” oparte na mechanizmie gry czy konkurencji),

-przeżycia estetyczne (uczucie piękna),

-towarzyskość (życie w społeczeństwie, tworzenie wspólnot i zawieranie przyjaźni),

-rozum praktyczny (wolność w posługiwaniu się rozumem dla szukania środków prowadzących do osiągnięcia celu),

-religia (wszystko, co wiąże się z szukaniem pozaludzkich źródeł wartości i dociekaniami o porządek wszechświata).

26.Różnice pomiędzy prawem i moralnością

PRAWO	MORALNOŚĆ
-tryb ustawodawczy(tworza os.prawne, kompetentne) -tetyczne-formalne -char.heterogenny-narzucony	-dana od Boga -char.autonomiczny-sam decyduje
-spisane,wygłoszone	-nie spisane(wiadomo,że tak nie wolno)
-reguluje ludzkie zachowania	-reguluje zachowania,mysli,zachowanie wobec samego siebie
-zagrożone sankcją(zinstytucjonalizowana, sformalizowana,tryb znany)	-sankcja wewn.-wyrzuty sumienia,uczucie żalu -za myśli się nie karze
-monizm prawny-jeden system prawa w państwie -narzucone przez organ(odpowiedni tryb,forma,prolongacja,derogacja)char.zewn.	-pluralizm moralny-w jednym państwie wiele systemów -autonomiczne(sam decyduje,dlatego,że jest słuszne,bądź nakazuje dobro,zło)
-os.fizyczne,prawne,ułomne,org.państwowe	-tylko człowiek

27.Prawa człowieka jako przykład prawa naturalnego

Prawo naturalne jest to prawo przyrodzone, które posiadamy ze względu na sam fakt bycia człowiekiem. Prawa naturalnego nikt nam nie nadał, więc jest ono prawem niezbywalnym. Prawa człowieka uznawane są za prawa powszechnie obowiązujące (mające roszczenie do powszechnego obowiązywania), co sprawia, że wykazują podobieństwo do norm o charakterze wyłącznie moralnym. prawa człowieka "można uzasadnić wyłącznie z moralnego punktu widzenia" - "regulują [one] materie o takiej ogólności, że argumenty moralne wystarczają do ich uzasadnienia.Nikt nam ich nie może odebrać:

• prawo do życia

• prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania

• prawo do głoszenia swoich poglądów i opinii bez względu na ich treść i formę

• prawo każdego człowieka do uznawania wszędzie jego podmiotowości prawnej

• zakaz stosowania tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania lub karania

• zakaz trzymania człowieka w niewolnictwie lub poddaństwie

• zakaz skazywania człowieka za czyn, który nie stanowił przestępstwa w chwili jego popełnienia

• zakaz pozbawiania wolności jedynie z powodu niemożności wywiązania się ze zobowiązań umownych

28.Prawo a moralność według Immanuela Kanta

Poglądy I. Kanta

1.prawo

2.moralność

3.wolność

Kant uważał, że tylko wolność tworzy z człowieka istotę moralną.

Centralnym pojęciem prawa jest obowiązek- wyróżnił 2 rodzaje obowiązków:

-obowiązki prawne-z racji przynależności do państwa i życia w określonym porządku prawnym

-obowiązki człowieka- są to obowiązki moralne-względem siebie i innych

Co decyduje o moralnym czynie?

O moralnym charakterze czynu nie decyduje zgodność normy z moralnością a motyw leżący w podstaw tego czynu.

Prawo jest oddzielone od moralności. Prawo odnosi się do zewn. działań a moralność wiąże się z wew. obowiązkami

Prawo wg Kanta

• To ogół warunków których samowola jednego da się pogodzić z samowolą drugiego na podstawie ogólnego prawa wolności,

• Nauka prawa zajmuje się nie tym co jako prawo obowiązuje, lecz tym co jako prawo powszechnie i wszędzie obowiązywać powinno,

• Bedzie ingerowało wtedy, gdy zachowanie człowieka będzie wkraczało w sferę wolności drugiej osoby,

• Winno zabezpieczać wolność i własność prywatną-dlatego usprawiedliwiony jest przymus aby usunąć wszelkie przeszkody w realizacji swej wolności-dotyczy tych zachować które pogwałcają wolność.

29.Zasada krzywdy Johna Stuarta Milla

Zasada Krzywdy głosi, że prawo może ingerować w czyjeś zachowania wówczas gdy te zachowania są źródłem krzywdy. Każdy jest odpowiedzialny przed społeczeństwem jedynie za tę część swego postępowania, która dotyczy innych. W tej części, która dotyczy wyłącznie jego samego, jest absolutnie niezależny ma suwerenną władzę nad sobą, nad swoim ciałem i umysłem.

Zasada ta niedotyczy:

• Osób małoletnich, dzieci

• Osób chorych psychicznie

Wolność wg Milla:

• Wolnośc mysli i uczucia

• Swoboda gustów i zajęć, działania jak nam się podoba dopóki nasze czyny innym nie szkodzą

• Wolność zrzeszania

Ograniczenie przez państwo praw i wolności = narzucenie moralności jest uzasadnione tylko dla zapobieżenia krzywdy innych – każdy może robić co chce dopóty, dopóki nie skrzywdzi swoim działaniem innych, dopóki nie naruszy, ograniczy praw i wolności innych.

Jeżeli ktoś postępuje według swojej moralności, może postępować tak dopóty, dopóki nie narzuca swojej moralności innym (nie skrzywdzi tym innych).

30.Moralizm prawa

Postawa uznająca wartości moralne za podstawowe, mające zastąpić nawet wszystkie inne. Rozważamy przypadki gdy prawo narzuca adresatom moralność. Chodzi o sytuację, w której zakazuje się czynności, które są sprzeczne z moralnością, bez względu na to, czy wyrządzają krzywdę innym („bądź bezstronny” – bez względu na to czy stronniczość jest dobra czy zła). To czy mamy do czynienia z moralizmem prawa, czy nie, zależy od tego, czy dane zachowania są uznane za moralne, czy nie.

Moralistyczne prawo przykłady:

• Kodeks Hammurabiego

• Ustawa przeciw zbytkowi(ust Cesarstwa rzymskiego)

• Zakaz hazardów(ust Ces.Rzym)

• Prawo franków

W Polsce:

• Rozdział 25 KK

• Art.137 Konstytucji

• Bigamia

• Art.411 KC

• Ar. 412 KC

Współczesny spór o moralizm prawny-Derling

,,Zgoda ofiary nie usprawiedliwia zabójcy”

31. Pozaprawne systemy normatywne (normy moralne, normy religijne, normy obyczajowe, normy organizacji).

• Normy moralne – zasada wyznaczająca za pośrednictwem ogólnych nakazów lub zakazów obowiązek określonego postępowania w danych warunkach. Rozróżnia się dwa rodzaje norm moralnych jako zasad zachowania się ludzi:
  a). normy społeczne – regulują stosunki międzyludzkie oraz między jednostką a zbiorowościami społecznymi (np. grupami, klasami, społeczeństwem);
  b). normy techniczne – regulują proces wytwarzania dóbr materialnych i opanowywania przyrody.
  Norma moralna w odróżnieniu od normy prawnej nie jest sankcjonowana przymusem państwowym, ale obyczajem, tradycją, odbiorem w opinii publicznej.

• Normy religijne – Normy religijne są jednym z rodzajów norm społecznych. Wyróżniają się one specyficzną aksjologią (aksjologia to nauka o wartościach i ich źródłach), ponieważ w przeciwieństwie do pozostałych norm społecznych, których źródłem zwykle jest człowiek, przyczyna norm religijnych ma charakter nadprzyrodzony (np. wynika z woli Boga). Warto zaznaczyć także, że normy religijne mają ograniczony zasięg obowiązywania – dotyczą tylko członków danego wyznania (chyba że są one równoznaczne z obowiązującym prawem).

• Normy obyczajowe – ustalone i obowiązujące w danym środowisku społecznym reguły postępowania. Normy obyczajowe są formą kontroli społecznej, których nieprzestrzeganie zagrożone jest różnymi sankcjamize strony grupy. Mogą dotyczyć zarówno spraw drugorzędnych (np. sposobu ubierania się), jak i wynikających z przyjętych zasad współżycia społecznego (np. napiętnowane jest kłamstwo, pomówienie, oczernianie). Reakcje na nieprzestrzeganie norm obyczajowych mogą być różne. Naruszenie norm obyczajowych nie jest karane przez prawo, lecz przez opinię i przez sankcję moralną. Normy obyczajowe są więc regulatorem zachowań społecznych ważnych dla przebiegu życia w grupie. Ich nierespektowanie zagraża spójności wewnętrznej grupy.

• Normy organizacji – to wszelkie normy pochodzące od tych organizacji, poza noramami prawnym, które niektóre organizacje mogą tworzyć z pełnomocnictwa państwa. Zawarte są przede wszystkim w ich statutach, uchwałach ich władz naczelnych i terenowych. Wskazują cele i zadania członków, strukturę wewnętrzną organizacji, ich stosunek do państw i innych organizacji. Czym różnią się od norm prawnych: powstają za sprawą organizacji (nie państwa), wyrażają interesy organizacji, ich przestrzeganie jest kontrolowana przez organizację, może ona wykorzystywać środki oddziaływania tylko jej dostępne. Cechy wspólne: są zespołem norm postępowania, są formułowane precyzyjnie, kodyfikowane, nieraz brzmią jednakowo jako normy prawne Nie mogą one być sprzeczne z obowiązującym prawem, państwo wyraża zgodę na powstanie danej organizacji społecznej, często wymagana jest zgoda państwa na jej statut i niektóre akty normatywne. Organizacje muszą rejestrować swoje istnienie.

32. Relacje przedmiotowe (treściowe) prawa i pozaprawnych systemów normatywnych.

• zakresy zachowań regulowanych przez prawo i pozaprawne systemy prawne krzyżują się: są to takie czyny , które są normowane wyłącznie przez prawo i takie, które są wyznaczane jedynie przez normy moralne, np. uczestnictwo we mszy św. w święta jako norma religijna(chrześcijańska), brak takiego nakazu w prawie.

• niektóre zachowania regulowane są zarówno przez normy prawne jak i normy pozaprawne (regulacja może być zbieżna lub rozbieżna),np. przestrzegane ciszy nocnej- norma prawna i obyczajowa; inne tylko przez jeden rodzaj norm, np. donosicielstwo- prawo nie zabrania a moralność tak;

• wg innego ujęcia nie istnieją zachowania regulowane prawnie i jednocześnie obojętne moralnie- prawo stanowi swoiste minimum moralności (tak uważał m.in. Georg Jellinek).

33. Relacje funkcjonalne prawa i pozaprawnych systemów normatywnych.

• związki funkcjonalne: prawo i pozaprawne systemy prawne oddziałują na siebie, wzajemnie się wspierają lub osłabiają; niektóre zwroty i terminy prawne, wymagają posłużenia się zwrotami wywodzącymi się z zwyczaju, moralności, normy religijnej itp. np. terminy: dobre imię, przyzwoitość, pornografia; inny przykład- zawarcie odniesienia do norm obyczajowych w preambule Konstytucji RP;

• w fazie tworzenia prawa wartości motywują prawodawcę, są jego celem; tzw. klauzule generalne czynią prawo bliższym społecznemu poczuciu sprawiedliwości, moralności, bardziej elastycznym; w procesie stosowania prawa i jego interpretacji często sięga się do norm moralnych i obyczajowych; przykład małżeństwa konkordatowego- obrzęd religijny stanowi podstawę do stanowienia prawa;

• zbieżna regulacja pozaprawnych systemów prawnych i prawnych sprawa że wzmacniają się one, np. klauzula „tak mi dopomóż Bóg” w przysiędze/ślubowaniu funkcjonariusza publicznego;

• rozbieżna, że osłabiają się wzajemnie;

• w zależności od przyjętej koncepcji prawa różnie rozpatruje się związki walidacyjne miedzy normami prawnymi i pozaprawnymi systemami prawnymi;

• na poziomie całego systemu prawa sprzeczność z moralnością może doprowadzić do odebrania prawu prawowitości (legitymizacji społ.) i odrzucenia przez znaczną część społeczeństwa,

• bezpośrednia inkorporacja – z bezpośrednią inkorporacją mamy do czynienia wówczas, gdy pewne normy moralne stają się woli pracodawcy normami prawnymi. Większość norm zawartych we współczesnych kodeksach karnych ( zakaz zabójstwa, uszkodzenie ciała) to klasyczny przykład zastosowania tej techniki.

34. Społeczne postawy wobec prawa (legalizm, oportunizm, konformizm, nonkonformizm, cywilne nieposłuszeństwo).

• Legalizm – przestrzega prawa, bo ono jest i należy go przestrzegać.

• Oportunizm – przestrzega prawo, bo mu się to opłaca lub nie przestrzega go bo mu się to opłaca (zasada kija i marchewki).

• Konformizm – przestrzega prawo gdy inni je przestrzegają, a nie przestrzega, gdy inni nie przestrzegają. „INNI” – to grupa odniesienia. Inni to np. kibole i on jest kibolem, oni łamią prawo, więc on też. Albo jak mieszka w dzielnicy lekarzy, prawników oni przestrzegają prawa więc on też,

• Nonkonformizm – jeżeli grupa nie przestrzega prawa to nonkonformista je przestrzega. Jak oni przestrzegają, to on nie przestrzega.

• Cywilne nieposłuszeństwo – powstało ono w połowie XIX wieku. Stworzył je Henryk David Thoreau. To postawa łamania prawa. Cechy cywilnego nieposłuszeństwa:

• Łamanie prawa ma charakter jawny, ostentacyjny.

• Łamanie prawa jest wyrazem negatywnej oceny prawa.

• Może być pośrednie (naruszamy przepisy po to żeby zakwestionować inne, np. nie płacę podatków, żeby państwo zmieniło ustawę o segregacji rasowej) lub bezpośredniej (naruszamy przepisy, które kwestionujemy, np. wagon osobny dla czarnych a osobno dla białych, jestem czarny i wsiadam do wagonu dla białych).

• Ma charakter pokojowy, np. nie można podłożyć bomby, nie używa się przemocy.

• Ma charakter subsydiarny (pomocniczy) jest środkiem ultima ratio – gdy wykorzystaliśmy wszystkie inne sposoby, np. sądy, zmiana władzy. Ostateczna deska ratunku.

• Łączy się z gotowością poniesienia sankcji, godzi się z tym, że pójdzie do więzienia

Przedstawiciele cywilnego nieposłuszeństwa: M. Luther King.

W cywilnym nieposłuszeństwie można kwestionować nie tylko przepisy, ale także rządy, władzę. Funkcjonariusz publiczny nie może korzystać z cywilnego nieposłuszeństwa, jeżeli natomiast chce powinien zrezygnować z stanowiska.

35. Idea prawa według Gustawa Radbrucha.

• ideę prawa Gustawa Radbrucha tworzą 3 elementy:

• sprawiedliwość - określa tylko formalną stronę prawa - równe traktuj równo, nierówne nierówno,

• celowość - zajmuje się treścią prawa, która należy do aksjologii i etyki,

• bezpieczeństwo - może być zagwarantowane tylko przez prawo stanowione, może je gwarantować tylko wola prawodawcy,

• prawo reguluje życie wspólnoty, dla której istnieją 3 najważniejsze wartości będące drogowskazami:

• wartość osobowości - najwyższą wartością dla prawa jest jednostka

• wartość wspólnoty - najwyższą wartością dla prawa jest naród

• wartość dzieła - najwyższą wartością dla prawa jest kultura

• ponieważ każda z tych wartości może dominować nad pozostałymi możliwe są 3 konfiguracje:

• wartość dzieła i wspólnoty w służbie wartości osobowości - czyli sztuka, nauka, państwo w służbie moralności indywidualnej

• wartość osobowości i dzieła w służbie wartości wspólnoty - czyli moralność, nauka w służbie prawa i państwa

• wartość osobowości i wspólnoty w służbie dzieła - moralność, prawo, państwo w służbie nauki i sztuki

• ten schemat dopasował do sytuacji politycznej w Niemczech, okres do 1939 roku. Wyżej stawiał bezpieczeństwo prawne i formalną legalność ustaw od sprawiedliwości (w kolejności – bezpieczeństwo – sprawiedliwość – celowość),

• dopiero po wojnie okres po 1945 roku odciął się od pozytywizmu legalnego i przyjął wyższość prawa naturalnego nad stanowionym (sprawiedliwość – bezpieczeństwo – celowość),

36. Formuła Radbrucha

Głosi ona, że jeśli norma prawna w drastyczny sposób łamie podstawowe normy moralne, to nie obowiązuje. Taka norma nie dostępuje godności bycia prawem, może być odrzucona i tym samym obywatele nie mają obowiązku jej przestrzegania, a administracja państwowa i sądownictwo jej stosowania.

37. Obiektywizm i subiektywizm wartości.

Jedną z ważniejszych spraw w filozofii wartości jest kwestia subiektywizmu i obiektywizmu wartości.

Grecki filozof Protagoras wyznając zasadę, że człowiek jest miarą wszystkich rzeczy przyznał, że o wartości rzeczy decyduje nie rzeczywistość, ale człowiek i jego subiektywne uczucie. Zgodnie z koncepcją subiektywistyczną nie ma wartości samych w sobie, a więc istniejących obiektywnie. Pojawiają się one jako rezultat naszych subiektywnych doznań (percepcji, odczuć).

Początek obiektywistycznej koncepcji istnienia wartości dał Arystoteles nadając rzeczom różne, adekwatne wartości. Według tej koncepcji wartości istnieją w sposób obiektywny, to znaczy niezależnie od tego, jak oceniają je ludzie, niezależnie od ich upodobań i zainteresowań.

38. Obowiązywanie prawa:

kryterium formalne (tetyczne) - polega na uzasadnieniu mocy obowiązującej normy prawnej; norma prawna obowiązuje, gdy:
- zostanie ustanowiona przez właściwy organ w przewidzianym trybie prawotwórczym,
- zostanie właściwie ogłoszona,
- nie zawiera sprzeczności,
- nie została uchylona w określonym trybie.

kryterium behawiorystyczne – norma prawa obowiązuje, bo jest stosowana, a nie jest stosowana bo obowiązuje; decyduje o tym wewnętrzne przekonanie adresatów

kryterium tetyczne – uznaje się za obowiązujące normy wydane przez organy upoważnione do ich wydania, natomiast normy konstytucyjne, jako stojące najwyżej w hierarchii źródeł prawa, obowiązują na mocy jej autorytetu

kryterium aksjologiczne – obowiązują te normy, które są odbierane dodatnio, niestosuje się natomiast przepisów niesłusznych, niezgodnych z akceptowanym poczuciem prawnym

kryterium teologiczne - ujęcia prawnonaturalne zakładały, że źródłem prawa natury jest uczestniczenia w prawie boskim. Jego pochodzenie było jako przejaw rozumu, bądź objawiona wola Boga. Kryterium obowiązywania prawa państwowego np. ustawy, jest czynnik boski. Prawo pozytywne jest wtórne wobec prawa boskiego.

39. Paternalizm prawny – narzucanie innej osobie bądź osobom niezależnie od ich woli określonych zachowań ze względu na dobro ich samych (władcza działalność państwa). Przykładowo ustawodawca nakazuje zapinać pasy bezpieczeństwa podczas jazdy samochodem kierując się bezpieczeństwem obywateli.

Pietrzykowski podaje różne rodzaje paternalizmu. Paternalizm „miękki" polega na nakazach lub zakazach określonego zachowania, uznawanego za prowadzące do realizacji „dobra" lub „zła" jakiejś osoby, do której zakaz lub nakaz się odnosi (np. zakaz kąpieli, nakaz szczepienia). Paternalizm „miękki" nie pozbawia prawa do zachowania się ze szkodą dla siebie, ale stwarza warunki do zapoznania przez tę osobę z całokształtem sytuacji, który ją dotyczy

Paternalizm „bezpośredni" zakłada, że klasa podmiotów objętych zakazem lub nakazem jest tożsama z klasą podmiotów, dla których dobra te obowiązki wprowadzono (np. obowiązek zapinania pasów w samochodzie). Paternalizm „pośredni" dotyczy sytuacji, gdy dla dobra danej grupy, nakładamy obowiązki lub ograniczenia mające uniemożliwić wyrządzenie szkody sobie samemu przy pomocy innych osób (np. nakaz umieszczania informacji o szkodliwości produktów, kierowany do producentów, a nie konsumentów).

Paternalizm „mocny" polega na zastąpieniu preferencji aksjologicznych jednostki odmiennymi preferencjami prawodawcy. Paternalizm „słaby" jest natomiast ograniczony do ingerencji w wybór najskuteczniejszego środka do ochrony dobra cenionego także przez jednostkę (np. życie, zdrowie, własność).