TSNa temat tego, czym jest faszyzm, dyskutuje się od wielu dziesięcioleci, ale często prowadzi to raczej do podwyższenia temperatury debaty niż do wyjaśnienia problemu. Szczególnie intensywnie zajmują się nim przedstawiciele nauk politycznych, dążąc do stworzenia „ogólnego modelu”, obejmującego całą rozmaitość odmian faszyzmu.
Faszyzm, obok bolszewizmu, stanowi najbardziej zgubną, a jednocześnie najbardziej masową ideologię XX wieku. To niebezpieczne połączenie kultu przywódcy, wybujałego nacjonalizmu, nienawiści do "obcych" i rasizmu, zwykle idącego w parze z antysemityzmem, rozpoczęło się od Marszu na Rzym Mussoliniego, a swój szczyt osiągnęło w czasach nazistowskiego reżimu, który pociągnął za sobą drugą wojnę światową i holokaust.

Historyk Walter Laqueur, jeden z najlepszych znawców dziejów faszyzmu na świecie, podsumowuje w książce pt.”Faszyzm wczoraj, dziś, jutro” swoje wieloletnie badania i obserwacje. Spoglądając w przeszłość na skutki faszyzmu i śledząc współczesne ruchy mniej lub bardziej zbliżone do tej ideologii, pokazuje równocześnie potencjalne zagrożenia, które mogą wynikać z niej w przyszłości.

Faszyzm to kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Głoszący hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Skupiał w swoich szeregach nie tylko tzw. warstwy średnie¹, ale także najbardziej zacofane grupy klasy robotniczej (zwłaszcza w Niemczech). To , co najbardziej różni faszyzm od wcześniejszych dyktatur, to stworzenie partii masowej, która zmonopolizowała władzę polityczną dzięki służbom bezpieczeństwa oraz armii i wyeliminowała wszystkie inne partie, w znacznym stopniu wykorzystując przemoc. Tą działającą w nowym stylu partią kierował przywódca posiadający w zasadzie nieograniczoną władzę, otoczony pochlebcami i będący obiektem quasi-religijnego kultu. Doktryna partyjna stała się przedmiotem obowiązującej wiary nie tylko dla członków partii, ale dla wszystkich obywateli i była nieustannie nagłaśniana za pomocą potężnej machiny propagandowej. Faszyzm zatriumfował w krajach, w których stary porządek polityczno-społeczny sprawiał wrażenie niezdolnego do dalszego funkcjonowania, tam gdzie demokracja nie zdołała się głęboko zakorzenić i gdzie silne były nacjonalistyczne resentymenty oraz poczucie zagrożenia załamaniem gospodarki oraz chaosem społecznym. Faszyzm powstał na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu², kiedy wzrost fali rewolucyjnej zagroził bezpośrednio panowaniu burżuazji, wśród której zarysowała się tendencja do przejścia od form ustrojowych demokracji parlamentarnej do jawnej dyktatury terrorystycznej. Przybierał specyficzne formy, wynikające ze społeczno-gospodarczej struktury danego kraju.

We Włoszech faszyzm był związany głównie z kapitałem finansowym, w Niemczech z przedstawicielami przemysłu ciężkiego, w Hiszpanii ze sferami feudalno-obszarniczymi. Początkowo terminem „faszyzm” określano wyłącznie ruch rozwijający się we Włoszech pod przywództwem B. Mussoliniego, którego podstawą stały się stowarzyszenia żołnierzy frontowych³. W tym samym roku B. Mussolini ogłosił manifest faszystowski. Organizacja zdominowana przez elementy syndykalistyczno-rewolucyjne głosiła walkę o utworzenie Zgromadzenia Ustawodawczego, głosowanie powszechne od 21 roku życia, ustanowienie prawa do głosowania dla kobiet, reprezentację proporcjonalną, autonomię lokalną, referendum z inicjatywy ludu, zniesienie policji politycznej, tajnej dyplomacji, armię wyłącznie obronną, konfiskatę dóbr kongregacji, zakaz spekulacji na giełdzie, emeryturę od 55 roku życia, ośmiogodzinny dzień pracy, prawne zagwarantowanie minimum płac, podatku od kapitału utworzonego z zysków wojennych, dochodzącego do 85% itp.
We wrześniu 1921 na żądanie B. Mussoliniego ruch faszystowski we Włoszech przeobraził się w Narodową Partię Faszystowską⁴, której od 28 października 1922 przewodził B. Mussolini jako Duce⁵.

Do wzorów włoskich nawiązywał początkowo faszyzm w Niemczech, zwany też hitleryzmem, nazizmem, nacjonalsocjalizmem. Już dwudziestopięciopunktowy program Niemieckiej Partii Robotniczej⁶ miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. Potępiał kapitalizm i własność ziemską. Kryzys, który w 1929 roku dotknął większość państw kapitalistycznych w Niemczech przybrał najostrzejszą formę, czego skutkiem było ogólne przekonanie, że jest to ustrój zły i należy go zmienić. Hitler wraz ze swoja nowoutworzoną partią-Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partią Robotników (NSDAP), rozpoczął żmudną wspinaczkę po szczeblach władzy. Wybory roku 1932 przyniosły nazistom zdecydowana większość w niemieckim Parlamencie. Hitler, będąc przywódcą i kierownikiem partii drogą zwyczaju politycznego objął funkcję kanclerza (1933 r.). Gdy w roku następnym zmarł prezydent Hindenburg, Adolf Hitler ogłosił połączenie urzędu prezydenta i kanclerza Niemiec i w ten sposób uzyskał władzę absolutną w III Rzeszy. Obrał tytuł „wodza i kanclerza Niemiec”. Był to początek wielkiej władzy Hitlera i realizacji jego planu odbudowy wielkiego imperium niemieckiego, którego efektem był najkrwawszy jak dotąd konflikt w historii świata. 

Poza Niemcami i Włochami faszyzm jako zorganizowana formacja pojawił się w 1933 w Hiszpanii (Falanga), gdzie po zwycięstwie rebeliantów wojskowych pod dowództwem generała F. Franco, doszedł do władzy. Partie i ruchy faszyzujące pojawiły się w tym czasie także i w innych krajach Europy: w Rumunii (Żelazna Gwardia), na Węgrzech (Złamane Strzały), we Francji (Croix de Feu), Belgii (reksiści), Wielkiej Brytanii (Czarne Koszule), Polsce (Obóz Narodowo-Radykalny), Chorwacji (Ustasze). Grupy katolicko-totalitarne określa się jako klerykofaszyzm (np. Front Ojczyźniany w Austrii, 1934–1938), pokrewne mu cechy wykazywał reżim A. Salazara w Portugalii od 1932. Ruchy faszystowskie były stosunkowo silne także w Ameryce Łacińskiej.

Ideologia faszyzmu nie stanowiła jednolitego systemu światopoglądowego, lecz była połączeniem różnych, czasem wręcz wykluczających się, elementów czerpanych z filozofii irracjonalistycznych XIX w., nacjonalistycznych doktryn solidaryzmu społecznego i antydemokratycznych teorii socjologicznych, które miały teoretycznie uzasadniać idee etnocentryzmu⁷, elitaryzmu⁸ i rasizmu⁹. Łącząc te elementy ideologowie faszyści tworzyli całkowicie nierealny pogląd na świat, oparty na micie "misji dziejowej", wyższości własnego narodu nad wrogiem, sprawcą wszelkiego zła społecznego. Wróg ten w każdym kraju jawił się inaczej, dla faszyzmu włoskiego był to "zgniły liberalizm", dla faszyzmu niemieckiego "twór żydowski" (zarówno komunizm, jak i "międzynarodowa plutokracja"). Owa misja dziejowa własnego narodu miała uzasadniać pełną instytucjonalizację życia społecznego i całkowite podporządkowanie jednostki interesowi państwa, mit wroga stanowił uzasadnienie ciągłego terroru. W tych warunkach uzasadniony stawał się faszystowski kodeks moralny, głoszący zasadę bezwzględnej wierności i posłuszeństwa wodzowi, którego wola wyznaczała granice obowiązujących norm etycznych.
Na tym fundamencie rozwijały się idee państwa totalitarnego¹⁰, prowadzące do utożsamiania narodu z państwem, państwa z rządem, rządu z jego szefem, a szefa z wodzem faszystowskim. Metodę oddziaływania propagandowo-ideologicznego faszyzmu stanowiła demagogia społeczna w najszerszym rozumieniu, podsycając rozczarowanie rządami demokratyczno-parlamentarnymi, niezadowolenie mas ukierunkowano na antysemityzm¹¹ i antykomunizm, odwracając je od prawdziwych przyczyn nędzy i pauperyzacji społeczeństwa. Faszyści dochodzili do władzy różnymi drogami, zależnie od warunków wewnętrznych poszczególnych krajów, albo siłą (Hiszpania, Włochy), albo na drodze legalnego ustanowienia dyktatury (Niemcy). Partie faszystowskie zdobywały silne wpływy jeszcze przed zdobyciem władzy. Z chwilą jej przejęcia podporządkowywały sobie aparat państwowy, a ich bojówki tworzyły trzon nowych organów terroru i ucisku. Ustanowienie dyktatury faszystowskiej w miejsce systemu wielopartyjnego wprowadzało system monopartyjny¹², władza wykonawcza i ustawodawcza przechodziła w ręce wodza partii, którego gabinet stawał się jedynym ośrodkiem dyspozycyjnym. Wszystkie stanowiska obsadzano faszystami, a organa władzy państwowej podporządkowywano odpowiednim ogniwom aparatu partyjnego, poddając jego kontroli. Nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, która eliminowała faktycznych i potencjalnych przeciwników reżimu. System bezpieczeństwa oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej¹³. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników faszyzmu. Szczególną uwagę przywiązywały władze faszystowskie do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje¹⁴. Pomimo terroru w państwach faszystowskich działały, choć w ograniczonym zakresie, nielegalne partie i organizacje antyfaszystowskie, które w obliczu narastania groźby wojny w latach trzydziestych konsolidowały siły postępowe poszczególnych krajów w antyfaszystowskich frontach ludowych.
Po II wojnie światowej faszyzm skompromitowany zbrodniami hitlerowskimi nie odrodził się już w dawnej formie, ale w wielu krajach istnieją partie, które w swoich programach nawiązują bezpośrednio do tradycji faszyzmu włoskiego i niemieckiego¹⁵.

Tradycje te kontynuowano podczas II wojny światowej w ruchu oporu i frontach narodowych. Zarówno w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej faszyzm stanowił jeden z najbardziej wstecznych kierunków w dziejach ludzkości. Ograniczając elementarne prawa człowieka hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych swoich narodów, jednocześnie spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi.

Bibliografia:

1. Walter Laqueur, Faszyzm wczoraj, dziś, jutro, Warszawa 1996

2. Zdasz maturę z historii, K.Jurek, A. Łynka, Łódź 2001

3. Encyklopedia powszechna, pod red. J. Bogdański, Kraków 2006

---

1. średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi↩

2. system ekonomiczny, którego podstawę stanowi własność prywatna i wolna przedsiębiorczość↩

3. „Fasci di Combattimento”, założone w marcu 1919↩

4. Partito Nazionale Fascista PNF, włoska partia założona w 1921 przez B. Mussoliniego; Program partii akcentował hasła nacjonalistyczne, m.in. dążenie do rewindykacji terytorialnych Włoch. Organizowała bojówki partyjne, skierowane przeciwko komunistycznym związkom zawodowym. W wyborach 1921 zwolennicy Mussoliniego weszli do parlamentu. Zob. Encyklopedia… pod red. J. Bogdański, Kraków 2006, s. 641.↩

5. Duce (z wł. "wódz", wym. ducze) - wódz partii i państwa, który stał ponad prawem oraz był źródłem prawa. Zob. K. Jurek, A. Łynka Zdasz…,Łódź 2001, s. 279.↩

6. program ogłoszony w lutym 1920, a opracowany przez A. Dexlera i A. Hitlera↩

7. postawa charakteryzująca się pełną aprobatą członków własnej grupy społecznej, jej wywyższaniem, połączona zazwyczaj z niechęcią lub negacją członków innej grupy.↩

8. pogląd społeczno-ekonomiczny uznający istnienie naturalnej nierówności obywateli spowodowanej względami rasowymi, religijnymi, etnicznymi, przynależnością klasową, stanową i inną i głoszący konieczność podziału społeczeństwa na elity rządzące i masy rządzone. Zob. Encyklopedia… pod red. J. Bogdański, Kraków 2006, s. 259.↩

9. pseudonaukowa doktryna głosząca, że ludzie dzielą się na rasy nie tylko ze względu na cechy somatyczne (budowa ciała, kolor skóry, kształt czaszki), ale i psychiczne. Z tej nierówności w rozwoju psychicznym wynika wartościowanie ras, podział na "wyższe" i "niższe". Mieszanie ras prowadzi do degeneracji ras wyższych i całej ludzkości, upadku cywilizacji i kultur. Według tego przekonania konieczna jest troska o czystość rasową i stosowanie segregacji rasowej.↩

10. system władzy, w którym państwo całkowicie kontroluje wszelkie sfery życia obywateli w celu całkowitego podporządkowania sobie jednostki, ścisłej kontroli nad każdym aspektem jej życia. Państwo to preferuje określony przez siebie model posłusznego mu obywatela i wszelkimi dostępnymi sposobami stara się wpoić całemu społeczeństwu. Model obywatela jest jeden - zgodny z ideologią przewodnią państwa, wszelki pluralizm poglądów i postaw jest bezwzględnie niszczony. Zob. Encyklopedia… pod red. J. Bogdański, Kraków 2006, s. 983.↩

11. postawa niechęci bądź wrogości wobec Żydów lub osób pochodzenia żydowskiego, ich prześladowanie i dyskryminacja, poglądy uzasadniające takie działania. Zob. Encyklopedia… pod red. J. Bogdański, Kraków 2006, s. 52↩

12. legalnie działa tylko jedna partia polityczna, ona sprawuje władze, nie ma legalnej opozycji i legalnej rotacji u władzy↩

13. niemieckiego Gestapo, włoskiego OVRA↩

14. włoskie Avanguardia Balilla, niemieckie Hitlerjugend.↩

15. Neofaszyzm jest terminem używanym do opisania szeregu ugrupowań wyłaniających się po II wojnie światowej, które reprezentują znaczną część ideologii faszyzmu.↩