Prawo spadkowe
Prawo spadkowe uregulowane jest w IV księdze Kodeksu Cywilnego zatytułowanej "Spadki". Obejmuje artykuły od 922 do 1088.
1. Pojęcie:
Pojęcie spadku uregulowane jest w artykule 922. Są to prawa i obowiązki zmarłego przechodzące z chwilą śmierci na jedną lub kilka osób.
Prawo spadkowe obejmuje zatem prawa i obowiązki:
a) mające charakter cywilnoprawny
b) mające charakter majątkowy
c) niezwiązane z osobą zmarłego w sposób ścisły (czyli prawa, które służą indywidualnemu interesowi uprawnionego oraz jego obowiązki związane z sytuacją konkretnej osoby np. obowiązek alimentacyjny, prawo do renty z tytułu uszkodzenia ciała, umowa zlecenie, umowa o dzieło itp. nie są regulowane przez prawo spadkowe)
d) nieprzechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami (czyli nie mogą być regulowane prawem spadkowym takie przypadki jak na przykład ten, który pojawia się w artykule 691 KC, który mówi, że w razie śmierci najemcy mieszkania osoby bliskie najemcy, które razem z nim mieszkały do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu.)
Spadkodawcą jest osoba fizyczna (wyłącznie), po śmierci której jej majątek przechodzi na inne podmioty czyli spadkobierców.
Śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku (data dzienna z dokładnością co do godziny, art. 924) oraz nabycie go przez spadkobiercę (art. 925). Nabycie spadku nie ma charakteru definitywnego, spadkobierca może odrzucić spadek w ciągu 6 miesięcy od chwili gdy dowiedział się o nim.
Prawo spadkowe normuje skutki śmierci osoby fizycznej. W skład spadku wchodzą prawa (rzeczowe, roszczenia odszkodowawcze, prawa wynikające z umów) oraz obowiązki, czyli długi spadkowe lub pasywa spadku (majątkowe, prawno rzeczowe, zobowiązaniowe, roszczenia o zachowek, zapisy i polecenia, koszty pogrzebu i koszty postępowania spadkowego). Do pozostałych długów spadkowych należą: art. 923 - udostępnienie małżonkowi i osobom bliskim korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez 3 miesiące od otwarcia spadku, art. 939 - obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego i art. 938 obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania.
Zdolność do dziedziczenia (art. 927) czyli możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków zmarłego mają osoby fizyczne, które żyją w momencie otwarcia spadku i osoby prawne, które w tym momencie istnieją. Za zdolne do dziedziczenia uznaje się także dziecko poczęte, jeżeli urodzi się żywe i fundację ustanowioną w testamencie.
Niegodność dziedziczenia (art.928) ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której podmiot podejmujący działania przeciw osobie spadkodawcy, naruszający jego swobodę w zakresie stworzenia testamentu lub działający przeciw już istniejącemu testamentowi dziedziczyłby po spadkodawcy. Uznania spadkobiercy za niegodnego może zażądać każdy kto ma w tym interes, nie później niż rok od dowiedzenia się o tym fakcie, ale przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. Stwierdzenie niegodności następuje w trybie procesowym. Uznanie spadkobiercy za niegodnego oznacza wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Spadkobierca nie może być jednak uznany za niegodnego jeśli spadkodawca mu wybaczył.
Dziedziczenie ustawowe
Ma miejsce wtedy gdy spadkodawca nie zostawił żadnego testamentu, gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami lub gdy istnieje część spadku, do której spadkodawca nie powołał spadkobiercy.
Krąg spadkobierców wyznaczany jest przez związki rodzinne. Spadkobiercy są podzieleni na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia ustawowego. Spadkobiercy należący do grupy dalszej dochodzą do dziedziczenia dopiero wówczas, gdy nie ma spadkobierców należących do grupy bliższej. Ustalona jest także wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców. Kodeks cywilny dzieli spadkobierców na trzy grupy:
Pierwsza: małżonek i dzieci, jeżeli dziecko nie dożyło wówczas jego zstępni
Druga: małżonek, rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa
Trzecia: gmina ostatniego miejsca zamieszkania lub Skarb Państwa
Porządek dziedziczenia:
Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej:
Małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, ale część małżonka nie może być mniejsza iż ¼. Małżonkowie zazwyczaj mają wspólnotę majątkową, wtedy do podziału pozostaje połowa majątku. Jeżeli spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim, był w separacji, lub trwał rozwód z winy małżonka wówczas dziedziczą dzieci w równych częściach. Jeśli jedno z dzieci nie dożyło- jego część dzielona jest pomiędzy jego zstępnych lub, jeżeli ich nie ma, pomiędzy rodzeństwo.
Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani tak jakby nie dożyli otwarcia spadku (zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych lub odrzucili spadek) wówczas małżonek dziedziczy wraz z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa, a jego udział wynosi połowę spadku. Każde z rodziców otrzymuje 1/4 tego co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa, a rodzeństwo dziedziczy w częściach równych.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło żyjący otrzymuje swoja część i połowę tego co otrzymałby drugi rodzic.
Jeżeli nie ma małżonka, rodzice i rodzeństwo dzieli się spadkiem w równych częściach.
Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada jego zstępnym.
Jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa wówczas cały spadek przypada małżonkowi.
Dziedziczenie gminy i Skarbu Państwa
Spadkobiercą jest gmina ostatniego zamieszkania spadkodawcy. Jeżeli tego miejsca nie da się ustalić lub spadkodawca mieszkał za granicą spadek przypada Skarbowi Państwa. Gmina i skarb państwa nie mogą odrzucić spadku i przyjmują go z dobrodziejstwem inwentarza.
Testament
Testament jest czynnością prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku na wypadek śmierci. Jest to dokument w którym zawarte jest oświadczenie woli testatora.
Testament to czynność prawna o następujących cechach:
charakter mortis causa art. 941 „Rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament” testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych w chwili jego sporządzenia.
Odwołalność, w każdej chwili można odwołać testament w całości albo w części.
jednostronność
ściśle osobisty charakter - nie może go stworzyć przedstawiciel.
Formalizm
Zdolność do sporządzenia testamentu ma tylko osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:
1) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3) pod wpływem groźby.
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie lat trzech od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.
Forma testamentu:
Testamenty zwykłe
holograficzny - art. 949, musi być spisany własnoręcznie(pismem ręcznym - pismo musi posiadać indywidualne cechy testatora), z datą i podpisem
notarialny - art. 950 - sporządzony w formie aktu notarialnego
alograficzny, testament urzędowy - przy jego sporządzaniu wymagana jest obecność osoby pełniącej funkcje publiczne. Dla jego ważności konieczne jest ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków, spisanie woli w formie protokołu z datą, odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków i podpisanie protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową, i świadków testamentu.
Testamenty szczególne
ustny - art. 952, aby testament był uznany za ważny musi powstać w chwili gdy istnieje obawa rychłej śmierci i zachowanie zwykłych procedur jest niemożliwe. Testament powstaje w formie ustnej przy obecności co najmniej trzech świadków. Jeden ze świadków lub osoba trzecia musi spisać to oświadczenie woli, wraz z podaniem daty i miejsca w ciągu roku. Pismo podpisać musi spadkodawca i dwaj lub wszyscy świadkowie. Można potwierdzić treść testamentu także przez zgodne zeznanie przez świadków przed sądem jego treści w ciągu 6 miesięcy.
podróżny - podczas podróży na polskim, morskim lub powietrznym statku można sporządzić testament wobec dowódcy statku lub jego zastępcy, w obecności dwóch świadków. Dowódca spisuje testament po czym podpisuje się on, świadkowie i spadkodawca.
Wojskowy - reguluje rozporządzenie Ministra ON. Testament taki może powstać wyłącznie w stanie wojny, mobilizacji lub przebywaniu w niewoli. Wymagana forma to ustne oświadczenie woli wobec dwóch świadków, chociażby niejednocześnie obecnych.
Testament szczególny traci moc w ciągu 6 miesięcy od ustania okoliczności, które dopuszczały jego spisanie. Bieg terminu ulega zawieszeniu na czas gdy spadkodawca nie może stworzyć testamentu zwykłego.
Świadek- świadkiem nie może być osoba, która nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnej, jest niewidoma, głucha lub niema, nie może czytać lub pisać, nie zna języka spadkodawcy albo jest skazana wyrokiem prawomocnym za fałszywe zeznania. Świadkiem nie może być też osoba, dla której w testamencie przewidziana jest jakaś korzyść, ani osoby z pierwszej lub drugiej grupy spadkowej.
Zapis - rozrządzenie testamentowe, mocą którego spadkodawca zobowiązuje swego spadkobiercę testamentowego lub ustawowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby - zapisobiercy (art. 968 kodeksu cywilnego).
Z chwilą otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy, w którym zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca - dłużnikiem. Zapis może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Zapis może opiewać na rzecz oznaczoną co do tożsamości (wykonywalny - o ile dana rzecz należy do spadku w chwili jego otwarcia; co ciekawe - wówczas obciążony zapisem ponosi odpowiedzialność za wady rzeczy jako darczyńca, zatem ponosi odpowiedzialność za wady tej rzeczy, o których nie poinformował zapisobiercy) lub co do gatunku (wówczas świadczenie powinna stanowić rzecz średniej jakości, z uwzględnieniem potrzeb zapisobiercy - w tym przypadku odpowiedzialność obciążonego zapisem za wady fizyczne i prawne sprowadza się do odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych - rzeczy wolnych od wad, a także - naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia)
Dalszy zapis - szczególna postać zapisu
Spadkodawca może obciążyć zapisem także zapisobiercę.
Wykonanie zapisu
Zapisobierca nie nabywa przeznaczonego mu prawa bezpośrednio, a jedynie może żądać jego wykonania od obciążonego zapisem spadkobiercy.
W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. (art. 970) Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę.
Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu. (art. 971)
Zwolnienie od wykonania zapisu (art. 973)
Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy.
Z kolei zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie; innymi słowy - odda dalszemu zapisobiercy swój tytuł do zapisu.
Przedawnienie roszczeń
Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu.
O ile zapis miał charakter zobowiązania, o tyle kolejna instytucja prawna, którą omówię, dotyczy określonego działania lub zaniechania, ale nie czyni nikogo wierzycielem. Jest to polecenie.
Polecenie
Polecenie - wyrażone zostało w art. 982 k.c. i ma na celu złożenie na spadkobiercę lub na zapisobiorcę obowiązek pewnego działania, np.: zobowiązuje go do zorganizowania wystawnego pogrzebu.
Zapisobierca obciążony poleceniem może wstrzymać się z jego wykonaniem, aż wykonany zostanie zapis; analogicznie w przypadku dalszego zapisobiercy (art. 983)
Natomiast gdy osoba, którą spadkodawca wskazał jako zapisobiercę, nie chce być zapisobiercą lub nie może nim być - (wówczas) obowiązek wykonania danego polecenia spada na spadkobiercę; analogicznie w przypadku zależności zapisobierca-dalszy zapisobierca. (art. 984)
Kto może żądać wykonania polecenia?
każdy ze spadkobierców, chyba, że ma ono na celu korzyść wyłącznie obciążonego poleceniem (art. 985).
Jeśli ma ono na względzie interes społeczny - to także właściwy organ państwowy.
Zachowek - forma ochrony interesów osób najbliższych spadkodawcy, którym przysługuje roszczenie [ muszą żądać jego wykonania] względem spadkobierców powołanych do dziedziczenia o zapłatę określonej sumy pieniężnej zwanej zachowkiem. Obowiązek ten powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych.
Ratio legis polega tu na wyjściu z założenia, że każdy człowiek w razie śmierci ma moralny obowiązek pozostawienia choćby części majątku swym najbliższym, a może się zdarzyć, że spadkodawca sporządzając testament pominie takie osoby [openkejs Violetty Villas]. Zachowek zabezpiecza interesy osób najbliższych pominiętych przez spadkodawcę w testamencie.
Uprawnieni do zachowku
Podmioty uprawnione:
zstępni
małżonek
rodzice spadkodawcy jeśli byliby powołani do spadku z ustawy.
Wyłączenia:
osoby uznane za niegodne
osoby, które zrzekły się dziedziczenia lub odrzuciły spadek przysługujący im z mocy ustawy
małżonek wyłączony od dziedziczenia w trybie artykułu 940 kc
osoby wydziedziczone przez spadkodawcę
osoby z pkt. 1 i 2 są traktowane jakby nie dożyły otwarcia spadku
Spadkobiercy uprawnieni do zachowku: W sytuacji kiedy ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku (
Powstanie roszczenia: Roszczenie powstaje gdy uprawniony nie otrzymał go w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia.
Zobowiązani z tytułu zachowku
spadkobiercy powołani do dziedziczenia
obdarowani darowizną doliczoną do spadku - gdy spadkobiercy nie może wypłacić należnej kwoty, obdarowani obowiązani są uzupełnić zachowek, lecz tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem tej darowizny.
Wysokość zachowku
Wysokość zawsze określa się w oznaczonej kwocie pieniężnej, która zależy od:
wartości całego spadku
wielkości udziału spadkowego, który przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym (przy obliczaniu udziałów włącza się spadkobierców niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, a wyłącza tych, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni - 992)
czy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy
czy uprawniony zstępny spadkodawcy jest osobą małoletnią
Uprawnionemu, który jest trwale niezdolny do pracy oraz małoletniemu zstępnemu należy się 2/3 udziału spadkowego, który przypadłby mu przy dziedziczeniu ustawowym. Wszystkim pozostałym należy się 1/2 udziału spadkowego, który przypadałby im przy dziedziczeniu ustawowym.
Przy obliczaniu kwoty zachowku, nie uwzględnia się zapisów i poleceń; bierze się za to pod uwagę darowizny (większe, niż zwyczajowo w danej grupie społecznej uznawane za drobne, oraz uczynione na mniej niż 10 lat przed momentem otwarcia spadku);
nie bierze się pod uwagę darowizn czynionych na rzecz osób nie będących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, a także żadnych darowizn czynionych przez spadkodawcę w czasie, gdy nie miał zstępnych - z wyłączeniem tych, czynionych na 300 dni (czyli ok. 10 miesięcy) przed narodzinami zstępnego. !! Wartość przedmiotu darowizny oblicza się wg stanu z chwili jej dokonania, a wg cen z chwili ustalania zachowku.
Do zachowku zalicza się:
Darowizny dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku
Darowizny dokonane na rzecz wstępnych uprawnionego (np. rodziców), o ile jest on dalszym zstępnym spadkodawcy
Uznane za ponadprzeciętne w danym środowisku nakłady na wychowanie i kształcenie
Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku, gdy jest on jednocześnie obciążony zachowkiem lub zapisem albo poleceniem
za zachowek - zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek
za zapisy i polecenia - gdy uprawniony jest powołany do dziedziczenia, wtedy jego odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku.
Zmniejszenie zapisów i poleceń:
Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń.
Jeżeli spadkodawca nie zostawił żadnych wskazówek w testamencie to zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości.
Dalszy zapis i polecenie również podlegają stosunkowemu zmniejszeniu.
Gdy jednak przedmiotu zapisu nie da się podzielić lub zmniejszyć bez zmniejszania jego wartości, zapisobierca może żądać całkowitego wykonania zapisu, przy czym uiszcza odpowiednią opłatę pieniężną jako wyrównanie.
Przedawnienie roszczeń: 3 lata od ogłoszenia testamentu; a w przypadku roszczeń o uzupełnienie zachowku z darowizny - 3 lata od otwarcia spadku.
Przyjęcie spadku
Dobrodziejstwo inwentarza, sposób przyjęcia spadku ("z dobrodziejstwem inwentarza"), polegający na ograniczeniu odpowiedzialności za długi spadkowe do wysokości określonego inwentarza stanu czynnego spadku. Jego przeciwieństwem jest przyjęcie spadku "wprost", oznaczające rozszerzenie odpowiedzialności za długi spadkowe, bez ograniczeń wynikających ze stanu czynnego spadku. W wyniku takiego przyjęcia wierzyciel może dochodzić swego roszczenia z wartości spadku, a gdyby była ona niewystarczająca, to również z majątku osobistego spadkobiercy. Spadek można też odrzucić.
Bibliografia:
Prawo spadkowe, Elżbieta Skowrońska - Bocian, C.H. Beck, Warszawa 2006
Kodeks cywilny z wprowadzeniem, C.H. Beck, wydanie 29., Warszawa 2008