Stosunki międzynarodowe okresu międzywojennego
Stosunki i kontakty międzynarodowe, które utrzymują wszystkie państwa na świecie dokonywane są za pośrednictwem organów poszczególnych państw. Pod postacią owych organów najczęściej występują upoważnione osoby z podległym im personelem. Wspomniane organy tworzone są na podstawie przepisów ustaw zasadniczych (konstytucji) i podlegają prawu międzynarodowemu.
Jednym z najważniejszych wydarzeń historycznych, w których wzięło udział wiele państw była konferencja pokojowa po I wojnie światowej. Miejsce jej odbycia było sporne i bardzo długo głowy państw nie mogły dojść do porozumienia w tej sprawie. Pewien obserwator amerykański, Emile Joseph Dillon napisał w swoich pamiętnikach, że kiedy już prawie na pewno konferencja miała się odbyć w Brukseli, kazał zarezerwować dla siebie mieszkanie na pół roku w tym pięknym mieście. Niestety dla niego w ostatniej chwili zmieniono lokalizację i ostatecznie konferencja odbyła się w Paryżu. Traktat pokojowy z pokonanymi Niemcami podpisano na zamku w Wersalu, skąd wzięła się nazwa traktat wersalki. Konferencja rozpoczęła się 18 stycznia 1919 r. Okazało się, że zasada jaką miano się kierować, czyli równością stron pozostała jedynie fikcją sporządzoną na papierze i występowała tylko formalnie. Prym wiodły państwa zwycięskie, które ustalały cały powojenny porządek nie patrząc na państwa pokonane. Kompetencje tych ostatnich ograniczone zostały do składania wniosków i opinii co i tak nie miało żadnego znaczenia. Konferencja ujawniła aktualny układ sił na świecie. Wiodły Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia. Państwom tym nadano nawet oficjalną nazwę: „główne mocarstwa sprzymierzone”.
Na konferencji swoją obecność zaznaczyła również Polska. Zajmowano się bowiem kwestią polskich granic wschodnich. W tym samym czasie na dobre rozgorzała wojna polsko- bolszewicka, a na Ukrainie zaczęło dochodzić do zbrojnych incydentów. W odpowiedzi na te wydarzenia konferencja paryska powołała 20 marca specjalną podkomisję której zadaniem była mediacja między walczącymi stronami jak również doprowadzenie do pokoju na terenach ukraińskich. Komisja ta przygotowała projekt rozgraniczenia państwa polskiego i Rosji Radzieckiej. Rada Najwyższa wyznaczyła gen. Louisa Bothy'ego do monitorowania sytuacji na ziemiach wschodnich i dała prawo do interwencji w razie poważnych sytuacji, zwłaszcza w Galicji Wschodniej.
Kolejną poważną kwestią było ustalenie kształtu i funkcji międzynarodowej organizacji, której zadaniem miało być utrzymanie pokoju na świecie. Idea takiej organizacji powstawała w wielu krajach i przybierała różne postacie. Ostatecznie niejasnej idei nadano nazwę Ligi Narodów. Pod tą nazwą funkcjonował projekt, który po raz pierwszy omawiano 25 stycznia 1919r. na posiedzeniu plenarnym konferencji paryskiej. Większość głosów zadecydowała, że Liga będzie stanowić integralną i nierozłączną część opracowywanego traktatu pokojowego. Powstała specjalna podkomisja do opracowania statutu Ligi. O połączeniu projektu z traktatem zależało zwłaszcza prezydentowi Stanów Zjednoczonych gdyż zdawał sobie sprawę, że tylko pod taką postacią ma on szansę zostać zatwierdzony przez Kongres. Sam Pakt Ligi Narodów powodował w Stanach liczne kontrowersje i różnice zdań.
Po licznych dyskusjach i zmianach Pakt Ligi Narodów podpisany zastał 28 czerwca 1919r. i wszedł w życie w około pół roku później 10 stycznia 1920r. Był to akt nowoczesny, składający się z preambuły i dwudziestu sześciu artykułów. Nowatorskość aktu polegała na zobowiązaniu się wielu państw świata do pielęgnowania wzajemnych, pokojowych relacji i rozwiązywania konfliktów drogą pokojową. Wyznaczone cele miały być osiągnięte za pomocą zasady jawności stosunków międzynarodowych i zasadzie „pacta sunt servanta” czyli stwierdzeniu, że umów należy dotrzymywać, a zwłaszcza tych międzynarodowych. Dotyczyło to oczywiście w największej mierze postanowień traktatowych.
Niestety nadzieje związane z utworzeniem tej organizacji okazały się płonne. Nie tylko Liga nie była w stanie zapobiegać niepokojom na świecie ale sama stała się areną sporów i nieporozumień. Problemy ówczesnego świata były zbyt ciężkie, aby mogła je rozwiązać tak niestabilna organizacja. Powodów niewydolności Ligi było wiele, ale do najważniejszego z nich z pewnością zaliczyć należy nieobecność trzech wielkich mocarstw: Stanów Zjednoczonych, Niemiec (które to dołączyło do Ligi w 1926 tylko po to aby już w 1933 na własne życzenie z niej wystąpić) i ZSRR (które z kolei zaatakowało innego członka Ligi Finlandie, a następnie zrezygnowało z członkostwa w 1934r.). Narastające konflikty między państwami-członkami prowadziły do sprzecznych interesów. Przykładem można wymienić Japonię, która od samego początku podchodziła do inicjatyw Ligi nad wyraz selektywnie, a w końcu stanęła w stosunku do niej w całkowitej i zdecydowanej opozycji. Inne państwo-Włochy, nie zważając na zadeklarowane w Pakcie stanowiącym Ligę wartości z rozmachem budowało ustrój faszystowski. Był to wynik utraconych nadziei dotyczących zdobyczy terytorialnych i postępujący kryzys gospodarczy. Traktat Wersalski nie zadowalał Włochów i dlatego od roku 1922 w państwie włoskim zaczęła kiełkować idea faszyzmu.
Europa potrzebowała natychmiastowej odbudowy gospodarczej. Wiedząc to Wielka Brytania wysunęła projekt zwołania kolejnej międzynarodowej konferencji, której celem było przeprowadzenie ogólnoeuropejskich reform. Projekt przedstawiony został przez wybitnego brytyjskiego polityka Lloyda Georga podczas spotkania dawnych aliantów we francuskim Cannes. Spotkanie to miało miejsce od 6 do 13 stycznia 1922r. Jednym z punktów projektu było zaproszenie do rozmów Rosji Radzieckiej, z którą i tak Wielka Brytania już od jakiegoś czasu utrzymywała stosunki gospodarcze i handlowe (był to wynik porozumienia tych krajów z 16 marca 1921r.). Konferencja zwołana została w marcu. Zaproszone zostały nie tylko dawne państwa sojusznicze, ale również Niemcy i ich dawni sojusznicy oraz Rosja. Zaproszenie wysłano również do przedstawicieli Stanów, gdyż to właśnie ten kraj stał się największym europejskim wierzycielem.
Podczas konferencji na nic nie zdały się ustalenia z Cannes. Różnice interesów były aż nadto wyraźne. Anglia nie chciała zbyt dużego umocnienia Francji, dlatego postulowała darowanie Niemcom większości długów i zwolnienia ich z części ustaleń wersalskich. Postulaty te spotkały się z ostrym sprzeciwem Francji, która z kolei domagała się zmuszenia Niemców do szybszej spłaty reparacji wojennych. Rosja Radziecka nie chciała z kolei uznać długów zaciągniętych przez cara i Rząd Tymczasowy.
16 kwietnia doszło do podpisania paktu w Rapallo pomiędzy Niemcami i Rosją. Wywołało to oburzenie wśród państw europejskich gdyż ustalono, że wszelkie traktaty z Niemcami będą zawierane przez wszystkie państwa razem po wcześniejszym uzgodnieniu ich treści. Kilkanaście delegacji konferencji genueńskiej wysłało noty protestacyjne ( w tym polski minister ) do kanclerza Niemiec-Karla Josepha Wirtha. Zarzucano mu potajemne rokowania odnośnie spraw będących przedmiotem obrad w Genui. Krytykowano również brak zasad przyzwoitości i pogwałcenie ducha wzajemnego zaufania i jawności życia międzynarodowego. Uznano, że delegacja niemiecka jest niechętna udziałowi w dalszych obradach konferencji. Traktat w Rapallo spowodował naruszenie reguł rozbrojeniowych traktatu wersalskiego. Doszło do podpisania aktu o współpracy armii niemieckiej i radzieckiej 11 sierpnia 1922r. ,a 24 kwietnia 1926r. państwa te zawarły nowy układ dotyczący współpracy i zobowiązały się do wzajemnej neutralności.
24 stycznia 1931r. na forum Rady Ligi Narodów podjęta została decyzja o zwołaniu międzynarodowej konferencji rozbrojeniowej. Spotkanie to miało się odbyć w Genewie dnia 2 lutego 1932r. Z 64 państw, którym wysłano zaproszenie, przybyło 60. Nie pojawili się przedstawiciele Nikaragui, Ekwadoru, Paragwaju i Salwadoru. Przewodniczącym mianowany został Brytyjczyk Arthur Henderson, który wcześniej sprawował funkcję Ministra Spraw Zagranicznych Jej Królewskiej Mości. Polska delegacja przybyła pod przewodnictwem ministra Augusta Zaleskiego. Do koordynacji prac w łonie Ligi powołano specjalne biuro konferencji (5 luty 1931r.). Biurem tym kierował właśnie Henderson przy pomocy czternastu zastępców. Rolę zastępcy posiadał m.in. minister Zaleski. Funkcjonowało również Komisja Ogólna, do której każde państwo delegowało swojego przedstawiciela. Do mniej znaczących należały: Komisja Polityczna i komisje techniczne czyli: Budżetowa, Morska i Lądowa. Owocem pracy konferencji rozbrojeniowej stała się konwencja rozbrojeniowa, ale nie tylko. Obok tego głównego aktu powstały liczne inicjatywy. Do najważniejszych z nich należy zaliczyć przede wszystkim plan rozbrojenia moralnego przedstawiony przez delegację polską. Powiązana z planem rozbrojenia była deklaracje w sprawie równouprawnienia Niemiec w kwestii zbrojeń. Jednak pewną obojętność w stosunku do polityki państwa niemieckiego przejawiały niektóre państwa - uczestnicy obrad, zwłaszcza Wielka Brytania. W gruncie rzeczy większość państw zgadzała się, że porządku wersalskiego nie można utrzymać. Jedynym sensownym rozwiązaniem co do którego zgodziła się większość delegacji była polityka ustępstw, polegająca na stopniowym zaspokajaniu wymagań Niemców. Celem tej polityki (nie osiągniętym-wybucha II wojna światowa) było utrzymanie pokoju na świecie.
W marcu 1933 roku światło dzienne ujrzał pierwszy projekt, którego założeniem była właśnie polityka ustępstw. Jego przedmiotem było wyrównanie poziomu zbrojeń Niemiec i całej reszty państw. Nie od razu aczkolwiek, plan został nakreślony w postaci kilku stopni. Jedyne ograniczenia występowały w lotnictwie i marynarce a co do reszty miał obowiązywać pięcioletni plan kontrolny. Hitler uznał ten projekt za nie do przyjęcia i rozpoczął działania mające na celu zakończenie konferencji rozbrojeniowej bez podjęcia stosownych postanowień. Ogłosił też opuszczenie przez delegację niemiecką konferencji. Wywołało to oburzenie międzynarodowej opinii publicznej. Mając to na uwadze Hitler wygłosił 17 maja 1933r. przemówienie, które miało uspokoić sytuację. Mowa była na tyle udana, że można było usłyszeć liczne głosy aprobaty i zadowolenia za umiarkowaną politykę Niemiec i chęć do współpracy. Hitler odwzajemniał komplementy kreśląc wielki sojusz między Niemcami i Wielką Brytanią.
Polityka ustępstw mocarstw europejskich doprowadziła do zajęcia przez oddziały niemieckie zagłębia Sary, które posiadało wiele kopalń i wytwarzało surowce strategiczne. Pogwałcono tym samym kolejne postanowienie traktatu wersalskiego, które zakładało przeprowadzenie plebiscytu w tym rejonie. Ludność miała zdecydować czy woli należeć do Francji, Niemiec, czy pozostać nie zależną, pod kontrolą Ligi Narodów.
Spotkanie pięciu delegacji wielkich mocarstw w grudniu 1932r. również nie rozstrzygnęło czy należy przyznać Niemcom równouprawnienie w przedmiocie zbrojeń. Stanowczy sprzeciw zgłaszała Francja, która obawiała się kolejnych agresji ze strony III Rzeszy. Nie zniesiono również klauzul rozbrojeniowych z traktatu wersalskiego. Jedynym ważnym oświadczeniem wystosowanym przez delegacje było stwierdzeni, że konferencja genewska powinna nadać Niemcom prawo o ubieganie się o stopniowe przyśpieszenie zbrojeń i rozbudowy sił militarnych. Były to jednak słowa nie związane z rzeczywistością, gdyż Hitler już dawno ogłosił powszechny pobór do armii i rozpoczął budowę floty morskiej.
W czasie kiedy faszystowskie Włochy z Benito Mussolinim na czele najechały Abisynię, Hitler rozpoczął realizację kolejnego planu. Tym razem za cel obrał sobie remilitaryzację Nadrenii. Premier Wielkiej Brytanii Winston Churchill napisał wtedy, że agresja ta była największym zwycięstwem Hitlera. Wierzył, że gdyby w owym czasie powstrzymano ambicje terytorialne Niemiec, to zapewne władza Hitlera została by uszczuplona i to doprowadziłoby do jego upadku. Churchill skrytykował Francję, że nie podjęła walki, gdyż posiadała o wiele większą armię i z pewnością poradziła by sobie, bez pomocy innych państw. Zabrakło jedynie odwagi i woli walki. Nie można się wszak temu dziwić. Francja jest krajem, który podczas I wojny światowej stracił ogromną liczbę młodzieży podczas walk.
Politycy londyńscy zaproponowali Niemcom utworzenie specjalnej strefy kontrolnej na terenie III Rzeszy. Jednak Hitler zachęcony sukcesami i biernością innych państw europejskich odrzucił te postulaty uznając je za skandaliczne. Sprawa Nadrenii trafiła na forum Ligi Narodów, która po raz kolejny wykazała swoją bierność i niezdolność do zdecydowanego rozwiązywania problemów. Na posiedzenie zaproszeni zostali przedstawiciele Niemiec. Przybył sam minister Ribbentrop i przez kilka godzin odczytywał swoje moratorium, na które Liga zareagowała jedynie potępiającym oświadczeniem. Nie podjęto żadnych akcji przeciwko Niemcom, nie nałożono nawet sankcji gospodarczych czy politycznych. Remilitaryzacja Nadrenii w przykrej sytuacji stawiała zwłaszcza Belgię. Ten mały kraj w razie napaści nie miałby żadnych szans obrony przeciwko III Rzeszy. Belgijscy politycy po spotkaniu na forum Ligi również nie liczyli na wsparcie mocarstw europejskich. Nie mając innego wyjścia rząd Belgii ogłosił ten kraj 14 października 1936r. za wiekuiście neutralny. Wynikiem tego oświadczenia było przekazanie wspólnej noty przez rządy Wielkiej Brytanii i Francji, w której państwa te zwolniły Belgię od wszystkich wcześniejszych zobowiązań (m.in. porozumienia londyńskie z 19 marca 1936r. i traktat lokarneński). Ku zaskoczeniu samych Belgów podobne oświadczenie przesłał rząd III Rzeszy. Nota z 13 września 1937r. potwierdziła neutralność Belgii, jej nietykalność i nienaruszalność granic. Niemcy postawili wszak warunek. Jeżeli jakiekolwiek działania zbrojne przeciwko Niemcom zostaną podjęte z terytorium belgijskiego to III Rzesza stanowczo wyciągnie z tego konsekwencje.
Hitler doprowadził również do podpisania niemiecko- radzieckiego paktu o nieagresji w Moskwie dnia 23 sierpnia 1939r. W imieniu państw podpisy swoje złożyli ministrowie spraw zagranicznych Ribbentrop i Mołotow. Pakt ten powoływał się na zawarte wcześniej porozumienie z kwietnia 1926r. Był on szczególny dla Rzeczpospolitej gdyż ustanawiał granicę wpływów Rosji Radzieckiej i III Rzeszy w podbitej Europie Środkowej. Wynikało z niego, że Polska zostanie podzielona na dwie części. Granice miała wyznaczać północna granica Litwy (co zostało później zmienione i ostatecznie Litwa przypadła Rosji). Finlandia, Łotwa i Estonia, a w Europie Południowo Wschodniej Besarabia miały znaleźć się w sferze wpływów stalinowskiej Rosji. Wpływy w Polsce miały rozgraniczać rzeki Narew, Wisła i San. Stopień niepodległości państwa polskiego miał być rozstrzygnięty przez strony na mocy przyjaznego porozumienia.
Na kontynencie amerykańskim dominującą pozycję uzyskały Stany Zjednoczone Ameryki. Było to najpotężniejsze państwo dwudziestolecia międzywojennego. Podporządkowało sobie mniejsze państewka jak Kubę, Nikaraguę, Haiti i Dominikanę. Niestabilność polityki państw obu ameryk pokazała V konferencja panamerykańska w 1928r. Stany zablokowały wtedy pakt o nieinterwencji, gdyż same posiadały liczne zagarnięte ziemie mniejszych sąsiadów.