Definicje

• objawowe

• przeważają opisy zachowania, które traktuje się jak wskaźniki ukazujące charakter zjawiska niedostosowania społecznego

• teoretyczne

• W definicjach teoretycznych wskazuje się na te elementy lub mechanizmy funkcjonowania człowieka, które warunkują niedostosowany charakter zachowania poprzez zdefiniowane pojęcia i sądy psychologiczne, socjologiczne, medyczne, pedagogiczne np. motywacja, postawy, role, normy, wartości, sumienie, empatia, lęk, syndrom itp.

• operacyjne

• Definicje operacyjne wynikające z oprzyrządowania i procedur diagnostycznych zgodnych z metodologią nauk.

• Wskazania narzędzi badawczych, wnioskowanie, analiza, synteza i inne procesy rozstrzygania intelektualnego.

• utylitarne

• Definicje utylitarne albo jak słusznie podkreśla L. Pytka zdroworozsądkowe są tworzone przez administratorów oświaty i mają na celu określenie i opis zjawiska z punktu widzenia np. organizatora procesu resocjalizacji, wychowania, terapii.

Niedostosowanie społeczne (definiowanie zjawiska) O. Lipkowski: Resocjalizacja ..., s.23-24

Z zjawiskiem tym mamy do czynienia ...

"gdy od wczesnego dzieciństwa dziecko ulega wykolejeniu, gdy desocjalizacja występuje w późniejszym okresie rozwoju, gdy dewiacje w zachowaniu społecznym spowodowane są przede wszystkim czynnikami patologicznymi„

Definicja niedostosowania społecznego wg O. Lipkowski

"[...] niedostosowanie społeczne to zaburzenia charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i realizacji zadań życiowych danej jednostki"

Niedostosowanie społeczne (definiowanie zjawiska) wg J. Konopnickiego

• Dziecko niedostosowane społecznie nie działa w swoim najlepszym interesie. Motywacja jego działania nie jest realistyczna, co świadczy o daleko posuniętej frustracji. W wyniku frustracji dziecko stwarza sobie wiele kłopotów, których nie jest w stanie samodzielnie rozwikłać. Reakcje dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć, i na ogół bywają nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały. Konsekwencją takiego działania dziecka jest brak sukcesu, czyli motoru wszelkiego działania. Brak sukcesu i związane z nim złe samopoczucie sprawiają, że dziecko czuje się nieszczęśliwe.

Płaszczyzny niedostosowania społecznego

• prawna -> na tej płaszczyźnie uprawnione diagnostycznie będą te fakty z funkcjonowania dzieci i młodzieży, które „przymierzane” są do regulacji prawnej. Tak więc typowym wskaźnikiem niedostosowania społecznego będą te zachowania, które określane bywają jako wchodzenie w kolizję z prawem (różne rodzaje i formy przestępczości klasyfikowane wg kodeksów karnych).

• psychologiczna -> Na tej płaszczyźnie analizy niedostosowania społecznego dokonujemy na podstawie jakości procesów regulacji psychicznej ze szczególnym uwzględnieniem procesów: motywacyjnych, emocjonalnych, wykonania i kontroli , jak również cech osobowości (najczęściej wskaźnikiem jest istotne obniżenie poziomu uczuciowości wyższej i zaburzenia emocjonalne).

• pedagogiczna -> To funkcjonowanie dziecka w roli ucznia. Jego stosunek do obowiązków szkolnych, kolegów nauczycieli. Realizowanie standardów kultury uczniowskiej wynikających z tradycji szkoły, regulaminów, zobowiązań. Wskaźnikiem diagnostycznym może być tutaj tzw. „negatywizm szkolny”. (Na podstawie badań tego zagadnienia można sformułować kilka uwag o cechach negatywizmu szkolnego jednostek niedostosowanych społecznie: ma on wyraźnie zaznaczoną dynamikę i swoistą strukturę decydującą o stopniu jego zaawansowania; nie jest to sporadycznie manifestowana reakcja negatywna, ale względnie trwała tendencja do wyodrębniania pewnych całości - ustosunkowań negatywnych; jeśli manifestują go jednostki niedostosowane społecznie, można go uznać za syndrom niedostosowania społecznego; rodzaj i stopień niedostosowania społecznego odpowiadają poszczególnym fazom i poziomom negatywizmu szkolnego; jest względnie trwałym ustosunkowaniem się do nauczyciela, szkoły, obowiązków szkolnych i kolegów, wskazującym na złe funkcjonowanie w roli ucznia i wykazującym cechy niedostosowania społecznego).

• socjologiczna -> To przede wszystkim te wskaźniki, które wyraźnie określają funkcjonowanie dziecka w innych rolach, np. dziecka w rodzinie, kolegi w grupie. Ze szczególną wyrazistością manifestują się tutaj te zachowania, które są wynikiem realizowania normy społecznej w drodze imitacji, identyfikacji i internalizacji. Negatywne ustosunkowanie się do norm współżycia społecznego w aspektach komunikacji interpersonalnej jest tutaj najbardziej czytelnym wskaźnikiem.

Syndromy niedostosowania społecznego wg D.H. Stotta (w modyfikacji J. Konopnickiego)

Z arkusza diagnostycznego D.H. Stotta możemy wyłonić XVI syndromów:

Syndrom I. Brak zaufania do ludzi, rzeczy itp.

Syndrom II. Depresja

Syndrom III. Wycofywanie się ze świata rzeczywistego

Syndrom IV. Niepokój i niepewność o zainteresowanie dorosłych

Syndrom V. Wrogość w stosunku do dorosłych

Syndrom VI. Niepokój o przyjęcie dziecka przez inne dzieci

Syndrom VII. Aspołeczność

Syndrom VIII. Wrogie ustosunkowanie się do innych ludzi

Syndrom IX. Niespokojna natura

Syndrom X. Różne symptomy napięcia emocjonalnego

Syndrom XI. Różne symptomy nerwicowe

Syndrom XII. Braki środowiskowe

Syndrom XIII. Tępota umysłowa

Syndrom XIV. Rozwój seksualny

Syndrom XV. Choroby i wady organiczne

Syndrom XVI. Upośledzenia fizyczne

Zachowania jednostek niedostosowanych społecznie

• demonstracyjno-bojowe -> Charakteryzują się wrogim nastawieniem wobec środowiska społecznego. Postawa wrogości przejawia się w ostrych i gwałtownych reakcjach, nieadekwatnych do aktualnych bodźców, a najbardziej typowe formy zachowania to negatywizm, presja, demonstracja, czynności szkodzące innym osobom. Postawa wrogości ukierunkowana na zewnątrz może przyjąć formę reakcji bezpośredniej - jawnej lub pośredniej - zafałszowanej, utajonej. Tendencje do ciągłego zwracania uwagi na siebie stanowią symptom łagodnego stadium wrogości. Stadium zaawansowane charakteryzuje się wrogością otwartą. Są to różne, a zarazem zmienne formy zachowania. Przejawiają się w skrajnej dynamice reakcji: bierności, odmowie, ataku, w przejściu z agresji werbalnych do niewerbalnych, znaczonych aktami gwałtu, przemocy, wandalizmu. Jednostki takie o cechach przywódczych mogą być zdolne do tworzenia nielegalnych struktur organizacyjnych, wymagających później działań doprowadzających do rozbijania wewnętrznej spoistości grup nieformalnych.

• zahamowane -> Charakteryzuje postawa defensywna, wyrażająca się brakiem zaufania do ludzi, nowych sytuacji, lękliwością, niepewnością, często objawami wzmożonych zaburzeń emocjonalnych. Różne stadia zachowań zahamowanych - a więc bierność przejawiająca się uderzającym brakiem aktywności, depresją, formami nagłych wybuchów złości, powrotami do stanów apatii - prowadzą często do autyzmu, który eliminuje dziecko ze zbiorowości. Dziecko w sposób trudny do spostrzeżenia, wycofuje się. Pozostawione na marginesie życia grupy, klasy, miewa z reguły duże trudności w funkcjonowaniu w zmieniających się dynamicznie warunkach życia.

• niekonsekwentne -> Są trudne do przewidzenia. Wykazują cechy impulsywności i należą do reakcji manifestowanych wprost. Charakteryzują się natychmiastową repliką na bodziec, odpowiedzią bez zastanowienia. Postępowanie ukierunkowane jest na zaspokajanie własnych, egoistycznie pojmowanych potrzeb w sposób bezwzględny, gwałtowny, nie liczący się z nikim i niczym. Dzieci takie mają poważne trudności w nawiązywaniu kontaktów, ponieważ inni najczęściej się od nich odsuwają, nie rozumiejąc ich reakcji. Wykorzystują ów fakt dorośli przestępcy, wciągając takie dzieci do działalności grup przestępczych.

• aspołeczne -> Są wynikiem głębokich zaburzeń osobowości i dysfunkcji środowisk wychowawczych. Nazywa się te zachowania różnie: "asocjalne", "dyssocjalne", "psychopatyczne", "socjopatyczne". Ich postawa charakteryzuje się chłodem uczuciowym, egoizmem, agresywnością oraz skłonnościami sadystycznymi - bardzo często też zaburzeniami życia seksualnego. Ze względu na destruktywne oddziaływanie na każdą zbiorowość ludzką jednostki te stanowią poważne zagrożenie dla społeczeństwa. W placówkach resocjalizacyjnych postawę taką prezentują jednostki z kategorii "git ludzi".

Fazy - stadia wykolejenia społecznego, demoralizacji, niedostosowania, nieprzystosowania

1. W fazie początkowej (pierwszej) występuje poczucie odtrącenia i brak zależności emocjonalnej. Dziecko nie ma formujących pozytywnie doświadczeń przeżywania i realizowania potrzeb związanych z tzw. przyleganiem uczuciowym. Przyczynami są brak miłości rodzicielskiej, nieokazywanie uczuć, brak zainteresowania sprawami dziecka. Typowe reakcje to bunt, przekora, złośliwości, stopniowo ujawniająca się wrogość wobec wybranych osób i manifestowane niezadowolenie najczęściej jako reakcja obronna w postaci przemieszczenia reakcji agresywnych na sprzęty, zwierzęta, słabszych kolegów, młodsze rodzeństwo.

2. Faza utrwalania charakteryzuje się: maskowaniem cierpienia, ukrywaniem bolesnych doznań psychicznych, lękiem przed podejmowaniem interakcji pozytywnych ze względu na obawy przed odtrąceniem, stopniowym przyjmowaniem postawy „twardziela”, odrzuceniem tych form ekspresji, które mogłyby ujawnić tęsknotę za życzliwością, miłością, potrzebą aprobaty, akceptacji. Stąd wysoka aktywność w poszukiwaniu poza domem przyjaźni, zaspokojenia potrzeb niemożliwych do zaspokojenia w rodzinie. W tej fazie obserwujemy dużą podatność na uzależnienia od środków psychoaktywnych, kłopoty w dobrym funkcjonowaniu w roli ucznia, ucieczki i wagary i jak pisze Maria Grzegorzewska podziw dla złych czynów i brawura w tym względzie.

3. Faza autonomizowania zdecydowanego samookreślenia się po stronie ustosunkowań antagonistyczno-destruktywnych (antyspołecznych). Charakterystyczne jest dążenie do tworzenia gangów, grup nieformalnych, dla których elementem wiążącym jest działalność destrukcyjna i wchodzenie w konflikt z normami tak obyczajowymi jak prawnymi. Destrukcja ma charakter niepohamowany, świadomie skierowany tak na społeczność jak inne grupy nieformalne. (Wojny gangów, ugrupowań podkulturowych, zorganizowanych grup przestępczych i grup o innej „filozofii życia”). Typologia procesu wykolejenia społecznego wyznaczana jest nie tylko przez zespoły symptomów ale także grupy czynników etiologicznych i cech diagnostycznych (zwanych czasem obrazem klinicznym niedostosowania). Przykładem takich typologii są propozycje Cz. Czapówa, czy Sullivana i Grantów.

Obszary charakteryzujące poszczególne odmiany zachowania dewiacyjnego

Aspołeczni - zawsze próbują dominować i podporządkowywać sobie innych. Jeśli pokazują życzliwość lub zainteresowanie sprawami innych to tylko w celu osiągnięcia korzyści, traktują człowieka w sposób przedmiotowy, instrumentalny. Nie mają hamulców moralnych i ograniczeń normami społecznymi. U takich osób obserwuje się zaburzone mechanizmy kontroli własnego zachowania. Reakcje mają charakter impulsywny, niekonsekwentny.

Konformiści - podporządkowują się wtedy gdy są kontrolowani przez osoby od których zależą. Nadmiernie chwiejni emocjonalnie, manipulując swoim podporządkowaniem i manifestując rezygnację z niezależności mogą popełniać niegodziwości jeśli spodziewają się korzyści. Pełni wewnętrznych antagonizmów, ukrytych konfliktów. Brak kontroli zewnętrznej harmonizuje postawy wobec otoczenia i daje poczucie komfortu, siły, przecenianego własnego znaczenia.

Neurotycy - generalnie ludzie przyzwoici; jednak ciągłe obawy, wątpliwości, lęki mogą doprowadzić do zachowań niepożądanych społecznie. Czasem w sposób przesadny manifestują swoją akceptację dla norm i zasad współżycia społecznego, dlatego stwarzają wrażenie mentorów lub pozują na moralistów. Twierdzi się, że jest to mechanizm obronny znoszący dolegliwości wynikające z obaw, że nie sprostają wymaganiom godnego, przyzwoitego życia.

Relacje: zaburzone zachowanie - niedostosowany - przestępca

3

Strefa zsocjalizowania

Nieletni normalny (bez zaburzeń

psychologicznych, dobrze rozwinięty)

popełniający:

• przestępstwa nieznaczące, (drobne

wykroczenia)

• przestępstwa wątpliwe
  

Strefa marginalizacji

Przestępca

• neurotyk

• marginalny,

• osobowości nieadekwatnej

• konformista

• niedojrzały

Strefa przestępczości

Przestępca

• aspołeczny

• psychopatyczny

• socjopatyczny

• o osobowości przestępczej

Niedostosowany

Zaburzone

zachowanie

Przestępca

---