SWOBODA I PRZYMUS W WYCHOWANIU
Zagadnienie swobody dziecka w relacjach z dorosłymi (rodzicami, wychowawcami)
jest przedmiotem zainteresowania:
teoretyków rozwoju i wychowania,
praktyków,
opinii publicznej.
Źródła zainteresowania swobodą i przymusem w wychowaniu:
upowszechnienie systemów wartości, w których wolność człowieka zajmuje szczególne miejsce;
skupienie się na jednostce i jej prawach.
Humanistyczne podejście do jednostki sprawiło, że z większą uwagą zaczęto przyglądać się przypadkom naruszania wolności człowieka i ich indywidualnym oraz społecznym konsekwencjom.
W ostatnich latach powstała obszerna literatura na temat swobody dziecka. Zjawisko przemocy wobec dzieci stało się przedmiotem licznych badań, studiów i publikacji.
Swoboda przyznawania przez dorosłych dziecku lub też ograniczana czy odbierana, jest niezwykle wymownym wskaźnikiem wielu innych zjawisk składających się na tzw. kulturę pedagogiczną danych czasów lub danego społeczeństwa.
Znaczenie przyznawania swobody w wychowaniu:
1. jest wyrazem panującego stosunku do dziecka - traktowania go w sposób mniej lub bardziej rozumiejący i upodmiotowiony.
2. Opisuje panujące poglądy pedagogiczne - metody postępowania z dzieckiem:
perswazji czy nakazu,
obopólnego porozumienia czy jednostronnych żądań
propozycją i apelem czy operowania groźbą i naciskiem
3. Swoboda przyznawana przez dorosłych dzieciom, stanowi wyraz ich poglądów na rozwój dziecka i siły, które nim kierują - czy rozwój przebiega w pełni autonomicznie bez potrzeby zewnętrznych impulsów, czy też wymagane jest kierowanie jego przebiegiem w każdej jego dziedzinie i fazie.
Dyskusja wokół zagadnienia swobody dziecka w wychowaniu:
Problem ten pozostaje wciąż otwarty - jest przedmiotem niezwykle ostrych kontrowersji. Nie ogranicza się tylko do dyskusji ale również do istnienia przeciwstawnych sobie koncepcji.
SWOBODA
Według słownika języka polskiego swoboda to możliwość postępowania lub zachowywania się bez konieczności ulegania przymusowi lub ograniczeniom.
Swoboda w wychowaniu to taki rodzaj wpływu na człowieka, który stymuluje rozwój jednostki dając jej szansę dokonywania samodzielnych wyborów i braniu za nie pełnej odpowiedzialności.
Poglądy na temat zagadnienia swobody dziecka w wychowaniu
1. Radykalne stanowisko (całkowita swoboda) - konieczność pozostawienia dziecku całkowitej swobody oraz jego prawa do indywidualnego rozwoju.
2. Liberalne - poszukujące odpowiedzi na pytanie : jak pomóc dziecku w jego rozwoju, w niczym nie naruszając autonomii rozwijającej się jednostki.
3. Konserwatywne: poszerzenie swobody dziecka (poza dość wąskie dopuszczalne granice) nie tylko nie sprzyja wychowaniu, ale i rozwojowi dziecka.
Bogdan Nawroczyński wyróżnił swobodę negatywną jako niezależność od przymusu zewnętrznego oraz swobodę pozytywną, którą utożsamia z wolnością, z podporządkowaniem się głosowi sumienia.
Maria Ziemska, która opracowała typy postaw rodzicielskich wyróżniła wśród nich postawę rozumnej swobody. Polega ona na pozostawieniu dziecku pola do własnej inicjatywy i aktywności. Zakres tego pola rozszerza się w zależności od cech indywidualnych i rozwojowych oraz z wiekiem dziecka. Swoboda, która dziecku jest dawana, ma być rozumna. Do kolejnych form samodzielnej aktywności dziecko musi być przygotowane.
1. Całkowita swoboda
Najbardziej radykalni współcześni przedstawiciele tego stanowiska (antypedagodzy - Hubertus von Schoenebeck, Alice Miller, pedagogika antyautorytarna - Aleksander Neill), sprzeciwiają się jakimkolwiek sposobom oddziaływania na dziecko; postulują życie "wolne od wychowania". W miejsce tradycyjnego wychowania proponują towarzyszenie dziecku i wspieranie je w tych wszystkich poczynaniach, które ono samo wybiera i samo realizuje.
Wykluczają jakiekolwiek próby wywierania wpływu na dziecko - także zachęcanie i nagradzanie. Całkowita swoboda, którą można (i powinno się) pozostawić dziecku, ma dotyczyć wszystkich sfer jego funkcjonowania - organizacji dnia, ustalania pory, porcji i rodzaju posiłku, godzin snu, procesu kształcenia, miejsca zamieszkania, korzystania z używek czy przeznaczenia kwot z kont osobistych.
Głównym praktykiem zastosowania swobody w wych. był Aleksander Neil. Przez kilkadziesiąt lat pracował z dziećmi w summerhill , stwarzając im środowisko przepojone atmosferą radości i swobody. Uważał że dziecko można uczynić człowiekiem szczęśliwym tylko wyniku wychowania w swobodzie, To jest zgodne z zasadą „wait to see”. Wychodził z założenia że nie należy pozbawiać wychowanków praw do formułowania i wypowiadania własnych opinii i przekonań. Zezwalał im na podejmowanie decyzji dot. Wszystkich dziedzin życia internatowego i szkolnego. Stad też nikt na ogół nie nakazywał im ani nie sugerował jakie powinni wybrać zajęcia organizowane po lekcjach, w co się ubierać, jak zachowywać się wobec nauczyciela, czy i w ogóle iść na lekcje. Szczególną uwagę zwracano w tym summerhil na rozwój inicjatywy, pomysłowości i zdolności twórczych uczniów. A nade wszystko liczono się z ich zainteresowaniami, potrzebami. Troszczono się o rozwój intelektualny dzieci i młodzieży , także o ich bogate życie emocjonalne. przesadna bowiem troska o rozwój umysłowy jest często powodem wielu zaburzeń w zachowaniu, w tym takeze nerwic i znacznego ograniczenia swobodnego ujawniania swych emocji. Podkreślał ze „wolność oznacza robienie tego…” Podobne stanowisko zajmuje Janusz Korczak- on również jest przeciwnikiem tradycyjnego systemu wych. Żądał stanowczo przestrzegania niezbywalnych praw dziecka. Miał na myśli szczególnie jego prawo do szacunku, do tego aby było tym kim jest, prawo do radosnego dzieciństwa, do współdecydowania o własnym losie, prawo do niepowodzeń, do łez, do posiadania tajemnic, i rzeczy.
Zastosowanie swobody jest także u Rossue- w dziele „Emil o wych”. Podkreślał wolność i wyzwolenia od zakazów i nakazów, głosił także idee swobodnego wych. dziecka.
W szkole Lwa Tołstoja…
2. Podejście liberalne - niedyrektywne
Przedstawiciele: Carl Rogers, Thomas Gordon, Maria Montessori.
Trzy strategie wspierania rozwoju dziecka;
1. Dialogowa
2. Negocjacyjna
3. Wysuwanie ofert
Dialogowa - nawiązuje do odległej tradycji sokratejskiej, opierającej się na założeniu, że jednostka sama dochodzi własnym umysłem do właściwych rozwiązań, pytań, dylematów, wątpliwości. Dialog jest tutaj uznany za ten sposób pomocy wychowankowi w rozwoju, który nie narusza jego autonomii i nie ogranicza swobody.
negocjacyjna - przewiduje konfrontację wychowanka z cudzymi punktami widzenia, dążeniami czy interesami.
T. Gordon (1918-2002) twierdził, że nawiązując do "filozofii spotkania" pozwala nie tylko uwzględnić cudze życie i cudze widzenie świata, ale także głębiej zrozumieć siebie.
wysuwanie ofert - za jego prekursorkę można uznać M. Montessori (1870-1952), która jako pierwsza rozwinęła system kształcenia nie pozbawiony celów, a jednocześnie wolny od przymusu. U jego podłoża tkwi założenie, że dziecko posiada naturalną potrzebę aktywności poznawczej, na której można budować proces nauczania.
Strategie wspierania rozwoju dziecka:
Aktywność poznawcza dziecka może podlegać ukierunkowaniu - tworzenie dziecku odpowiedniego otoczenia, "okazji do działania". Nie mogą one jednak w żadnym wypadku być elementem przymusu lub też nacisku, lecz swoistymi ofertami, z których dziecko może korzystać według własnej woli. Wychowawca w pewien sposób inspiruje i kieruje rozwojem dziecka bez ograniczenia jego swobody.
Na podstawie podejścia niedyrektywnego opracowano cały szereg koncepcji przedszkoli, szkół alternatywnych lub tzw. „twórczych” - w mniejszym lub większym stopniu stosuje się nauczanie przez swobodę, dowolnie wybraną aktywność dzieci.
3. Podejście konserwatywne
Przedstawiciele (J.Dobson, S.Sławiński).
Pedagogika tradycyjna odnosi się zdecydowanie negatywnie do postulatów rozszerzenia swobody dziecka w relacji z dorosłymi, zwłaszcza wychowawcami.
Relacje te powinny być ukształtowane na zasadzie posłuszeństwa dziecka wobec woli rodzica, wychowawcy czy opiekuna.
Sprawa wolności dziecka, a raczej jej kategorycznego ograniczenie, odgrywa rolę nadrzędną w stosunku do wszelkich dalszych rozwiązań dotyczących wychowania.
Zdecydowanie wyżej stawiane jest posłuszeństwo dobrowolne, nie narzucone, ale droga do niego prowadzi z reguły przez posłuszeństwo wymuszone, jest ono zawsze nieodzowne tam, gdzie jawi się opór dziecka.
Drastyczne ograniczanie swobody wychowanka nigdy nie ma - zdaniem przedstawicieli pedagogiki konserwatywnej - charakteru dyskryminacyjnego wręcz przeciwnie, podkreślają oni z całą mocą, że wychowanie w duchu posłuszeństwa ma na uwadze przede wszystkim dobro samego wychowanka.
Zalety swobodnego wychowania
Dziecko uczy się umiejętnego dokonywania wyborów;
nauka odpowiedzialności i ponoszenia konsekwencji za własne wybory i czyny;
dziecko łatwiej przystosowuje się do różnych sytuacji społecznych;
rozwija swoje zainteresowania;
dziecko jest twórcą samego siebie.
Wady swobodnego wychowania
Zanik samodyscypliny;
dewiacje w różnych sferach człowieka na przykład intymnych;
zatracenie podstawowych wartości;
odrzucenie zasad i norm moralnych;
anarchia i chaos życiowy;
swoboda bez ograniczeń hamuje rozwój jednostki.
PRZYMUS
Przymus to presja, nacisk wywierany na kogoś, okoliczności zmuszające kogoś do działania wbrew swojej woli, zmuszanie się do czegoś.
Jerzy Melibruda - przemoc to naruszenie dóbr drugiej osoby, ale jest to takie naruszenie, które udaremnia obronę. Stąd w zachowaniu ofiary pojawia się lęk, strach. Przeważnie kiedy jest nierównowaga sił.
Styl takiego wychowania jest nazywany autokratycznym; charakteryzuje się tym, że rodzic jest przekonany o tym, że musi dominować nad dzieckiem z racji tego, że dziecko należy do niego, i będzie decydował, co jest dla dziecka dobre. Rodzice autokratyczni narzucają swoim dzieciom normy moralne i standardy zachowań nie tłumacząc ich sensu. Wychowanie pełni tu funkcję urabiania, manipulowania dzieckiem, podporządkowania go preferowanym modelom, wzorcom.
Sergiusz Hessen uważał ze przymus w wych, jest potrzebny, ale dokonuje się wtedy przekłucie temperamentu dziecka na osobowość. Wg niego człowiek przechodzi przez etapy anomii, heteronomii i autonomii:
przymus na poziomie anomii ma charakter zewnętrzny narzucony <słucham bo musze>
przymus na poziomie heteronomii to zewn. Uświadomiony <słucham bo już wiem znam normy>
Przymus na poziomie autonomii - to przymus wewnętrzny czyli swoboda.
ZALETY WYCHOWANIA W PRZYMUSIE
Dziecko nabiera umiejętności do dostosowywania się do sytuacji od niego niezależnych, co jest istotną zaletą w szkole czy w pracy;
szybkie rozwiązywanie spornych sytuacji;
pełna kontrola nad dzieckiem i jego bezpieczeństwem;
bardzo jasne wzory i zasady przekazywane dziecku.
WADY PRZYMUSU W WYCHOWANIU
Dzieci są często niezdolne do samodzielnego myślenia i działania;
są nadmiernie uległe;
bunt młodzieńczy przeciw rodzicom i innym autorytetom;
może być czynnikiem hamującym rozwój dziecka;
silny i często negatywny ładunek emocjonalny dziecka.
11
HARMONIA MIĘDZY PRZYMUSEM, A SWOBODĄ…
„Nie da oddzielić się swobody od przymusu, ani przymusu od swobody”
W każdym wychowaniu istnieją momenty swobody i przymusu oraz istnieją najrozmaitsze, często wykluczające się nawzajem rodzaje swobody i przymusu w wychowaniu.
„W wychowaniu musi być i swoboda i przymus. Usuńmy pierwszy z tych momentów, a zamiast wychowania będziemy mieli mechaniczną tresurę, usuńmy drugi, a otrzymamy barbarzyński chaos” (B. Nawroczyński)
Swoboda bez ograniczeń prowadzi do chaosu, staje się czynnikiem hamującym rozwój jednostki, czyli zamienia się w przemoc. Podobnie przedawkowany przymus staje się przemocą.
Swoboda i przymus to dwa różne aspekty, wektory procesu wychowania.
Dzieci potrzebują granic, to pewne, ale nie takich, które się im narzuca przemocą. Raczej powinny same wybierać swoje ograniczenia albo też powinno się ustalić granicę we wspólnym porozumieniu.
Prawdziwa swoboda to nie wyzwolenie się od wszelkich ograniczeń, to nie tylko „wolność od czegoś”, ale „wolność do czegoś”. Jest to zgoda na przymus wewnętrzny, przymus sumienia.
Przymus właściwie dawkowany może się stać warunkiem istnienia swobody.
Swoboda, która nie ma ograniczeń, która otwiera furtkę do chaosu celów hamuje rozwój jednostki. Podobnie jest z przymusem. Kiedy przekroczy on swoje uprawnienia staje się niebezpieczny dla rozwoju. Człowiek nie rozwijający się jest martwy. Kto niszczy te wartość - stosuje przemoc.
8